Тұшала

Тұшала (Grossularіa) – тасжарғандар тұқымдасына жататын көп жылдық бұтатектес өсімдік, жемісті . 50-ден аса түрі бар, Солтүстік Америкада 45 түрі кездеседі. Қазақстанда Тұшаланы қарлыған деп те атайды (1 түрі – тікенді қарлыған). Оның жабайы – алтайлық түрі Шығыс Қазақстан мен Алматы облыстарында кеңінен таралған. Биіктігі 0,5 – 2 м-дей. Қолайлы жағдайда 15 – 20 жылға дейін тіршілік ете алады. Тұшала өркендерінде қалыңдығы, пішіні және түсі әр түрлі, ұзындығы 4 – 18 мм болатын тікендері болады. Вегетац. кезеңі гүлдегенге дейін 20 – 25, ал гүлдеу кезеңінің ұзақтылығы 10 – 18 күнге созылады. Бүкіл вегетац. кезеңінде топырақты қопсытып, арамшөптерін жұлып отырады. Тұшала қара және қызыл қарақатқа қарағанда құрғақшылыққа төзімді, бірақ қатты суыққа (–35С аязға) төзімсіз. Вегетативті тәсілмен (көлденең және доға тәрізді сұлатпа сабақтары, жасыл және сүректелген қалемшелері арқылы) және ұрық арқылы көбейеді. Тұшаланы отырғызар алдында ық жер, ылғалы мол, құнарлы топырақ таңдап алынады. Отырғызардан бір жыл бұрын жерді 35 – 40 см тереңдікте жыртып, органикикалық және минералды тыңайтқыштар енгізеді. Бір жылдық көшеттерді отырғызу қолмен немесе мех. тәсілмен жүргізіледі. Отырғызғаннан кейін 2 – 3-жылы жеміс бере бастайды, толық жеміс салуы 6 – 7-жылдан басталады. Әр бұта 25 – 30 кг-ға дейін өнім береді. Жемісі – жидек, кейбір сорттары жемісінің салм. 60 г-ға дейін жетеді, шар немесе кең эллипс тәрізді. Жасыл, сары немесе қарақошқыл түсті. Жаңадан піскен жидектерінде қант (8 – 11%), органик. қышқылдар (1,2 – 1,7%), пектиндік заттар (0,88%), С витамині (30 – 60 мг%), А витамині (0,1 мг%), В витамині (0,04 мг%), темір тұздары, каротин, фосфор бар. Оларды жас және өңделген (тосап, шырын, шарап) күйінде пайдалануға болады. Қазақстанда тұшаланың Смена, Мысовский 17, Мысовский 37, Хаутон, т.б. сорттары өсіріледі.

Дереккөздер

1. «Қазақстан»: Ұлттық энцклопедия / Бас редактор Ә. Нысанбаев – Алматы «Қазақ энциклопедиясы» Бас редакциясы, 1998 ISBN 5-89800-123-9, VIII том