Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Зороастризм — Заратуштра негізін салған ең көне діни және философиялық ілім. Зорастризмді отқа табыну діні деп те атайды, есім бастаушысы Заратуштраның атына байланысты қойылған. Бұл дін Зардұшта пайғамбардың насихаттық кітабі Авестада айтылған Ахұра Мазда ұғымын өзек етіп өрбиді. Кейде бұл дінді Маздалық дін деп те аталады.
Осыдан 3000 жыл бұрын Орта Азияда пайда болып, кейін Иран, Ауғанстан, Үндістан, Ирак, Таяу Шығыс елдері аумағына таралған. Қасиетті кітабы – «Авеста». зороастризм ізгілік пен қараулықты бір-біріне қарама-қарсы қоя отырып, дүниедегі барлық процестерді осы «мәңгілік екі бастаудың» күресімен байланыстырады. Бір ғана Жаратушы Ие – Ахура Маздаға сиынуды уағыздайды. Оттың адам баласының бойын тазартудағы рөлін жоғары бағалайды.
зороастризм діні әлде бір жаратушы бар екенін, от оның бейнесі екенін айтады, сол үшін де олар маздаған отқа табынады. Авестадағы басты ұғым Мазда қазақ тіліндегі маздаған отпен байланысты дейді, қазақ этимологтары. Ол ғана емес, батыс тіл танушылары үшін түсініксіз болып келген Авеста сөздері қазақ тілінде, түп түркілік тілнде өзінің әуелгі мағынасын шығарып сарнап кетеді. Сондықтан да Авеста зерттеуші қазақ ғалымдары қазақ аңыздарында айтылатын Бабай түкті шашты әзіз бабаны осы Зардұшт пайғамбармен бір адам деген ойды алға қояды.
Зороастризм пайда болуы
Зороастризм пайда болуы туралы ғылымда екі түрлі көзқарас қалыптасқан. Бірінші көзқарас бойынша, Заратуштрашылдық Батыс Иранда, негізінен, Мидияда пайда болып, олардан парсылар қабылдаған, парсылар арқылы бүкіл шығысқа таралған. Бұл көзқарас “Авеста” мен Заратуштрашылдықтың пайда болуының “батыстық” немесе “мидиялық теориясы” деп аталады. Бұған қарама-қарсы екінші көзқарас – Заратуштрашылдық пен “Авестаның” пайда болуының “шығыстық” немесе “бактриялық” теориясы. Бұл теория бойынша, Заратуштрашылдық Бактрияда пайда болып, кейін батысқа, Мидия мен Парсы еліне таралған. “Авестадағы” деректер, діни-мифологиялық сюжеттер ондағы жырлардың Орта Азияда дүниеге келгенін айғақтайды. Орыс ғалымы И.С. Брагинский “Авестада” батыс ирандықтардың діни ерекшеліктерін сипаттайтын ешқандай белгі жоқ екендігін атап көрсетеді. Санкт-Петербургтік ғалымдар С.Г. Кляшторный мен Т.И. Сұлтанов “Авестада” баяндалатын тарихи оқиғалар Каспий мен Арал теңіздерінің маңында, Әмудария, Сырдария және Еділ өзенінің бойында орын алған деп тұжырымдайды. “Авестада” Заратуштра сиынған Ахура Мазда құдайға табынуға қарсы шыққан Қазақстан мен Орт. Азияның көшпелі тайпаларының бәрі “турлар” деп аталған. Кейбір зерттеушілер “тур” халқын грек деректемелері бойынша кейінгі массагеттермен, яғни сақ тайпасымен байланыстырады. Ресей шығыстанушысы В.И. Абаевтың пікірінше, сақтардың басым көпшілігі Заратуштрашылдықты қабылдамаған. Алайда олардың бір бөлігі Заратуштра ілімін қабылдап, оны алтайлықтар арасына таратты. Кейін бұл ілім бір құдайға сиынудың бастауы болған тәңіршілдік сенімге негіз болып қаланған.
Зороастризмнің тарихи төрт кезеңі
Абаев зороастризм тарихын төрт кезеңге бөледі:
- ежелгі Заратуштрашылдық;
- Ахемен әулеті империясы кезіндегі Заратуштрашылдық;
- сақтар арасында таралған Заратуштрашылдық;
- Сасани әулеті империясы кезіндегі Заратуштрашылдық
Бірінші және үшінші кезеңде зороастризм Орта Азияда дамыған, мұны “жасампаздық кезеңдер” деп те атайды, ал екінші мен төртінші кезеңде Заратуштрашылдық Батыс Иранда дамиды, бұл кезеңді ғалымдар “догматтық-клерикалдық” деп атайды. Орыс философы (1884 – 1969) шығыстық, Орта Азиялық және батыстық зороастризмді бір-бірінен ажырата білу қажеттігін ескеріп, Орта Азиядан табылған алтын тақтайшаларда бейнеленген Заратуштрашылдық рәсімдер мен ежелгі грек авторлары баяндаған және “Авеста” деректерінде сипатталған Заратуштрашылдық рәсімдер арасында айырмашылық барын атап көрсетеді. Заратуштрашылдықтың тарихи дамуын және таралу аймағын ескере отырып, оны біртекті құбылыс деп айтуға болмайды. Әсіресе, Ахемен әулеті империясында Заратуштра ілімінен тек өздерінің қажетіне сай келетін монотеистік идеяларды ғана қабылдаған.
Заратуштраның діни-этикалық ілімі, философиялық ой-пікірлері ұзақ уақыт бойы адамзаттың рухани азығы болып келді. Заратуштра идеялары әлемдік діндер мен грек ойшылдарының философиялық жүйелерінің қалыптасуына түрткі болды. Кейін ислам дініндегі сопылық ағым өкілдері де Заратуштрашылдықтың кейбір рәсімдерін қабылдап алып, жергілікті халықтың ежелгі сенімі мен мұсылмандық шарттарын бір-бірімен шебер ұштастыра білді. Әлемдік діни-филос. дүниетаным мен көзқарастардың бастауы ретінде танылған Заратуштра ілімін зерттеуге дүние жүзінің белгілі ойшылдары ат салысқан. Қазақ философтары Заратуштрашылдық ілімін әлі зерттей қойған жоқ. Белгілі жазушы С.Елубаевтың “Заратуштра – дала пайғамбары” атты танымдық мақаласы (“Егемен Қазақстан” , 1993, 7 қаңтар) үлкен ізденіске бастау боларлық алғашқы қадам ғана.
Эороастризмдік діни құрылыстар
Ғибадатхана мақсатындағы бір кешен, тегінде, зороастризмдік жерлеу салтын өткізуге және қасиетті от жағуға байланысты болса керек, ол Қызылөзен қаласы жұртының батыс бөлігіне орналасқан. Бұл — айналасында аулаға кіретін және қоршау құрайтын орындары бар мұнара тәрізді ауқымды құрылыс. Бүкіл кешен 250х 160 м жерді алып жатыр. Сүйір басты, биіктігі 12 м мұнара диаметрі 40 м болатын үлкен аланда орналасқан. Төбесінде шикі кірпіш төсеп, беті арнайы қоспа- мен сыланған алаңша бар. Одан 2,3 метрдей төменіректе, галерея болса керек. Мұнара-ғибадатханада қасиетті от жанып тұрған болуы мумкін, ол Иран мен Хорасанда сасанилер кезеңіндегі әдет бойынша, қоғамдық ғұрыптар кезінде жоғарыға шығарылып отырған.
Қазақстанның зерттеліп отырған ғимараттарының құрылысында пайдаланылған негізгі құрылыс материалдары шикі кірпіш болған. Уақыт өте келе оның түрі мен көлемі біртіндеп өзгере берген. Кірпіштерден басқа күйдірілген балшық кесектері пайдаланылған. Қабырғаларды қалаудың үш түрі: шикі кірпіштен немесе күйдірілген балшық кесектерден және кірпішпен күйдірілген кесектерді араластырып қалау түрлері аңғарылды. Сарайлар мен қарапайым тұрғын үйлер бөлмелерінің едені сазбен немесе сабан араластырылған балшықпен сыланған. Олар өте беріктігімен ерекшеленді, оларды жөндеу оңай болатын, пайдалану барысында еденге балшықтың жаңа қабаты үнемі жағылып отырды. Кейбір архитектуралық ғимараттарда есіктің төменгі жағынан ағаш табалдырық табылды. Табалды- рықтардың құрылысы зерттеушілердің жалпы есік жақтауы мен есік табалдырығының құрылысын анықтауына мүмкіндік береді. Орта ғасырлардағы сәулет өнеріне талдау жасай отырып, зерттеушілер еңселі үйлерде әдетте есіктерге арқа тәрізді маңдайшалар салынған деген қорытындыға келді. Құрылыстың төбесін жабудың жалпақ арқалықпен, күмбездеп, «дарбазалап» және тікелей көтеріп жабу сияқты бірнеше түрі кездеседі. Ғимараттың сипатына, жайдың неге арналғанына, климат ерекшеліктеріне, жергілікті құрылыс материалдарының болуына қарай сәулетшілер белгілі бір жабу түріне артықшылық беріп отырған. Жайдың көлемі үлкен болып, бір бөренелердің ұзындығымен жабуға мүмкін болмаса, бөлменің ортасына төрт баған орнатылып, «дарбазаның» төбесін солар ұстап тұрған. Бағандар айван-жаппалар астына да орнатылған. Сокілер орі жататын орындар, әрі отыратын орынның рөлін атқарған. Тұрғын жайларға бөлмені жылыту және тамақ пісіру мақсатымен ошақтар орнатылған. Ошақтардың мынадай түрлері: еденге, қабырғалар жанына, қабырғаға жанастыра орнатылған, алып жүруге ыңғайлы түрлері болған.
Дереккөздер
- "Қазақ Энциклопедиясы",4 том 3 бөлім
- «Қазақстан тарихы» (көне заманнан бүгінге дейін). Бес томдық. 1-том. — Алматы: Атамұра, 2010.—59 ISBN 978-601-282-026-3
- Оспанов Сапар Иманғалиұлы Жаратушы елде Заратуштра қалай деді, Атамұра баспасы, Алматы, 2003 ж.
Ұқсас мақалалар
уикипедия, wiki, кітап, кітаптар, кітапхана, мақала, оқу, жүктеу, тегін, тегін жүктеу, mp3, видео, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, сурет, музыка, ән, фильм, кітап, ойын, ойындар, ұялы, андроид, iOS, apple, ұялы телефон, samsung, iphone, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, ДК, веб, компьютер
Zoroastrizm Zaratushtra negizin salgan en kone dini zhәne filosofiyalyk ilim Zorastrizmdi otka tabynu dini dep te atajdy esim bastaushysy Zaratushtranyn atyna bajlanysty kojylgan Bul din Zardushta pajgambardyn nasihattyk kitabi Avestada ajtylgan Ahura Mazda ugymyn ozek etip orbidi Kejde bul dindi Mazdalyk din dep te atalady Baktriya stilindegi zoroastrizm tulgasynyn keskini boyalgan saz zhәne alebastr Tahti Sangin Tәzhikstan Grek Baktriya patshalygy bzd 3 2ggAtar ot zoroastrizmnin negizgi ramizi Osydan 3000 zhyl buryn Orta Aziyada pajda bolyp kejin Iran Auganstan Үndistan Irak Tayau Shygys elderi aumagyna taralgan Қasietti kitaby Avesta zoroastrizm izgilik pen karaulykty bir birine karama karsy koya otyryp dүniedegi barlyk procesterdi osy mәngilik eki bastaudyn kүresimen bajlanystyrady Bir gana Zharatushy Ie Ahura Mazdaga siynudy uagyzdajdy Ottyn adam balasynyn bojyn tazartudagy rolin zhogary bagalajdy zoroastrizm dini әlde bir zharatushy bar ekenin ot onyn bejnesi ekenin ajtady sol үshin de olar mazdagan otka tabynady Avestadagy basty ugym Mazda kazak tilindegi mazdagan otpen bajlanysty dejdi kazak etimologtary Ol gana emes batys til tanushylary үshin tүsiniksiz bolyp kelgen Avesta sozderi kazak tilinde tүp tүrkilik tilnde ozinin әuelgi magynasyn shygaryp sarnap ketedi Sondyktan da Avesta zertteushi kazak galymdary kazak anyzdarynda ajtylatyn Babaj tүkti shashty әziz babany osy Zardusht pajgambarmen bir adam degen ojdy alga koyady Zoroastrizm pajda boluy zoroastrizmnin basty rәmizderinin biri Iran Zoroastrizm pajda boluy turaly gylymda eki tүrli kozkaras kalyptaskan Birinshi kozkaras bojynsha Zaratushtrashyldyk Batys Iranda negizinen Midiyada pajda bolyp olardan parsylar kabyldagan parsylar arkyly bүkil shygyska taralgan Bul kozkaras Avesta men Zaratushtrashyldyktyn pajda boluynyn batystyk nemese midiyalyk teoriyasy dep atalady Bugan karama karsy ekinshi kozkaras Zaratushtrashyldyk pen Avestanyn pajda boluynyn shygystyk nemese baktriyalyk teoriyasy Bul teoriya bojynsha Zaratushtrashyldyk Baktriyada pajda bolyp kejin batyska Midiya men Parsy eline taralgan Avestadagy derekter dini mifologiyalyk syuzhetter ondagy zhyrlardyn Orta Aziyada dүniege kelgenin ajgaktajdy Orys galymy I S Braginskij Avestada batys irandyktardyn dini erekshelikterin sipattajtyn eshkandaj belgi zhok ekendigin atap korsetedi Sankt Peterburgtik galymdar S G Klyashtornyj men T I Sultanov Avestada bayandalatyn tarihi okigalar Kaspij men Aral tenizderinin manynda Әmudariya Syrdariya zhәne Edil ozeninin bojynda oryn algan dep tuzhyrymdajdy Avestada Zaratushtra siyngan Ahura Mazda kudajga tabynuga karsy shykkan Қazakstan men Ort Aziyanyn koshpeli tajpalarynyn bәri turlar dep atalgan Kejbir zertteushiler tur halkyn grek derektemeleri bojynsha kejingi massagettermen yagni sak tajpasymen bajlanystyrady Resej shygystanushysy V I Abaevtyn pikirinshe saktardyn basym kopshiligi Zaratushtrashyldykty kabyldamagan Alajda olardyn bir boligi Zaratushtra ilimin kabyldap ony altajlyktar arasyna taratty Kejin bul ilim bir kudajga siynudyn bastauy bolgan tәnirshildik senimge negiz bolyp kalangan Avesta Zoroastrizmnin tarihi tort kezeniAbaev zoroastrizm tarihyn tort kezenge boledi ezhelgi Zaratushtrashyldyk Ahemen әuleti imperiyasy kezindegi Zaratushtrashyldyk saktar arasynda taralgan Zaratushtrashyldyk Sasani әuleti imperiyasy kezindegi Zaratushtrashyldyk Birinshi zhәne үshinshi kezende zoroastrizm Orta Aziyada damygan muny zhasampazdyk kezender dep te atajdy al ekinshi men tortinshi kezende Zaratushtrashyldyk Batys Iranda damidy bul kezendi galymdar dogmattyk klerikaldyk dep atajdy Orys filosofy 1884 1969 shygystyk Orta Aziyalyk zhәne batystyk zoroastrizmdi bir birinen azhyrata bilu kazhettigin eskerip Orta Aziyadan tabylgan altyn taktajshalarda bejnelengen Zaratushtrashyldyk rәsimder men ezhelgi grek avtorlary bayandagan zhәne Avesta derekterinde sipattalgan Zaratushtrashyldyk rәsimder arasynda ajyrmashylyk baryn atap korsetedi Zaratushtrashyldyktyn tarihi damuyn zhәne taralu ajmagyn eskere otyryp ony birtekti kubylys dep ajtuga bolmajdy Әsirese Ahemen әuleti imperiyasynda Zaratushtra iliminen tek ozderinin kazhetine saj keletin monoteistik ideyalardy gana kabyldagan Zaratushtranyn dini etikalyk ilimi filosofiyalyk oj pikirleri uzak uakyt bojy adamzattyn ruhani azygy bolyp keldi Zaratushtra ideyalary әlemdik dinder men grek ojshyldarynyn filosofiyalyk zhүjelerinin kalyptasuyna tүrtki boldy Kejin islam dinindegi sopylyk agym okilderi de Zaratushtrashyldyktyn kejbir rәsimderin kabyldap alyp zhergilikti halyktyn ezhelgi senimi men musylmandyk sharttaryn bir birimen sheber ushtastyra bildi Әlemdik dini filos dүnietanym men kozkarastardyn bastauy retinde tanylgan Zaratushtra ilimin zertteuge dүnie zhүzinin belgili ojshyldary at salyskan Қazak filosoftary Zaratushtrashyldyk ilimin әli zerttej kojgan zhok Belgili zhazushy S Elubaevtyn Zaratushtra dala pajgambary atty tanymdyk makalasy Egemen Қazakstan 1993 7 kantar үlken izdeniske bastau bolarlyk algashky kadam gana Eoroastrizmdik dini kurylystarEvrej enciklopediyasyndagy Anahita Ғibadathana maksatyndagy bir keshen teginde zoroastrizmdik zherleu saltyn otkizuge zhәne kasietti ot zhaguga bajlanysty bolsa kerek ol Қyzylozen kalasy zhurtynyn batys boligine ornalaskan Bul ajnalasynda aulaga kiretin zhәne korshau kurajtyn oryndary bar munara tәrizdi aukymdy kurylys Bүkil keshen 250h 160 m zherdi alyp zhatyr Sүjir basty biiktigi 12 m munara diametri 40 m bolatyn үlken alanda ornalaskan Tobesinde shiki kirpish tosep beti arnajy kospa men sylangan alansha bar Odan 2 3 metrdej tomenirekte galereya bolsa kerek Munara gibadathanada kasietti ot zhanyp turgan boluy mumkin ol Iran men Horasanda sasaniler kezenindegi әdet bojynsha kogamdyk guryptar kezinde zhogaryga shygarylyp otyrgan Қazakstannyn zerttelip otyrgan gimarattarynyn kurylysynda pajdalanylgan negizgi kurylys materialdary shiki kirpish bolgan Uakyt ote kele onyn tүri men kolemi birtindep ozgere bergen Kirpishterden baska kүjdirilgen balshyk kesekteri pajdalanylgan Қabyrgalardy kalaudyn үsh tүri shiki kirpishten nemese kүjdirilgen balshyk kesekterden zhәne kirpishpen kүjdirilgen kesekterdi aralastyryp kalau tүrleri angaryldy Sarajlar men karapajym turgyn үjler bolmelerinin edeni sazben nemese saban aralastyrylgan balshykpen sylangan Olar ote beriktigimen erekshelendi olardy zhondeu onaj bolatyn pajdalanu barysynda edenge balshyktyn zhana kabaty үnemi zhagylyp otyrdy Kejbir arhitekturalyk gimarattarda esiktin tomengi zhagynan agash tabaldyryk tabyldy Tabaldy ryktardyn kurylysy zertteushilerdin zhalpy esik zhaktauy men esik tabaldyrygynyn kurylysyn anyktauyna mүmkindik beredi Orta gasyrlardagy sәulet onerine taldau zhasaj otyryp zertteushiler enseli үjlerde әdette esikterge arka tәrizdi mandajshalar salyngan degen korytyndyga keldi Қurylystyn tobesin zhabudyn zhalpak arkalykpen kүmbezdep darbazalap zhәne tikelej koterip zhabu siyakty birneshe tүri kezdesedi Ғimarattyn sipatyna zhajdyn nege arnalganyna klimat erekshelikterine zhergilikti kurylys materialdarynyn boluyna karaj sәuletshiler belgili bir zhabu tүrine artykshylyk berip otyrgan Zhajdyn kolemi үlken bolyp bir borenelerdin uzyndygymen zhabuga mүmkin bolmasa bolmenin ortasyna tort bagan ornatylyp darbazanyn tobesin solar ustap turgan Bagandar ajvan zhappalar astyna da ornatylgan Sokiler ori zhatatyn oryndar әri otyratyn orynnyn rolin atkargan Turgyn zhajlarga bolmeni zhylytu zhәne tamak pisiru maksatymen oshaktar ornatylgan Oshaktardyn mynadaj tүrleri edenge kabyrgalar zhanyna kabyrgaga zhanastyra ornatylgan alyp zhүruge yngajly tүrleri bolgan Derekkozder Қazak Enciklopediyasy 4 tom 3 bolim Қazakstan tarihy kone zamannan bүginge dejin Bes tomdyk 1 tom Almaty Atamura 2010 59 ISBN 978 601 282 026 3Ospanov Sapar Imangaliuly Zharatushy elde Zaratushtra kalaj dedi Atamura baspasy Almaty 2003 zh Ұksas makalalarZaratushtra Avesta