Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Өзен шаяны деп жоғарғы сатыдағы шаянтәрізділердің онаяқты отрядына жататын , , тұқымдастары өкілдерін атайды.
| Өзен шаяны Қазбалық ауқымы: Mesozoic–Recent | ||||||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
 | ||||||||||||||||
| ||||||||||||||||
| тұқымдастары | ||||||||||||||||
|
Тіршілігі мен сыртқы құрылысы
Өзен шаяны өзен-көлдер мен ағынды тоғандарда мекендейді. Бұл-судың тазалығын қажет ететін шаян. Шаянның денесі екі бөліктен: баскөкірек және құрсақтан құралады. Баскөкірек бөлігінде бірі- ұзын, бірі-құсқа екі жұп бунақтанған мұртшалары, екі көзі мен ауыз мүшелері алдыңғы жағында болады. Бұлардан сәл төменірек бес жұп бунақтанған аяқтар көрінеді, олардың алдыңғы екеуінің ұшында үлкен қысқышы бар, ал қалған төрт жұбы жүретін аяқтар болып есептеледі.
Шаянның баскөкірегі алты бунақты құрсақпен жалғасып, бунақтардың әрқайсысында екі-екіден екі тармақты қысқа аяқшалар болады. Шаянның құрсағы жалпақтау келген қатты тақташадан тұратын құйрық жүзбеқанатымен аяталады. Құрсақтың соңғыбунағында аналь тесігі болады.
Шаян денесін қатты хитинді жабын қаптағандықтан, сілемейлі қабықшамен қапталған денені шұбалшаң тәрізді соза немесе жиыра алмайды. Сондықтан ол су түбінде бунақтанған жүру аяқтары арқылы жүреді , суда бунақтанған құрсағын лезде бүгіп, құйрық жүзбеқанатын қатты серпу арқылы жүзеді. Су түбінде қозғалғанда- алға қарай, суда жүзген кезде артқа қарай қозғалады. Бұд кезде хитинді жабынмен қапталған аяқ немесе құрсақ бунақтары сауыттың ішкі жағындағы бұлшықеттер арқылы қимылдайды.Шаянның сауыты қорғаныш жабын болады, ішкі қаңқа тәрізді бұлшықеттер арқылыбуындасқан сүйектерді қимылға келтіріп, қызмет атқарады.
Тыныс алуы
Шаян баскөкіректің екі бүйіріндегі екі желбезек қуысындағы нәзік өскіншелер - желбезектер арқылы тыныс алады. Баскөкіректің астыңғы жағындағы саңылаудан су дене қуысына өтіп, желбезекке дейін барады. Желбезек арқылы қанға оттегі өтіп, қаннан көмірқышқыл газы суға бөлінеді.
Қан айналымы
Шаянның қан айналымы арқа жағын ала орналасқан жүрек пен қантамырлар - салатамыр арқылы жүзеге асады. Тамырлардағы қаннан жүрек қимылға келеді, сөйтіп, қантамырлар соғады. Жүрек-пішіні бесбұрышты кішкене қалта, оған дене қуысындағы түссіз қан тікелей келіп тұрады. Жүрек жиырылған кезде қанды салатамырға айдайды да, қан салатамырдан ішкі мүшелер аралығына барады. Қан ішекте қорытылған қоректі, сондай-ақ желбезек арқылы оттегін қабылдап, зәршығару мүшелерін сүзіп өтіп, оларға оттегі мен қорек жеткізеді, мүшелердегі көмірқышқыл газды және бөлінген сұйық өнімді алып кетеді.
Зәр шығаруы
Шаян екі жасыл без арқылы зәр шығарады. Жасыл бездер- сыртқа шығаратын өзекшелері бар дөңгелек қалташалар. Осы бездерден бөлінген сұйық өнім қанға барып, тамыр қабырғаларынан сүзіледі , еріген заттар сыртқа төгіледі.
Дереккөздер
- Қ.Қайым,Б.Муханов,Р.Сәтімбекұлы,М.Шаймарданқызы, "Жануартану"(1998), 85 б., ISBN 5-625-03599-7
уикипедия, wiki, кітап, кітаптар, кітапхана, мақала, оқу, жүктеу, тегін, тегін жүктеу, mp3, видео, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, сурет, музыка, ән, фильм, кітап, ойын, ойындар, ұялы, андроид, iOS, apple, ұялы телефон, samsung, iphone, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, ДК, веб, компьютер
Өzen shayany dep zhogargy satydagy shayantәrizdilerdin onayakty otryadyna zhatatyn tukymdastary okilderin atajdy Өzen shayany Қazbalyk aukymy Mesozoic Recent PreK K O S D Kr P T Yu B Pg NDүniesi ZhanuarlarZhamagaty BuynayaktylarKishi zhamagaty ShayantәrizdilerTaby Zhogargy satydagy shayantәrizdilerSaby Onayakty shayantәrizdiler Kishi saby Yksham saby Ұly tukymdasy Astacoidea 1802 and 1879tukymdastaryAstacoideaParastacoideaMeksikalyk stildegi shayanTirshiligi men syrtky kurylysyӨzen shayany ozen kolder men agyndy togandarda mekendejdi Bul sudyn tazalygyn kazhet etetin shayan Shayannyn denesi eki bolikten baskokirek zhәne kursaktan kuralady Baskokirek boliginde biri uzyn biri kuska eki zhup bunaktangan murtshalary eki kozi men auyz mүsheleri aldyngy zhagynda bolady Bulardan sәl tomenirek bes zhup bunaktangan ayaktar korinedi olardyn aldyngy ekeuinin ushynda үlken kyskyshy bar al kalgan tort zhuby zhүretin ayaktar bolyp esepteledi Shayannyn baskokiregi alty bunakty kursakpen zhalgasyp bunaktardyn әrkajsysynda eki ekiden eki tarmakty kyska ayakshalar bolady Shayannyn kursagy zhalpaktau kelgen katty taktashadan turatyn kujryk zhүzbekanatymen ayatalady Қursaktyn songybunagynda anal tesigi bolady Shayan denesin katty hitindi zhabyn kaptagandyktan silemejli kabykshamen kaptalgan deneni shubalshan tәrizdi soza nemese zhiyra almajdy Sondyktan ol su tүbinde bunaktangan zhүru ayaktary arkyly zhүredi suda bunaktangan kursagyn lezde bүgip kujryk zhүzbekanatyn katty serpu arkyly zhүzedi Su tүbinde kozgalganda alga karaj suda zhүzgen kezde artka karaj kozgalady Bud kezde hitindi zhabynmen kaptalgan ayak nemese kursak bunaktary sauyttyn ishki zhagyndagy bulshyketter arkyly kimyldajdy Shayannyn sauyty korganysh zhabyn bolady ishki kanka tәrizdi bulshyketter arkylybuyndaskan sүjekterdi kimylga keltirip kyzmet atkarady Tynys aluyShayan baskokirektin eki bүjirindegi eki zhelbezek kuysyndagy nәzik oskinsheler zhelbezekter arkyly tynys alady Baskokirektin astyngy zhagyndagy sanylaudan su dene kuysyna otip zhelbezekke dejin barady Zhelbezek arkyly kanga ottegi otip kannan komirkyshkyl gazy suga bolinedi Қan ajnalymyShayannyn kan ajnalymy arka zhagyn ala ornalaskan zhүrek pen kantamyrlar salatamyr arkyly zhүzege asady Tamyrlardagy kannan zhүrek kimylga keledi sojtip kantamyrlar sogady Zhүrek pishini besburyshty kishkene kalta ogan dene kuysyndagy tүssiz kan tikelej kelip turady Zhүrek zhiyrylgan kezde kandy salatamyrga ajdajdy da kan salatamyrdan ishki mүsheler aralygyna barady Қan ishekte korytylgan korekti sondaj ak zhelbezek arkyly ottegin kabyldap zәrshygaru mүshelerin sүzip otip olarga ottegi men korek zhetkizedi mүshelerdegi komirkyshkyl gazdy zhәne bolingen sujyk onimdi alyp ketedi Zәr shygaruyShayan eki zhasyl bez arkyly zәr shygarady Zhasyl bezder syrtka shygaratyn ozeksheleri bar dongelek kaltashalar Osy bezderden bolingen sujyk onim kanga baryp tamyr kabyrgalarynan sүziledi erigen zattar syrtka togiledi DerekkozderҚ Қajym B Muhanov R Sәtimbekuly M Shajmardankyzy Zhanuartanu 1998 85 b ISBN 5 625 03599 7