Салауат Юлаев

Салауат Юлаев немесе Жолайұлы (башқ. Салауат Юлай улы, 5.6.1752,Башқұртсан, Салауат ауданының Текеево елді мекені — 26.9.1800, Рогервик порты) — башқұрт халқының ұлттық батыры, ақын-импровизатор. 1773 — 75 ж. Ресейдегі шаруалар көтерілісі кезінде Е.И. Пугачевтың жақын серігі болған.

Оның әкесі — Юлай Азнолин 1735 — 40 ж. башқұрттар көтерілісіне қатысты. 1773 ж. қазанда Пугачевке қарсы жазалаушылар қатарына алынады. Бірақ ол Стерлитамак жасағымен бірге көтерілісшілер жағына шықты. Орынборды қоршауда көрсеткен ерлігі үшін Пугачев оған полковник атағын береді. 1773 ж. қарашада Пугачев С. Юлаевты Башқұртстанның солтүстік-шығысына жіберді. Онда ол 10 мыңнан астам әскер жинап, Краснофимск, Кунгур аудандарында сәтті соғыс қимылдарын жүргізді. Башқұрт жеріндегі көтерілісті басқарған ол өзін талантты қолбасшы, жалынды үгітші ретінде көрсетті. Пугачев тұтқындалғаннан кейін де күресті жазалаушы әскер оны 1774 ж. 24 қарашада тұтқынға алады. Ұзақ тергеу мен азаптаудан кейін 1775 ж. 3 қазанда әкесі екеуін Балтық бекінісі Рогервикке мәңгілік каторгаға жібереді. Оның поэзиясы башқұрт әдебиетінің таңдаулы үлгілеріне жатады.

Өмірбаяны

Шығу тегі

Салават Юлаев 1754 жылы Орынбор губерниясының Уфа провинциясының Шайтан-Кудеев болысының Текеево ауылында (қазіргі Башқұртстанның Салават ауданы) дүниеге келген. Текеево ауылы бүгінгі күнге дейін сақталмаған. Пугачев көтерілісін басу кезінде, оның халқы көтеріліске қатысқан көптеген басқа ауылдар сияқты, Ресей империясы армиясының тұрақты бөліктерін өртеп жіберді.

Салауат Юлаев әр ұрпағында тархандар, молдалар, абыздар, батырлар болған Шайтан-Кудейдан шыққан. Оның әкесі — Сібір даругасының Шайтан-Кудей болысының бастығы Юлай Азналин Ресей императорлық армиясында қызмет етті: ол қалмақ жол қарақшыларымен қақтығыстарға үнемі қатысып отырды, сонымен қатар 1772 жылы Польшаға А.В. Суворова қолбасшылығымен Ресей армиясының негізгі күштеріне көмектесу үшін жіберілген башқұрт атты әскерінің үш мыңыншы отрядының құрамында поляк конфедераттарына қарсы науқанға қатысты. Юлай Азналиннің бар конфедерациясына қарсы шайқастарда көрсеткенстьігі әскери наградалармен марапатталды, оған Орынбор губерниясындағы жерлер мен ауылдар да берілді.

Соғыс қарсаңында

1768 жылы Орынбор губернаторы князь А.А. Путитин Юлай Азналинді Уфа провинциясының Сібір даругасының Шайтан-Кудей болысының башқұрт командасының бастығы етіп тағайындады. Орынбор губерниясының дамуы кезінде зауыттар мен фабрикалардың белсенді құрылысы басталды, бұл қазірдің өзінде өмір сүрген жерлерден кеткісі келмейтін шаруалардың наразылығын тудырды. 1773 жылы Юлай колледж ассессорларына берілген көпес Я.Б. Твердышевпен заңды шайқастарға кірді. Я. Б. Твердышев губерниялық әкімшіліктен Симск зауытына, сондай-ақ ауылдарға жер алды, олардың бір бөлігі бұрын старшина Юлай Азналинге жалақы алған. Ағайынды Твердышевтерге заңды рәсімдерді бұза отырып, Симск зауытына қайтарылған және берілген жалдамалы жерлерді сот тәртібімен қайтаруға қол жеткізу, Юлай сәтсіз аяқтады.

1773 жылы 11 қарашада Юлай Азналин және оның 19 жасар ұлы Салават Стерлитамак тұрақты емес башқұрт-мишар корпусының құрамында көтерілісшілер жағына қару алып өтіп, өзін император Петр III деп жариялаған бүлікші казак Емьян Пугачевтің туының астына түсті. Орал зауыттары басқармасы кеңсесінің мүшесі М.И. Башмаков башқұрттардың Пугачевтің алаяқтық туралы білетіндігін, бірақ оның артынан «ол үшін емес, өз жерлері мен бостандықтарын босату үшін» барғанын атап өтті.

Шаруалар соғысы

Салауат Юлаев Берд бекінісіндегі әкесімен бірге Пугачевтің алдына келгенде, ол 19 жаста еді. Осы күннен бастап қамауға алынғанға дейін, 1774 жылы 25 қарашада (барлығы 1 жыл 15 күн) ол шаруалар соғысы оқиғаларының орталығында болды. Сақталған құжаттар Салават Юлаевтың жиырмадан астам шайқасқа жеке қатысқанын куәландырады. Әкесінің арқасында Салауат әскери іспен жақсы таныс болды, ол да сауаттылығымен ерекшеленді: жас кезінен бастап түркі тілінде жазды, сонымен қатар орыс тілін жақсы білді, орыс армиясының жазбаша хабарламаларымен жұмыс істей алды және гетерогенді көтерілісшілер отрядтарын басқаруда қиындықтарға тап болмады. Ол Симский мен Катавский зауыттарын алып, әкесінің жерлерін қысқа уақытқа қайтарып, Челябі бекінісін қоршауға алып, Орынборды қоршауға алып, Красноуфим бекінісін өртеп, оның қару-жарақ қорын және қазынаны басып алуымен ерекшеленді. Бір жыл ішінде Салават орыс армиясының тұрақты бөлімдерімен 28 қақтығысқа қатысты, оның 11-ін өзі өткізді, қалғанын Емьян Пугачевтің бас армиясының құрамында. Тұрақты әскерлермен болған 11 тәуелсіз шайқастың барлығы Салават үшін жеңіспен аяқталған жоқ, жеңілістер де болды, бірақ шаруалар соғысының көптеген бүлікшіл жетекшілерінен айырмашылығы, Салават бір жылға жуық уақыт бойы өз әскерлерінің толық жеңілуіне жол бермеді. Ол бірнеше рет патша армиясының негізгі күштерімен қақтығыстардан қашып, қысқа мерзімде жаңа шайқастарға қатысу үшін күштерін қалпына келтіре алды.

1773 жылдың қараша айының соңында Пугачев Салауатты Сібір жолының аумағына жіберді, оның халқы әлі де көтеріліске аз ғана қатысқан. 1773 жылы желтоқсанда аумаққа келгеннен кейін бірден Салауат Юлаев манифесттер, үндеулер жіберу арқылы халықты көтеріліске қатысуға жігерлі түрде тарта бастады. 1773 жылдың желтоқсан айының екінші жартысы мен 1774 жылдың қаңтар айының басында Салауат Юлаев Сібір жолында жұмыс істей бастаған үлкен отрядты жинауға және құруға арнады. Сол уақытқа Сарапул ауылының болыстық орталығын Салауат Юлаев бастаған отрядты басып алу жатады.

Салауат Юлаев 1774 жылдың қарашасына дейін Башқұртстандағы көтерілісті басқарды. 1774 жылы 18 қаңтарда ол өз отрядымен армия полковнигі Емьян Пугачевтің Канзафар Усаев отрядына қосылды және олар Кунгур қаласына бірлесіп шабуыл жасады. 1774 жылы 3 маусымда Пугачев Канзафар Усаев пен Салауат Юлаевқа бригадир шенін береді.

1774 жылдың наурыз айының аяғы мен сәуір айының басында патша әскерлері Орынбор, Уфа, Мензелинск, Кунгур, Красноуфим және Челябі маңындағы негізгі көтерілісшілерді қатты жеңе алды. И. И. Мишельсон келтірген жеңілістерден және Пугачевтің тұтқындалуынан кейін, қарсылықты тоқтату және берілу туралы бірнеше рет талаптарға қарамастан, Салауат Башқұртстандағы көтерілісті жалғастырды.

1774 жылдың қыркүйек айының ортасында подполковник И. К. Рылеевтің жиынтық отряды Уфадан Елдяк бекінісіне жіберілді. Рылеев Салауат Юлаевтың отрядтарымен екі рет кездесті — 18 қыркүйекте Тимошкина ауылында және 22 қыркүйекте Норкина ауылында шайқаста. Ресейдің мемлекеттік әскери-тарихи мұрағатында сақталған Салаватпен қақтығыстар туралы хабарламада Рылеев былай деп жазды: «Шеруде болған кезде ол үш мыңға дейін зұлым тобырға ие болған башқұрт Зұлым салаваткоймен кездесті және олармен бұрын аяусыз шайқасты. Бірақ Ұлы мәртебелі ержүрек жауынгерлер барлығы жүгіруге бет бұрды, ал бірнеше жүз адам битоның артынан қуып, салаватканың жауызының өзі қашып құтыла алмады. Жылқысын тастап, батпаққа қашып кетті. Біздің тарапымыздан ешқандай зиян болған жоқ». Башқұрт тарихшысы Н.М. Кулбахтиннің пікірінше, 18 қыркүйекте Рылеевпен шайқаста Салауаттың шегінуі Рылеевтің еңбегі ретінде емес, кейбір шайқастарда Салауат жауды шаршату үшін қолданған тактикалық әдіс ретінде қарастырылуы керек — тез шабуыл және тез шегіну, партизандық соғысқа тән әдіс. Салауаттың кенеттен шабуылы Рылеевтің қатарында дүрбелең туғызды, Рылеев Уфа кеңсесіне жеткізген сөзінде: «Олардың [бүлікшілерінің] батылдығымен прожект маған сеніп тапсырылған әскерлерге қарсы өздерінің зұлым ойларымен жасалғаны соншалық, мен мұндай опасыз халықтан елестете алмадым, бірақ қазір оны көрдім.қазіргі жағдайда». 22 қыркүйектегі шайқаста Салауат отряды соғыс кезінде алғаш рет үлкен шығынға ұшырады — шамамен 400 адам. Алайда, сол кездегі 3000 адамнан тұратын отрядтың жалпы санын ескере отырып, Салауат негізгі күштерін сақтап қалды. Тұрақты армияның әскери басшылары өздерінің жеңістерінің нәтижелерін асыра көрсетуі немесе жеңістер үшін жеңілістерді толығымен беруі мүмкін, өйткені көтерілісшілер мен тұрақты әскерлердің басшылары тарапынан шайқастардың нәтижелерін сипаттауда сәйкессіздіктер тіркелді. Рылеевпен қақтығыстар соғыстың соңғы кезеңіне жатады, ал 22 қыркүйектегі шайқас Салауат үшін соңғы шайқас болды.

1774 жылы 18 қазанда Салауат Юлаевтың негізгі күштерін жеңгеннен кейін, генерал-аншеф Петр Панин башқұрт халқына қарсылықты тоқтатуды және оған Пугачев бригадирін беруді талап етіп, әйтпесе қатыгез қырғынға қауіп төндірді: «Содан кейін барлық башқұрт халқы, оған бағынбайтын, еркек жынысы ең сәбилерге дейін бұзылады олардың барлығы өліммен, әйелдерімен, балаларымен және жерлерімен құлдыққа таратылды». 27 қазанда генерал-майор Павел Потемкин Екатерина II атынан Салауатқа жеке тапсыруды талап етіп: «Мен сізге осы уақытқа дейін зұлымдық пен соқырлыққа бой алдырғаныңыз туралы қатты өкінішпен хабарлаймын, бәріне белгілі зұлым, сатқын және алдамшы Пугачевтің азғыруымен ұсталды, ол қазір оның барлық негізгі сыбайластарымен бірге ұсталды және ұсталды. жақын арада барлық зұлымдықтар үшін ауыр өлім жазасын қабылдайды. Шашыраңқы манифесттер арқылы сіз білесіз, колико императорлық мәртебелі, мейірімді егемендік, сіздердің қателіктеріңіз үшін өкінесіз және олардың лауазымына оралуын және Құдайдың өзіне жүктелген билікке мойынсұнуын қандай мейірімділікпен қабылдайды. Сіз бұған қанағаттанған тәжірибелерді көрдіңіз. <…> Ұлылықтың ең мейірімді сеніміне ие бола отырып, сіз бірден кешірім аласыз деп сендіремін. Бірақ егер сіз осы хабар таратудың артында жүрсеңіз, онда ешқандай рақым күтпеңіз» деп жазды. Салауат Үкіметтің ұсынысын қабылдамады.

1774 жылы 25 қарашада генерал Ф.Ю. Фон Фрейман корпусынан лейтенант В. Лесковскийдің командасы, мишар старшиналары Муксин мен Зямгур Абдусалямовтардың атты әскерлерімен нығайтылып, Қаратау тауларында Салават Юлаевты өзімен бірге қалған серіктестер тобымен басып озып, қысқа қақтығыстан кейін оларды тұтқындады. Осы уақытта Юлай Азналин колледж кеңесшісі И. Л. тимашевке кінәлі адамды әкеліп, қамауға алынды.

Ол қамауға алынғанға дейін Салават Юлаевтың әйелі мен балалары тұтқынға алынып, Уфаға кепілге алынған ретінде әкелінді. Бір әйелі мен баласы қалалық комендант полковник С. С. Мясоедовтың қарауылында болды. Екінші ұлын генерал Ф. Ю. Фон Фрейман алды. Салават Юлаев отбасының заңсыз қамауға алынуына наразылық білдірді: «Өмірден айырылған отбасылардан мұндай Жарлық жоқ». Осыған байланысты ол туыстары мен достарынан әйелдері мен балаларын губерниялық кеңсеге босату туралы өтініш сұрады, егер бұл көмектеспесе, Сенатқа «Бағыныштылардың егеменді құлдары қызмет етпеуі үшін».

Ф.Ю. Фон Фрейман корпусы тұтқындағаннан кейін Уфа, Қазан, Мәскеу, Орынбор және тағы да Уфа қаласында ұзақ мерзімді тергеу басталды. 1775 жылғы 15 шілдедегі үкім бойынша Салават Юлаев әкесі Юлай Азналинмен бірге қамшымен жазаланып, «ең ауыр мемлекеттік қылмыскер» деп таңбаланды.

Сырт келбеті

Халықтық сипаттамаларға сәйкес «Салауат өте ұзын емес еді, ал орташа бойлы болды, оның беті қаралау болды. Салауат Юлаевтың көздері үлкен, қара, қасы қара, бакенбардында сақал (яғни, бүйірлері) тар болды». Портреттік сипаттамаға қатысты халық әңгімелері батырдың сыртқы келбеті туралы жалғыз деректі мәліметтермен жиі сәйкес келеді, онда: «Салауат Юлаев, төрт шыңның екі аршинасы, жартысы, Шашы қара, көздері қара»делінген.

Дереккөздер:

1. https://old.bigenc.ru/literature/text/3528666
2. Қазақ энциклопедиясы, 7 - том
3. Салават Юлаев. К 200-летию со дня рождения, Уфа, 1952.
4. Наш Салават, Уфа, 1973.
5. http://www.hrono.ru/biograf/bio_s/salavat_yul.php
6. Гудков Г. Ф., Гудкова З. И. Из истории южноуральских горных заводов XVIII—XIX веков : Историко-краеведческие очерки. — Уфа : Башкирское книжное издательство, 1985. — Т. Часть 1. — С. 158—159. — 424 с.
7. Крестьянская война в России в 1773—1775 годах: восстание Пугачева, Том 2 // Мавродин В. В., Изд-во Ленинградского университета, 1966
8. https://unotices.com/book.php?id=144612&page=3 Мұрағатталған 28 ақпанның 2021 жылы.
9. Крестьянская война 1773—1775 гг. на территории Башкирии. Сборник документов. — Уфа, 1975. — С. 231.
10. «Сардар Салават». Архивировано 2 октября 2021 года. // Кулбахтин Н. М.
11. История башкирских родов. — Т. 23. // Салават Хамидуллин, Российская академия наук, Уфимский научный центр, Институт истории языка и культуры. — Уфа, 2017.
12. Восстание 1773—1775 в Башкортостане. // Таймасов С. У., — Китап, 2000
13. Крестьянская война 1773—1775 гг. на территории Башкирии: сборник документов. — Уфа: Башкирское книжное издательство, 1975. — С. 242.
14. Крестьянская война 1773—1775 гг. на территории Башкирии: сборник документов. — Уфа: Башкирское книжное издательство, 1975. — С. 248.
15. http://belsk.ruspole.info/node/2099