Морфонология – морфеманың фонологиялық құрылымын және фонеманың морфологиялық қызметін зерттейтін тіл білімі саласы. Морфонологияның зерттеу нысаны ретінде морфемалар жігіндегі дыбыстық алмасулар (сеп-сеуіп) мен дыбысталудың түрлі нұсқалары (мұнда-бұнда) танылады. Зерттеушілер морфонологияны фонетика мен морфологияны жалғастырушы буын ретінде қарастырады кейде морфологияның бір саласы деп таниды. білімінде морфема жігінде болатын дыбыстық өзгерістерді дыбыстық алмасу, қыстырма дыбыс қосу, ықшамдау деп үшке бөледі. Дауысты дыбыс редукциясы, дауыссыз дыбыстардың түсіріліп айтылуы, , гаплология құбылыстары морфонологияға жатады. Мысалы, ағайын, әкел, әпер, қарлығаш, бүгін, былтыр, сәресі, сексен. Дыбыстық алмасулар фонетикада қарастырылғанымен, олардың барлығы тек фонетикалық тұрғыдан түсіндіруге келмейді, себебі дыбыс өзгерістері морфемалар жігінде пайда болып, Морфонологияның зерттеу нысаны болады. Морфонология тар және кең мағынада қолданылады: алғашқы мағынасында бір морфема морфтар құрамындағы фонемалардың алмасуын зерттейді. Кең мағынасында:
- морфемалардың дыбыстық құрамын, оларды ажыратуды;
- сөзжасамда морфемалар жүйесін қарастырады.
Ықшамдалудың барлық түрі морфонологиялық құбылысқа жатады. Өйткені олар сөйлеу дәстүрінің қалыптасуына байланысты ықшамдалып, сөздің бұрынғы толық қалпымен жарыса айтылады. Бұған дауысты дыбыстардың редукциясы (орын орны, ауыз - аузы, жеңеше -жеңше), дауыссыз дыбыстардың түсіріліп айтылуы (недәуір - едәуір, жубану - жуану, суғару - суару, бірдеңке бірдеңе, барғансын - барғасын), апокопа (ерсілі-қарсылы - ерсіл-қарсыл, келеді - келед, барамын - барам), гаплология (әнәугүгүні - әнәугүні, Мәмедәлі - Мәдәлі, Мәметжан - Мәтжан) жатады.
Бір морфема құрамында алмасып отыратын фонемалар морфонема деп аталады. Морфонологияның қалыптасуына (19 ғасырда), , , , , т.б. ғалымдар үлес қосты. Қазақ тіліндегі Морфонологияны , , , зерттеді.
Тағы қараңыз
Дереккөздер
- Қазақ тілі. Энциклопедия. Алматы: Қазақстан Республикасы Білім, мәдениет және денсаулық сақтау министрлігі, Қазақстан даму институты, 1998 жыл, 509 бет. ISBN 5-7667-2616-3
- “Қазақстан”: Ұлттық энцклопедия/Бас редактор Ә. Нысанбаев – Алматы “Қазақ энциклопедиясы” Бас редакциясы, 1998 ISBN 5-89800-123-9
- Орысша-қазақша түсіндірме сөздік: Ғылымтану. Жалпы редакциясын басқарған э.ғ.д., профессор Е. Арын- Павлодар: ҒӨФ «ЭКО», 2006. ISBN 9965-808-78-3
- Айғабылов А., , А., 1995; Қазақ тілі, А., 1998.
Бұл мақаланы Уикипедия сапа талаптарына лайықты болуы үшін уикилендіру қажет. |
Бұл мақалада еш сурет жоқ. Мақаланы жетілдіру үшін қажетті суретті енгізіп көмек беріңіз. Суретті қосқаннан кейін бұл үлгіні мақаладан аластаңыз.
|
уикипедия, wiki, кітап, кітаптар, кітапхана, мақала, оқу, жүктеу, тегін, тегін жүктеу, mp3, видео, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, сурет, музыка, ән, фильм, кітап, ойын, ойындар, ұялы, андроид, iOS, apple, ұялы телефон, samsung, iphone, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, ДК, веб, компьютер
Morfonologiya morfemanyn fonologiyalyk kurylymyn zhәne fonemanyn morfologiyalyk kyzmetin zerttejtin til bilimi salasy Morfonologiyanyn zertteu nysany retinde morfemalar zhigindegi dybystyk almasular sep seuip men dybystaludyn tүrli nuskalary munda bunda tanylady Zertteushiler morfonologiyany fonetika men morfologiyany zhalgastyrushy buyn retinde karastyrady kejde morfologiyanyn bir salasy dep tanidy biliminde morfema zhiginde bolatyn dybystyk ozgeristerdi dybystyk almasu kystyrma dybys kosu ykshamdau dep үshke boledi Dauysty dybys redukciyasy dauyssyz dybystardyn tүsirilip ajtyluy gaplologiya kubylystary morfonologiyaga zhatady Mysaly agajyn әkel әper karlygash bүgin byltyr sәresi seksen Dybystyk almasular fonetikada karastyrylganymen olardyn barlygy tek fonetikalyk turgydan tүsindiruge kelmejdi sebebi dybys ozgeristeri morfemalar zhiginde pajda bolyp Morfonologiyanyn zertteu nysany bolady Morfonologiya tar zhәne ken magynada koldanylady algashky magynasynda bir morfema morftar kuramyndagy fonemalardyn almasuyn zerttejdi Ken magynasynda morfemalardyn dybystyk kuramyn olardy azhyratudy sozzhasamda morfemalar zhүjesin karastyrady Ykshamdaludyn barlyk tүri morfonologiyalyk kubylyska zhatady Өjtkeni olar sojleu dәstүrinin kalyptasuyna bajlanysty ykshamdalyp sozdin buryngy tolyk kalpymen zharysa ajtylady Bugan dauysty dybystardyn redukciyasy oryn orny auyz auzy zheneshe zhenshe dauyssyz dybystardyn tүsirilip ajtyluy nedәuir edәuir zhubanu zhuanu sugaru suaru birdenke birdene bargansyn bargasyn apokopa ersili karsyly ersil karsyl keledi keled baramyn baram gaplologiya әnәugүgүni әnәugүni Mәmedәli Mәdәli Mәmetzhan Mәtzhan zhatady Bir morfema kuramynda almasyp otyratyn fonemalar morfonema dep atalady Morfonologiyanyn kalyptasuyna 19 gasyrda t b galymdar үles kosty Қazak tilindegi Morfonologiyany zerttedi Tagy karanyzMorfemaDerekkozderҚazak tili Enciklopediya Almaty Қazakstan Respublikasy Bilim mәdeniet zhәne densaulyk saktau ministrligi Қazakstan damu instituty 1998 zhyl 509 bet ISBN 5 7667 2616 3 Қazakstan Ұlttyk encklopediya Bas redaktor Ә Nysanbaev Almaty Қazak enciklopediyasy Bas redakciyasy 1998 ISBN 5 89800 123 9 Oryssha kazaksha tүsindirme sozdik Ғylymtanu Zhalpy redakciyasyn baskargan e g d professor E Aryn Pavlodar ҒӨF EKO 2006 ISBN 9965 808 78 3 Ajgabylov A A 1995 Қazak tili A 1998 Bul makalany Uikipediya sapa talaptaryna lajykty boluy үshin uikilendiru kazhet Bul makalada esh suret zhok Makalany zhetildiru үshin kazhetti suretti engizip komek beriniz Suretti koskannan kejin bul үlgini makaladan alastanyz Suretti mynnan tabuga bolady osy makalanyn takyrybyna bajlanysty suret Ortak korda tabyluy mүmkin makalanyn ozge til uikilerindegi nuskalaryn karap koriniz oziniz zhasagan suretti zhүkteniz avtorlyk kukykpen korgalgan suret kospanyz