Өзбекстан президенті

Өзбекстан Республикасының Президенті (өз. Oʻzbekiston Respublikasi Prezidenti) — Өзбекстан Республикасындағы мемлекеттік және атқарушы биліктің басшысы. Өзбекстандағы президенттік лауазым 1990 жылы 24 наурызда құрылды. Өзбекстан Республикасы Конституциясының 90-бабына сәйкес Өзбекстан Республикасының Президенті лауазымына 35 жасқа толған, мемлекеттік тілді еркін меңгерген, тікелей сайлауға дейін кемінде 10 жыл Өзбекстан аумағында тұрақты тұратын Өзбекстан Республикасының азаматы сайлана алады. Өзбекстан Республикасы Президентін сайлау жалпыға бірдей, тең және төте сайлау құқығы негізінде елдің 18 жасқа толған азаматтарының жасырын дауыс беруі арқылы өткізіледі. Өзбекстан Республикасының Президенті 5 жыл мерзімге сайланады. Президентті сайлау тәртібі"Өзбекстан Республикасының Президентін сайлау туралы" заңда (1991 жылғы 18 қарашада) және оның жаңа редакцияда қабылданған тиісті баптарында (2004 жылғы 3 желтоқсанда) белгіленген.

Өзбекстан Республикасының Президенті өзб. Oʻzbekiston Respublikasi Prezidenti
Өзбекстан президентінің байрағы
Лауазымды иеленуші Шавкат Миромонұлы Мирзиёев
Ресми резиденциясы	Көксарай (Ташкент)
Тағайындалды	тікелей дауыс беру арқылы
Өкілеттігінің мерзімі	5 жыл, қатарынан екі рет мерзімнен артық емес
Лауазым пайда болды	24 наурыз 1990 жылы
Алғашқысы	Ислам Әбдіғаниұлы Кәрімов
Сайты	president.uz

Тарихы

Өзбекстандағы президент лауазымы 1990 жылы наурызда, ел әлі де Өзбек Кеңестік Социалистік Республикасы деп аталатын КСРО құрамына кірген кезде пайда болды. 1990 жылғы 24 наурызда Өзбек КСР Жоғарғы Кеңесінің сессиясында халық депутаттары болып тарихта тұңғыш рет Өзбек КСР Президенті – Ислам Абдуғаниұлы Каримов сайланды.

1990 жылғы 24 наурыздан 1992 жылғы 13 қаңтарға дейін Өзбекстан Республикасы Президентінің орынбасары Өзбекстанның вице-президенті болды. Өзбек КСР КСРО одақтас республикаларының алғашқысы президент және вице-президент лауазымдарын құрды.

1991 жылы 31 Тамызда Өзбекстанның тәуелсіздігі туралы жарияланғаннан кейін бұл лауазым "Өзбекстан Республикасының Президенті"деп аталды.

Кандидаттарды сайлау тәртібі

Өзбекстан Республикасының Президенттігіне кандидаттар ұсыну құқығына Саяси партиялар мен тікелей азаматтар ие. Сайлау құқығы бар азамат немесе азаматтар тобы Өзбекстан Республикасының Президенттігіне кандидат ретінде ұсыну үшін кемінде 300 сайлаушы болатын бастамашыл сайлаушылар тобын құруға тиіс. Президенттікке кандидаттарды ұсыну сайлауға 65 күн қалғанда басталып, сайлауға 45 күн қалғанда аяқталады. Кандидаттарды ұсынуды саяси партиялардың жоғары органдары, сондай-ақ сайлаушылардың бастамашыл тобының жиналысы жүзеге асырады. Президент сайлауына 2 кандидат қатысқан кезде дауыс беруге қатысқан сайлаушылардың салыстырмалы көпшілік даусын алған кандидат сайланды деп есептеледі. Өзбекстан Республикасы Президентінің сайлауына 2-ден астам кандидат қатысқан жағдайда, егер кандидаттардың бірде-бірі дауыс беруге қатысқан сайлаушылардың жартысынан астам дауысын ала алмаса, сайлаушылардың ең көп дауысын алған 2 кандидаттың қатысуымен қайта дауыс беру өткізіледі.

Өзбекстан Республикасының Президентін сайлау қорытындылары туралы ақпаратты Орталық сайлау комиссиясы сайлаудан кейін 10 күннен кешіктірмей жариялайды. Сайланған президент Өзбекстан Республикасының Орталық сайлау комиссиясы Өзбекстан Республикасының Президентін сайлау нәтижелерін ресми жариялаған күннен бастап 2 айдан кешіктірмей (Олий Мәжіліс) отырысында ант берген сәттен бастап қызметке кіріседі.

Президенттер тізімі

№	Мерзімі	Президент	Суреті	Президенттік мерзімнің уақыты		Партиясы
1		Ислам Әбдіғаниұлы Кәрімов		24 наурыз 1990	29 желтоқсан 1991	КОКП
				29 желтоқсан 1991	9 қаңтар 2000	ӨХДП
				9 қаңтар 2000	22 желтоқсан 2007	ӨХДП
				22 желтоқсан 2007	10 сәуір 2015	ӨзЛиДеП
				10 сәуір 2015	2 қыркүйек 2016	ӨзЛиДеП
УМА	−	Нығметолла Юлдашев		2 қыркүйек 2016	8 қыркүйек 2016	ӨҰЖДП
2	УМА	Шавкат Миромонұлы Мирзиёев		8 қыркүйек 2016	14 желтоқсан 2016	ӨзЛиДеП
				14 желтоқсан 2016	14 желтоқсан 2021	ӨзЛиДеП
				24 қазан 2021	Қазіргі

Өкілеттіктер

Өзбекстан Республикасының Президенті Конституцияға сәйкес кең және әр түрлі өкілеттіктерге ие. Бұл өкілеттіктер мемлекет өмірінің барлық салаларына таралады және ел экономикасы мен жалпы қоғамның дамуына үлкен әсер етеді.

Өзбекстан Республикасының Президенті:

1) азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын, Өзбекстан Республикасының Конституциясы мен заңдарын сақтаудың кепілі болып табылады;

2) Өзбекстан Республикасының егемендігін, қауіпсіздігі мен аумақтық тұтастығын қорғау, ұлттық-мемлекеттік құрылым мәселелері бойынша шешімдерді іске асыру жөнінде қажетті шаралар қабылдайды;

3) мемлекетішілік және халықаралық қатынастарда Өзбекстан Республикасының атынан өкілдік етеді;

4) Өзбекстан Республикасының келіссөздерін жүргізеді және шарттары мен келісімдеріне қол қояды, Республика жасасқан шарттардың, келісімдердің және ол қабылдаған міндеттемелердің сақталуын қамтамасыз етеді;

5) сенім грамоталары мен оның жанында аккредиттелген дипломатиялық және өзге де өкілдердің шақыру қағаздарын қабылдайды;

6) Өзбекстан Республикасының Олий Мажлис Сенатына Өзбекстан Республикасының шет елдердегі дипломатиялық және өзге де өкілдерін тағайындауға кандидатураларды ұсынады;

7) елдің ішкі және сыртқы саясатын іске асырудың маңызды мәселелері бойынша Өзбекстан Республикасының Олий Мажлисіне жүгінуге құқылы;

8) республиканың жоғары билік және басқару органдарының үйлесімді жұмысын қамтамасыз етеді; Өзбекстан Республикасы Министрлер Кабинетінің ұсынуы бойынша министрліктерді, мемлекеттік комитеттерді және басқа да мемлекеттік басқару органдарын құрады және таратады, кейіннен осы мәселелер бойынша Өзбекстан Республикасы Олий Мажлисінің палаталарының бекітуіне жарлықтар енгізеді;;

9) Өзбекстан Республикасы Олий Мажлисінің Сенатына Сенат Төрағасы қызметіне сайлау үшін кандидатура ұсынады;

10) Өзбекстан Республикасы Олий Мажлисі палаталарының қарауына және бекітуіне Өзбекстан Республикасы премьер-Министрінің кандидатурасын ұсынады және оны орнынан түскен, Өзбекстан Республикасы Олий Мажлисі палаталары Премьер-министрге қатысты сенімсіздік вотумын қабылдаған жағдайда не заңда көзделген өзге де жағдайларда қызметтен босатады;;

11) Өзбекстан Республикасы Премьер-Министрінің ұсынуы бойынша Өзбекстан Республикасы Министрлер Кабинетінің мүшелерін бекітеді және қызметтен босатады;

12) Өзбекстан Республикасының Бас Прокурорын және Есеп палатасының Төрағасын қызметке тағайындайды және қызметтен босатады, содан кейін бұл мәселелерді Өзбекстан Республикасы Олий Мажлис Сенатының бекітуіне енгізеді;;

13) Өзбекстан Республикасы Олий Мажлисінің Сенатына Конституциялық Соттың Төрағасы мен судьялары, Жоғарғы Соттың Төрағасы мен судьялары, Жоғарғы шаруашылық сотының төрағасы мен судьялары, Өзбекстан Республикасы Орталық банкінің Басқарма Төрағасы, Өзбекстан Республикасының табиғатты қорғау жөніндегі мемлекеттік комитетінің төрағасы лауазымдарына кандидатураларды ұсынады;

14) облыстық, ауданаралық, аудандық, қалалық, әскери және шаруашылық соттарының судьяларын қызметке тағайындайды және қызметтен босатады; алдыңғы редакцияны қараңыз.

15) Өзбекстан Республикасы премьер-Министрінің ұсынуымен заңға сәйкес облыстардың хокимдерін және Ташкент қаласының хокимін қызметке тағайындайды және қызметтен босатады. Конституцияны, заңдарды бұзған немесе олардың ар-намысы мен қадір-қасиетіне нұқсан келтіретін әрекеттер жасаған аудандар мен қалалардың хокимовтарын президент өз шешімімен қызметінен босатуға құқылы;

16) республиканың мемлекеттік басқару органдары мен хокимияттар қабылдаған актілер заңнама нормаларына сәйкес келмеген жағдайда оларды тоқтата тұрады, олардың күшін жояды; Өзбекстан Республикасы Министрлер Кабинетінің отырыстарында төрағалық етуге құқылы;;

17) Өзбекстан Республикасының заңдарына қол қояды және жариялайды; заңға өзінің қарсылығын қоса бере отырып, оны қайтадан талқылау және дауыс беру үшін Өзбекстан Республикасының Олий Мажлисіне қайтаруға құқылы;;

18) Өзбекстан Республикасына шабуыл жасалған немесе агрессиядан өзара қорғаныс жөніндегі шарттық міндеттемелерді орындау қажет болған жағдайда, соғыстың жай-күйін жариялайды және қабылданған шешімді үш күн мерзімде Өзбекстан Республикасы Олий Мажлисінің палаталарына бекітуге енгізеді;;

19) Төтенше жағдайлар (нақты сыртқы қатер, жаппай тәртіпсіздіктер, ірі апаттар, дүлей зілзалалар, эпидемиялар) туындаған жағдайда азаматтардың қауіпсіздігін қамтамасыз ету мақсатында Өзбекстан Республикасының бүкіл аумағында немесе оның жекелеген жерлерінде төтенше жағдай енгізеді және қабылданған шешімді үш күн мерзімде Өзбекстан Республикасы Олий Мажлисінің палаталарын бекітуге енгізеді. Төтенше жағдайды енгізу шарттары мен тәртібі Заңмен белгіленеді;

20) Өзбекстан Республикасы Қарулы Күштерінің Жоғарғы Бас Қолбасшысы болып табылады, Қарулы Күштердің жоғары қолбасшыларын тағайындайды және қызметінен босатады, жоғары әскери атақтар береді;

21) Өзбекстан Республикасының ордендерімен, медальдарымен және медальдарымен марапаттайды, Өзбекстан Республикасының біліктілік және құрметті атақтарын береді;

22) Өзбекстан Республикасының азаматтығы және саяси баспана беру мәселелерін шешеді;

23) Өзбекстан Республикасы Олий Мажлисінің Сенатына Өзбекстан Республикасының соттары соттаған адамдарға рақымшылық жасау және кешірім жасау туралы құжаттарды қабылдау туралы ұсыныстар енгізеді;;

24) Ұлттық қауіпсіздік қызметінің Төрағасын қызметке тағайындайды және қызметтен босатады, кейіннен осы мәселелер бойынша Өзбекстан Республикасы Олий Мажлис Сенатының бекітуіне жарлықтар енгізеді;;

25) осы Конституцияда және Өзбекстан Республикасының заңдарында көзделген өзге де өкілеттіктерді жүзеге асырады. Президенттің өз өкілеттіктерін орындауды мемлекеттік органдарға немесе лауазымды адамдарға беруге құқығы жоқ.

Президенттің жеке басына қол сұғылмайды және "Өзбекстан Республикасы Президенті қызметінің негізгі кепілдіктері туралы" заңмен қорғалады (2003 жылғы 25 сәуірдегі). Президенттің заңды қызметіне кедергі жасауға, сондай-ақ оның ар-намысы мен қадір-қасиетіне қол сұғуға жол берілмейді және мұндай әрекеттер тиісті заңдарға сәйкес жауаптылыққа әкеп соғуы мүмкін.

Бұл ереже отставкаға кететін президентке қатысты да өз күшін сақтайды. Президенттің еңбегіне ақы төлеу заңдарда белгіленген тәртіппен жүзеге асырылады. Өзбекстан Республикасы Президентінің денсаулық жағдайы бойынша өз міндеттерін орындай алмайтындығы расталған жағдайда, Өзбекстан Республикасы Олий Мажлис палаталарының бірлескен шешімімен құрылған мемлекеттік медициналық комиссияның қорытындысымен палаталардың бірлескен төтенше отырысында 10 күн мерзімде депутаттар, сенаторлар арасынан Өзбекстан Республикасы Президентінің міндетін уақытша атқарушы 3 айға дейінгі мерзімге сайланады. Бұл жағдайда 3 ай мерзімде Өзбекстан Республикасы Президентінің бүкілхалықтық сайлауы өткізілуге тиіс. Өзбекстан Республикасы Президентінің Мемлекеттік құрылыс саласындағы тәжірибесін тиімді пайдалану мақсатында өкілеттіктерінің тоқтатылуына байланысты отставкаға кеткен президент Сенаттың өмір бойы мүшесі қызметін атқарады деп көзделеді.

Дереккөздер

1. Коммунистік партия мен Кеңес Одағы тарихының анықтамалығы 1898 - 1991 жж  (орыс.).
2. Конституцияда белгіленген өкілеттіктер  (өзб.).