Шынылық құм

Шынылық құм, әйнектік құм – шыны бұйымдарын дайындауға жарамды кварц құмдары. Шынылық құм гранит, гранитгнейс, құмтас, тағы басқа құрамында кварц мол тау жыныстарының физикалық, химиялық үгілуінен түзіледі. Үгілу процесі нәтижесінде пайда болған материалдар бастапқы орнынан ағын су, жел, мұздықтардың еруі әрекетінен көшіп, ұсақталып, іріктеліп, басқа орынға жиналғанда Шынылық құмның кендері қалыптасады. Шынылық құм бастапқы орнынан неғұрлым алыс жиналса, соғұрлым ірілеу, жұмыр әрі таза болып келеді. Түзілу тегіне қарай Шынылық құм элювийлік, делювийлік, мұздық, аллювийлік болып бөлінеді. Әсіресе соңғы екеуінің өндірістік мәні жоғары. Шынылық құм кендері үгілген тау жыныстарының көшу бағытына біршама сәйкес, ұзынша қабаттардан, линзалардан тұрады; бұлардың арасында саз, саздақ, сазды құмдардың қабатшалары кездеседі. Шынылық құм түйірлерінің орташа ірілігі 0,1 – 0,5 мм, құрамындағы кварц мөлшері 96% (жоғары сапалы құмда 98,5%), темір тотықтарының мөлшері 0,1% және түс беруші өзге қоспалар %-дың жүзден немесе оннан бір бөлігі шамасында болады. Тазартылған шикізатқа шыныны түссіздендіріп, оған мөлдір түс беру үшін балқыған шихтаға марганецтің асқын тотығы, шыны күңгірттенбеуі үшін 0,1 – 0,7%-дай церий тотығы, шынының беріктігін арттыру мақсатында аздаған мөлшерде алюминий тотығы қосылады. Шынылық бұйымдардың қолдану аясына қарай Шынылық құмдағы кварц пен тотықтардың мөлшеріне белгілі шек қойылады. Оптика, радиолампа, көзәйнек, айна, тағы басқа дайындалатын Шынылық құмда кварц мөлш. 99,3 – 99,8%-дан кем болмауы, ал терезе әйнегі, ыстыққа төзімді шыны дайындалатын Шынылық құмда кварц 98,5% болуы шарт. Кварц түйірлерінің ірілігі мейлінше біртекті құмнан сапасы жоғары шыны жасалады. Қазақстанда жоғары сапалы Шынылық құм кендерінің бірі Щучинск қ-ның (Солтүстік Қазақстан облысы) маңында орналасқан.

Дереккөздер

1. Қазақ энциклопедиясы, 9 т.