Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Қарақұс, немесе ақиық(лат. Aquila heliaca) — жататын сұңқар тәрізді құс. Алматы облысының аудандарын мекендейді. Қанатының ұзындығы 620 мм, салмағы 2-2,3 кг. Ересегінің түсі қара қоңыр, иығында ақ дағы бар. Балапан кезінде бірыңғай ақ болады.
| Қарақұс | ||||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
 | ||||||||||||||
 (IUCN3.1) | ||||||||||||||
| ||||||||||||||
| Aquila heliaca , 1809 | ||||||||||||||
| Aquila heliacea heliacea |
Наурыз айында облыстың құмды-сексеуілді жерлеріне келіп, қазан айларында қиыр оңтүстікке оралады. Сәуір айында 1-3 жұмыртқа салып, оны кезектесіп 40-50 күн басады. Балапандары 65-70 күнде ұядан ұшады. Құмды, далалы жерлердің ұсақ жәңдіктерімен қоректенеді. Сиреп бара жатқандықтан Қазақстанның "Қызыл кітабына" енгізілген.
Қазақстанның биік таулары мен ағашы және суы аз шөлді жерлерінен басқа барлық аймақтарында кең тараған. Әсіресе, жазықты және тау бөктерлеріндегі аудандарда жиі кездеседі. Мекені – шоғырлы және шағын қарағайлы ормандар, сексеуілді түлейлер, тоғайлар мен далалы, шөлейтті және шөлді жерлердегі ашық алаңдар. Қарақұстың қанатының ұзындығы 54 – 62 см, салм. 2,5 – 3,0 кг болатын ірі құс. Сыртқы пішіні бүркітке ұқсас, реңі қоңыр-қара, көзі сарғыш, не ашық қоңыр, тұмсығындағы балсірісі мен аяқтары сары түсті. Ерекшелігі иығында ақ дағы болады және ересек құстардың басы сарғыш-қоңыр. Аналығы аталығына қарағанда үлкен. Ұшуы жай, қанаттарын сирек қағып, қалықтап ұшады. Ұшып жүргенде жалпақ қанатының ұшындағы қауырсындары саусақ тәрізді тарамдалып көрінеді. Өте көп ағаш бұтақтарынан тұратын үлкен ұяны ағаш басына, бұталардың үстіне, сирек ашық жерлер мен электр желісі тартылған бағаналарға аталығы мен аналығы бірігіп салады. Қорегі – майда сүтқоректілер (саршұнақтар, құмтышқандары, құм қояны, т.б.), құстар (тауықтәрізділер, үйректер, балшықшылар, шағалалар мен қарқылдақтар, ақтұмсық қарғалар мен ұзақтар, т.б.). Сондай-ақ, тасбақалар, жыландар, кесірткелер, саяқ шегірткелер және өлекселермен де қоректенеді. Қарақұс – жыл құсы. Республикамызда наурыздың ортасынан қарашаның басына дейін кездеседі. Сәуірде ұясына 1 – 3 секпілді жұмыртқа салып, оларды 1,5 айдай қоразы мен мекиені кезектесіп шайқайды. 2,5 айдан соң балапандарын қанатына қондырып, ұядан ұшырады. Африка мен Оңт. қыстайды. Қазақстанда Наурызым қорығында қорғалады, Алматы хайуанаттар саябағында 6 жұбы ұсталады. Қарақұстың жылдан жылға саны азаюда, сирек кездеседі, сондықтан қорғауға алынып, Қазақстанның «Қызыл кітабына» енгізілген (1996).
Статусы
3-ші санат. Сирек түр, саны қысқаруда. КСРО Қызыл кітабына тіркелген (1984).
Генофондысын сақтау үшін таксонның маңызы
Туыстың Қазақстан фаунасындағы төрт түрінің бірі.
Таралуы
Марокко, Евразияда – бастап көліне дейін кездеседі. Қазақстанда кең тараған, тек солтүстік ендіктің 53°-н терістікке қарай және Қызылқұмның оңтүстік бөлігінде, сол сияқты ормансыз және биік таулы аудандарда табылмаған. Нил өзенінің аңғарында және Оңтүстік Азияда қыстайды .
Мекендейтін жерлері
Алуантүрлі, бірақ ағашты өсімдіктер (аққайыңды шоқорман, шоқормандар, сексеуіл ормандары, тоғайлар, далалы, шөлейтті не шөлді жерлердегі ормандар) бар учаскелер болуы міндетті .
Саны
Кей жерлерде кәдімгідей, мысалы Науырызымда, 1970-1981 жылдары 27-30 жұбы мекендеген , десе де көпшілік аудандарда сирек: Аралмаңы Қарақұмда 30-40 км-де 1 жұп , Арыс ойпаты мен Сарысу өзенінің төменгі сағасында 2000 км-де 1984 жылы 20 құс және 5 ұя есепке алынған , Талас пен Асы өзендерінің аңғарларында 600 км маршрутта 1983 жылы тек 1 ұя ғана, Аңдысай қорықшасында 1984 жылы 8 ұя табылған .
Негізгі әсер ететін факторлар
Мекендейтін жерлерін бұзу, ЭТЖ-ң бағаналарында өлім-жітімге ұшырау, қоректік нысандарының санының ауытқуы , жергілікті тұрғындардың аңшы құс ретінде бүркіт деп балапандарын ұядан алуы.
Биологиялық ерекшеліктері
Ұялау консерватизмі анық байқалатын жыл құсы. Көктемде наурызда ұшып келеді, ұшып кетуі қыркүйектен басталады. Ұясын әр уақытта ағашқа, сирек бұтаға, түк болмағанда жерге және ЭТЖ-ң бағаналарына салады. 1-3 жұмыртқасы бар ұя сәуірде пайда болады, 43 күн шайқайды, балапандары 60 күннен соң ұяны тастайды . Негізінен орташа денелі кеміргіштермен қоректенеді, қояндар мен жас суырларды ұстайды, жиі тауықтектес құстарды, су құстарын, безгелдектерді, жорға дуадақтарды, кейде рептилиялар, тіпті насекомдарды да аулайды.
Қолда өсіру
Алматы хайуанаттар паркінде 6 құс ұсталады, бірақ көбеюі белгісіз.
Қабылданған қорғау шаралары
Науырызым қорығында қорғалады.
Қажетті қорғау шаралары
Қаскерлермен күрес, ұяларын табу және қорғау, қолда өсіру әдістерін және ормансыз аудандарда арнайы платформаларда ұялауға үйрету жолдарын дайындау.
Зерттеу жөніндегі ұсыныстар
Қазақстанда ұялау орындарының таралуының және санының кадастрын жасау; санын шектейтін факторларды анықтау.
Дереккөздер
- BirdLife International (2004). Aquila heliaca. 2006. . 2006. www.iucnredlist.org. Retrieved on 11 мамыр 2006.
- Саятшылық қазақтың дәстүрлі аңшылығы. - Алматы: "Алматыкітап", 2007. - 208 бет, суретті. Б. Хинаят, Қ.М. Исабеков. ISBN 9965-24-813-3
- Қазақтың этнографиялық категориялар, ұғымдар мен атауларының дәстүрлі жүйесі. Энциклопедия. - Алматы: DPS, 2011. - ISBN 978-601-7026-17-2
- Жетісу. Энциклопедия. - Алматы: «Арыс» баспасы, 2004. — 712 бет. ISBN 9965-17-134-3
- «Қазақстан»: Ұлттық энцклопедия / Бас редактор Ә. Нысанбаев – Алматы «Қазақ энциклопедиясы» Бас редакциясы, 1998 ISBN 5-89800-123-9
- Отырар. Энциклопедия. – Алматы. «Арыс» баспасы, 2005 ISBN 9965-17-272-2
- Корелов, 1962
- Дементьев, 1951
- Брагин, 1986а
- Редкие животные Казахстана, 1986
- Красная книга СССР, 1984
- Harrison, 1975
| Бұл мақаланы Уикипедия сапа талаптарына лайықты болуы үшін уикилендіру қажет. |
 | Бұл — мақаланың бастамасы. Бұл мақаланы толықтырып, дамыту арқылы, Уикипедияға көмектесе аласыз. Бұл ескертуді дәлдеп ауыстыру қажет. |
уикипедия, wiki, кітап, кітаптар, кітапхана, мақала, оқу, жүктеу, тегін, тегін жүктеу, mp3, видео, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, сурет, музыка, ән, фильм, кітап, ойын, ойындар, ұялы, андроид, iOS, apple, ұялы телефон, samsung, iphone, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, ДК, веб, компьютер
Қarakus nemese akiyk lat Aquila heliaca zhatatyn sunkar tәrizdi kus Almaty oblysynyn audandaryn mekendejdi Қanatynyn uzyndygy 620 mm salmagy 2 2 3 kg Ereseginin tүsi kara konyr iygynda ak dagy bar Balapan kezinde biryngaj ak bolady Қarakus IUCN3 1 Dүniesi ZhanuarlarZhamagaty HordalylarTaby ҚustarSaby Sunkartәrizdiler nemese q v Tukymdasy Қarshyga tukymdasyTegi Tүri A heliacaAquila heliaca 1809Aquila heliacea heliaceaAquila heliaca Nauryz ajynda oblystyn kumdy sekseuildi zherlerine kelip kazan ajlarynda kiyr ontүstikke oralady Sәuir ajynda 1 3 zhumyrtka salyp ony kezektesip 40 50 kүn basady Balapandary 65 70 kүnde uyadan ushady Қumdy dalaly zherlerdin usak zhәndikterimen korektenedi Sirep bara zhatkandyktan Қazakstannyn Қyzyl kitabyna engizilgen Қazakstannyn biik taulary men agashy zhәne suy az sholdi zherlerinen baska barlyk ajmaktarynda ken taragan Әsirese zhazykty zhәne tau bokterlerindegi audandarda zhii kezdesedi Mekeni shogyrly zhәne shagyn karagajly ormandar sekseuildi tүlejler togajlar men dalaly sholejtti zhәne sholdi zherlerdegi ashyk alandar Қarakustyn kanatynyn uzyndygy 54 62 sm salm 2 5 3 0 kg bolatyn iri kus Syrtky pishini bүrkitke uksas reni konyr kara kozi sargysh ne ashyk konyr tumsygyndagy balsirisi men ayaktary sary tүsti Ereksheligi iygynda ak dagy bolady zhәne eresek kustardyn basy sargysh konyr Analygy atalygyna karaganda үlken Ұshuy zhaj kanattaryn sirek kagyp kalyktap ushady Ұshyp zhүrgende zhalpak kanatynyn ushyndagy kauyrsyndary sausak tәrizdi taramdalyp korinedi Өte kop agash butaktarynan turatyn үlken uyany agash basyna butalardyn үstine sirek ashyk zherler men elektr zhelisi tartylgan baganalarga atalygy men analygy birigip salady Қoregi majda sүtkorektiler sarshunaktar kumtyshkandary kum koyany t b kustar tauyktәrizdiler үjrekter balshykshylar shagalalar men karkyldaktar aktumsyk kargalar men uzaktar t b Sondaj ak tasbakalar zhylandar kesirtkeler sayak shegirtkeler zhәne olekselermen de korektenedi Қarakus zhyl kusy Respublikamyzda nauryzdyn ortasynan karashanyn basyna dejin kezdesedi Sәuirde uyasyna 1 3 sekpildi zhumyrtka salyp olardy 1 5 ajdaj korazy men mekieni kezektesip shajkajdy 2 5 ajdan son balapandaryn kanatyna kondyryp uyadan ushyrady Afrika men Ont kystajdy Қazakstanda Nauryzym korygynda korgalady Almaty hajuanattar sayabagynda 6 zhuby ustalady Қarakustyn zhyldan zhylga sany azayuda sirek kezdesedi sondyktan korgauga alynyp Қazakstannyn Қyzyl kitabyna engizilgen 1996 Statusy3 shi sanat Sirek tүr sany kyskaruda KSRO Қyzyl kitabyna tirkelgen 1984 Genofondysyn saktau үshin taksonnyn manyzyTuystyn Қazakstan faunasyndagy tort tүrinin biri TaraluyMarokko Evraziyada bastap koline dejin kezdesedi Қazakstanda ken taragan tek soltүstik endiktin 53 n teristikke karaj zhәne Қyzylkumnyn ontүstik boliginde sol siyakty ormansyz zhәne biik tauly audandarda tabylmagan Nil ozeninin angarynda zhәne Ontүstik Aziyada kystajdy Mekendejtin zherleriAluantүrli birak agashty osimdikter akkajyndy shokorman shokormandar sekseuil ormandary togajlar dalaly sholejtti ne sholdi zherlerdegi ormandar bar uchaskeler boluy mindetti SanyKej zherlerde kәdimgidej mysaly Nauyryzymda 1970 1981 zhyldary 27 30 zhuby mekendegen dese de kopshilik audandarda sirek Aralmany Қarakumda 30 40 km de 1 zhup Arys ojpaty men Sarysu ozeninin tomengi sagasynda 2000 km de 1984 zhyly 20 kus zhәne 5 uya esepke alyngan Talas pen Asy ozenderinin angarlarynda 600 km marshrutta 1983 zhyly tek 1 uya gana Andysaj korykshasynda 1984 zhyly 8 uya tabylgan Negizgi әser etetin faktorlarMekendejtin zherlerin buzu ETZh n baganalarynda olim zhitimge ushyrau korektik nysandarynyn sanynyn auytkuy zhergilikti turgyndardyn anshy kus retinde bүrkit dep balapandaryn uyadan aluy Biologiyalyk erekshelikteriҰyalau konservatizmi anyk bajkalatyn zhyl kusy Koktemde nauryzda ushyp keledi ushyp ketui kyrkүjekten bastalady Ұyasyn әr uakytta agashka sirek butaga tүk bolmaganda zherge zhәne ETZh n baganalaryna salady 1 3 zhumyrtkasy bar uya sәuirde pajda bolady 43 kүn shajkajdy balapandary 60 kүnnen son uyany tastajdy Negizinen ortasha deneli kemirgishtermen korektenedi koyandar men zhas suyrlardy ustajdy zhii tauyktektes kustardy su kustaryn bezgeldekterdi zhorga duadaktardy kejde reptiliyalar tipti nasekomdardy da aulajdy Қolda osiruAlmaty hajuanattar parkinde 6 kus ustalady birak kobeyui belgisiz Қabyldangan korgau sharalaryNauyryzym korygynda korgalady Қazhetti korgau sharalaryҚaskerlermen kүres uyalaryn tabu zhәne korgau kolda osiru әdisterin zhәne ormansyz audandarda arnajy platformalarda uyalauga үjretu zholdaryn dajyndau Zertteu zhonindegi usynystarҚazakstanda uyalau oryndarynyn taraluynyn zhәne sanynyn kadastryn zhasau sanyn shektejtin faktorlardy anyktau DerekkozderBirdLife International 2004 Aquila heliaca 2006 2006 www iucnredlist org Retrieved on 11 mamyr 2006 Sayatshylyk kazaktyn dәstүrli anshylygy Almaty Almatykitap 2007 208 bet suretti B Hinayat Қ M Isabekov ISBN 9965 24 813 3 Қazaktyn etnografiyalyk kategoriyalar ugymdar men ataularynyn dәstүrli zhүjesi Enciklopediya Almaty DPS 2011 ISBN 978 601 7026 17 2 Zhetisu Enciklopediya Almaty Arys baspasy 2004 712 bet ISBN 9965 17 134 3 Қazakstan Ұlttyk encklopediya Bas redaktor Ә Nysanbaev Almaty Қazak enciklopediyasy Bas redakciyasy 1998 ISBN 5 89800 123 9 Otyrar Enciklopediya Almaty Arys baspasy 2005 ISBN 9965 17 272 2 Korelov 1962 Dementev 1951 Bragin 1986a Redkie zhivotnye Kazahstana 1986 Krasnaya kniga SSSR 1984 Harrison 1975Bul makalany Uikipediya sapa talaptaryna lajykty boluy үshin uikilendiru kazhet Bul makalanyn bastamasy Bul makalany tolyktyryp damytu arkyly Uikipediyaga komektese alasyz Bul eskertudi dәldep auystyru kazhet