Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Орангутандар (лат. Pongo) (малай тілінде orang-utan, сөзбе-сөз – орман адамы) – приматтар отрядына жататын тартанаулы маймылдар тобының бір туысы.
| Орангутандар | ||||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
 | ||||||||||||||
| ||||||||||||||
, 1799 (= Simia pygmaeus Linnaeus, 1760) | ||||||||||||||
 Орангутандар ареалы | ||||||||||||||
|
|
2 түрі – (P. pygmaeus) және (Pongo abelii). Суматра мен Калимантан аралдарының батпақты тропиктік ормандарында тіршілік етеді. Олардың аталықтарының бойының ұзындығы 1,5 м-дей, салмағы 200 кг-дай, аналықтары едәуір кіші болады. Орангутанның денесін жапқан қалың түктері қызыл-жирен не қызғылт-қошқыл түсті, иық тұсындағы түктерінің ұзындығы 40 см-дей. Қолы өте ұзын, құлашы 3 м-ге дейін жетеді, аяғының тобығына дейін түсіп тұрады. Бассүйегінің ми сауыты жақсы дамыған. Миының салмағы 300 – 500 г-дай. Басының пішіні конус тәрізді, қалың шашы, сақал-мұрты болады. Тұмсығы алға шығыңқы. Тістері ірі, әсіресе, тістері еріндерінен сыртқа анық шығып тұрады. Құлақтары кішкентай, басына жабысып жатады. Көзінің үстіндегі доға тәрізді сүйегі әрең көрінеді. Беті жалпақ, кішкентай көздері бір-біріне жақын орналасқан. Мойны қысқа. Аталықтарының мойнының алдыңғы жағында қатпарлы көмекей қапшығы болады, ол дыбыс шығарғанда үлкейеді. Орангутандар ағаш басынан жерге түспейді, негізінен жеке жүреді. 8 – 10 жасында жыныстық жағынан жетіледі, буаздық мерзімі 9 ай, көбіне жылына бір рет бала табады. Жаңа туған баласының салмағы 1,5 кг, анасы сүтімен 3 – 4 жыл қоректендіреді. 30 жылдай тіршілік етеді. Орангутандар өсімдіктермен, кейде құстың жұмыртқасымен, балапандарымен де қоректенеді. Олардың саны жылдан жылға азаюда, сондықтан қорғауға алынып, Халықараралық табиғат қорғау одағының “Қызыл кітабына” енгізілген.
Өмір сүруіне қауіп-қатер
Орангутандарға жабайы табиғатта, негізінен тіршілік ету ортасының жойылуының салдарынан жойылып кету қаупі бар. Ұлттық саябақтар құрылғанымен, ормандарды кесу жалғасуда. Тағы бір елеулі қауіп – заңсыз сауда үшін орангутанның төлдерін браконьерлікпен аулау.
Суматран және Тапанул орангутанының жағдайы өте маңызды. Калимантан орангутанының мәртебесіне қауіп төніп тұр.
Орангутандардың тілі
Орангутандар өз сезімдерін дыбыстардың үлкен жиынтығымен білдіреді:
қыңсылау және жылау - ашу, тітіркену немесе ауырсыну; қатты ұрып-соғу және үрлеу қауіп болып табылады; еркектің саңырау қорқынышты айқайы, ұзақ жылау («ұзақ қоңырау») - аумаққа немесе әйелді тартуға арналған өтініш. Сыйымдылығы бірнеше литрлік жұлдыру резонаторлық қапшық соңғы дыбысқа ерекше қаттылық береді.
Дереккөздер
- «Қазақстан»: Ұлттық энцклопедия / Бас редактор Ә. Нысанбаев – Алматы «Қазақ энциклопедиясы» Бас редакциясы, 1998 ISBN 5-89800-123-9, VII том
| Ортаққорда бұған қатысты медиа файлдар бар: Pongo |
 | Бұл — зоология бойынша мақаланың бастамасы. Бұл мақаланы толықтырып, дамыту арқылы, Уикипедияға көмектесе аласыз. |
уикипедия, wiki, кітап, кітаптар, кітапхана, мақала, оқу, жүктеу, тегін, тегін жүктеу, mp3, видео, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, сурет, музыка, ән, фильм, кітап, ойын, ойындар, ұялы, андроид, iOS, apple, ұялы телефон, samsung, iphone, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, ДК, веб, компьютер
Orangutandar lat Pongo malaj tilinde orang utan sozbe soz orman adamy primattar otryadyna zhatatyn tartanauly majmyldar tobynyn bir tuysy OrangutandarDүniesi ZhanuarlarZhamagaty HordalylarTaby SүtkorektilerSaby PrimattarTukymdasy Kishi tukymdasy Tegi Pongo 1799 1799 Simia pygmaeus Linnaeus 1760 Orangutandar arealy 2 tүri P pygmaeus zhәne Pongo abelii Sumatra men Kalimantan araldarynyn batpakty tropiktik ormandarynda tirshilik etedi Olardyn atalyktarynyn bojynyn uzyndygy 1 5 m dej salmagy 200 kg daj analyktary edәuir kishi bolady Orangutannyn denesin zhapkan kalyn tүkteri kyzyl zhiren ne kyzgylt koshkyl tүsti iyk tusyndagy tүkterinin uzyndygy 40 sm dej Қoly ote uzyn kulashy 3 m ge dejin zhetedi ayagynyn tobygyna dejin tүsip turady Bassүjeginin mi sauyty zhaksy damygan Miynyn salmagy 300 500 g daj Basynyn pishini konus tәrizdi kalyn shashy sakal murty bolady Tumsygy alga shygynky Tisteri iri әsirese tisteri erinderinen syrtka anyk shygyp turady Қulaktary kishkentaj basyna zhabysyp zhatady Kozinin үstindegi doga tәrizdi sүjegi әren korinedi Beti zhalpak kishkentaj kozderi bir birine zhakyn ornalaskan Mojny kyska Atalyktarynyn mojnynyn aldyngy zhagynda katparly komekej kapshygy bolady ol dybys shygarganda үlkejedi Orangutandar agash basynan zherge tүspejdi negizinen zheke zhүredi 8 10 zhasynda zhynystyk zhagynan zhetiledi buazdyk merzimi 9 aj kobine zhylyna bir ret bala tabady Zhana tugan balasynyn salmagy 1 5 kg anasy sүtimen 3 4 zhyl korektendiredi 30 zhyldaj tirshilik etedi Orangutandar osimdiktermen kejde kustyn zhumyrtkasymen balapandarymen de korektenedi Olardyn sany zhyldan zhylga azayuda sondyktan korgauga alynyp Halykararalyk tabigat korgau odagynyn Қyzyl kitabyna engizilgen Өmir sүruine kauip katerOrangutandarga zhabajy tabigatta negizinen tirshilik etu ortasynyn zhojyluynyn saldarynan zhojylyp ketu kaupi bar Ұlttyk sayabaktar kurylganymen ormandardy kesu zhalgasuda Tagy bir eleuli kauip zansyz sauda үshin orangutannyn tolderin brakonerlikpen aulau Sumatran zhәne Tapanul orangutanynyn zhagdajy ote manyzdy Kalimantan orangutanynyn mәrtebesine kauip tonip tur Orangutandardyn tiliOrangutandar oz sezimderin dybystardyn үlken zhiyntygymen bildiredi kynsylau zhәne zhylau ashu titirkenu nemese auyrsynu katty uryp sogu zhәne үrleu kauip bolyp tabylady erkektin sanyrau korkynyshty ajkajy uzak zhylau uzak konyrau aumakka nemese әjeldi tartuga arnalgan otinish Syjymdylygy birneshe litrlik zhuldyru rezonatorlyk kapshyk songy dybyska erekshe kattylyk beredi Derekkozder Қazakstan Ұlttyk encklopediya Bas redaktor Ә Nysanbaev Almaty Қazak enciklopediyasy Bas redakciyasy 1998 ISBN 5 89800 123 9 VII tomOrtakkorda bugan katysty media fajldar bar Pongo Bul zoologiya bojynsha makalanyn bastamasy Bul makalany tolyktyryp damytu arkyly Uikipediyaga komektese alasyz