Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Үргеніш (өзб. Urganch/Урганч) — ежелгі қала, ортағасырлық Хорезм мемлекетінің астанасы, қазіргі Өзбекстан Республикасы Хорезм облысындағы қала.
| Қала | |||||||||
| Үргеніш | |||||||||
| өзб. Urganch/Урганч | |||||||||
| |||||||||
| Әкімшілігі | |||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Ел | |||||||||
| Облыс | |||||||||
| Тарихы мен географиясы | |||||||||
| Координаттары | 41°33′00″ с. е. 60°38′00″ ш. б. / 41.55000° с. е. 60.63333° ш. б. (G) (O) (Я)Координаттар: 41°33′00″ с. е. 60°38′00″ ш. б. / 41.55000° с. е. 60.63333° ш. б. (G) (O) (Я) | ||||||||
| Құрылған уақыты | |||||||||
| Алғашқы дерек | |||||||||
| Бұрынғы атаулары | Гүргәніж, Жаңа Үргеніш | ||||||||
| Қала статусы | |||||||||
| Жер аумағы | 70 км² | ||||||||
| Орталығының биiктігі | 103 м | ||||||||
| Тұрғындары | |||||||||
| Тұрғыны | 145 000 адам (2021) | ||||||||
| Тығыздығы | 4 800 адам/км² | ||||||||
| Сандық идентификаторлары | |||||||||
| Телефон коды | +998 6222 | ||||||||
| Пошта индексі | 220100 | ||||||||
| Автомобиль коды | 90 — 94 | ||||||||
| urganchshahar.uz (өзб.) | |||||||||
Үргеніш шекарасы | |||||||||
 Ортаққордағы санаты: Үргеніш | |||||||||
Үргеніштің пайда болған уақыты анықталмаған. Қала жөніндегі алғашқы деректер мұсылман жазбаларында келтірілсе де, қаланың арабтар келерден әлдеқайда бұрын салынғаны күмән туғызбайды. Шамасы Гургандж (араб. Джурджания) атауы б.з.б. 1 ғасырға жататын жазбалардағы Хорезмнің қытайша атауынан (Юецзянь) шықса керек.
I ғасырда Хорезм бір-біріне тәуелсіз екі иелікке бөлінді:
- астанасы Қият болған хорезмшаһ аймағы;
- Гүргәніж (қорған) әмірінің аймағы болды.
Бирунидің (“”) жазуы бойынша арабтар жаулап алғаннан кейін Қиятты бұрынғы билеуші әулет өкілдері — шахтар, Гурганджды-араб уәлилері биледі. Бұл жағдай елдің екіге бөлінуіне әкеп соқты. 995 жылы Гургандж әмірі Қиятты басып алып, жергілікті әулет өкілдерін биліктен тайдырды. Сөйтіп, Хорезмді қайтадан біріктіріп, өзіне хорезмшах атағын алды. 10 ғасырдағы араб саяхатшылары Гурганджды үлкендігі жағынан Хорезмнің екінші қаласы ретінде сипаттайды. Ежелгі Қиятқа қарағанда ол тез өсіп, сауда мен қолөнердің гүлденген орт-на айналды. Қос иелік біріктіріліп, біртұтас мемлекетке айналған соң Қият пен Гургандж маңызы бірдей астаналар болып есептелді. Алайда кейінгі билеушілердің тұсында Гургандж мемлекеттің негізгі астанасына айналды. Үргеніштің гүлдену кезеңі 12 — 13 ғасырлардағы хорезмшахтар билік еткен кезеңге тура келеді. Үргеніштен 3 фарсах қашықтықта “Кіші Гургандж” атанған екінші қала орналасты. Жуайни 1221 жылы сәуір айында моңғолдардың Гурганджды қоршап, оны қалай алғаны жөнінде көп деректер қалдырған. Олар Әмудариядағы бөгендерді бұзып, барлық жерді су басты. Шапқыншылық пен су тасқынынан кейбір құрылыстар мен ғимараттар ғана аман қалды. Үргеніш 1224 жылдан құрамына кіріп, көп ұзамай қалпына келтірілді. 13 ғасырдың ортасынан бастап Алтын Орданың құрамында болып, сауда, қолөнер, әкімшілік орталық ретінде өз маңызын жойған жоқ. 14 ғасырдың ортасына қарай Хорезм Алтын Ордадан бөлінген кезде Үргеніш қайтадан оның астанасына айналды. 1388 жылы Үргенішті Әмір Темірдің әскерлері қиратты. 1391 жылы ішінара қалпына келтірілгенімен, даму қарқыны төмендеді. 17 ғасырда қала тіршілігі құлдырап, кері кетті. Оның негізгі себептерінің бірі — Әмудария өзені арнасының ауысып, қаланың судан қашық қалуы еді. Үргеніш тұрғындарын Хиуа ханы Әбілғазы жаңа Үргенішке көшірді. Үргеніште сақталған тарихи-мәдени ескерткіштердің қатарына 12 ғасырдың 2-жартысына жататын Фахрад-дин Разидің кесенесі (12 қырлы негізге орнатылған, шатырлы 12 қырлы күмбезі бар шаршы түрдегі көлемді құрылыс, алды оймышты терракотамен безендірілген), 12 ғасырдың соңы мен 13 ғасырдың бас кезінде салынған Текеш кесенесі (тікбұрышты, “қатпарлы” негізге орнатылған шатырлы-конусты күмбезі бар), 1321 — 33 жылдары аралығында салынған мұнарасы (әшекейлі кірпіштерден қаланған белдеулер мен жазулар түсірілген жолақтармен безендірілген, конустық биік бағанды), 14 ғасырда салынған қонақ үйі бар кесенесі (үш күмбезді порталды құрылыс), 14 ғасырдағы керуен сарайының порталы (алдыңғы беті түрлі түсті қаптама материалдармен безендірілген), Софы әулетінен кесенесі ([1360 жылдары салынған, композициясы күрделі, мозаикалы негізге орнатылған үш биік күмбезі, порталы бар), т.б. жатады. Үргеніштегі археологиялық қазба жұмыстары 1929 жылы А.Ю. Якубовскийдің, 1952 жылы С.П. Толстовтың басшылығымен жүргізілді.
Дереккөздер
- "Қазақ Энциклопедиясы", 9 том
| Бұл мақаланы Уикипедия сапа талаптарына лайықты болуы үшін уикилендіру қажет. |
уикипедия, wiki, кітап, кітаптар, кітапхана, мақала, оқу, жүктеу, тегін, тегін жүктеу, mp3, видео, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, сурет, музыка, ән, фильм, кітап, ойын, ойындар, ұялы, андроид, iOS, apple, ұялы телефон, samsung, iphone, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, ДК, веб, компьютер
Үrgenish ozb Urganch Urganch ezhelgi kala ortagasyrlyk Horezm memleketinin astanasy kazirgi Өzbekstan Respublikasy Horezm oblysyndagy kala ҚalaҮrgenishozb Urganch UrganchӘkimshiligiEl Өzbekstan ӨzbekstanOblysHorezmTarihy men geografiyasyKoordinattary41 33 00 s e 60 38 00 sh b 41 55000 s e 60 63333 sh b 41 55000 60 63333 G O Ya Koordinattar 41 33 00 s e 60 38 00 sh b 41 55000 s e 60 63333 sh b 41 55000 60 63333 G O Ya Қurylgan uakyty1646 zhylyAlgashky derekXVII gasyrBuryngy ataularyGүrgәnizh Zhana ҮrgenishҚala statusy1929 zhylyZher aumagy70 km Ortalygynyn biiktigi103 mTurgyndaryTurgyny145 000 adam 2021 Tygyzdygy4 800 adam km Sandyk identifikatorlaryTelefon kody 998 6222Poshta indeksi220100Avtomobil kody90 94urganchshahar uz ozb ҮrgenishҮrgenish shekarasyOrtakkordagy sanaty Үrgenish Үrgenishtin pajda bolgan uakyty anyktalmagan Қala zhonindegi algashky derekter musylman zhazbalarynda keltirilse de kalanyn arabtar kelerden әldekajda buryn salyngany kүmәn tugyzbajdy Shamasy Gurgandzh arab Dzhurdzhaniya atauy b z b 1 gasyrga zhatatyn zhazbalardagy Horezmnin kytajsha atauynan Yueczyan shyksa kerek I gasyrda Horezm bir birine tәuelsiz eki ielikke bolindi astanasy Қiyat bolgan horezmshaһ ajmagy Gүrgәnizh korgan әmirinin ajmagy boldy Birunidin zhazuy bojynsha arabtar zhaulap algannan kejin Қiyatty buryngy bileushi әulet okilderi shahtar Gurgandzhdy arab uәlileri biledi Bul zhagdaj eldin ekige bolinuine әkep sokty 995 zhyly Gurgandzh әmiri Қiyatty basyp alyp zhergilikti әulet okilderin bilikten tajdyrdy Sojtip Horezmdi kajtadan biriktirip ozine horezmshah atagyn aldy 10 gasyrdagy arab sayahatshylary Gurgandzhdy үlkendigi zhagynan Horezmnin ekinshi kalasy retinde sipattajdy Ezhelgi Қiyatka karaganda ol tez osip sauda men kolonerdin gүldengen ort na ajnaldy Қos ielik biriktirilip birtutas memleketke ajnalgan son Қiyat pen Gurgandzh manyzy birdej astanalar bolyp esepteldi Alajda kejingi bileushilerdin tusynda Gurgandzh memlekettin negizgi astanasyna ajnaldy Үrgenishtin gүldenu kezeni 12 13 gasyrlardagy horezmshahtar bilik etken kezenge tura keledi Үrgenishten 3 farsah kashyktykta Kishi Gurgandzh atangan ekinshi kala ornalasty Zhuajni 1221 zhyly sәuir ajynda mongoldardyn Gurgandzhdy korshap ony kalaj algany zhoninde kop derekter kaldyrgan Olar Әmudariyadagy bogenderdi buzyp barlyk zherdi su basty Shapkynshylyk pen su taskynynan kejbir kurylystar men gimarattar gana aman kaldy Үrgenish 1224 zhyldan kuramyna kirip kop uzamaj kalpyna keltirildi 13 gasyrdyn ortasynan bastap Altyn Ordanyn kuramynda bolyp sauda koloner әkimshilik ortalyk retinde oz manyzyn zhojgan zhok 14 gasyrdyn ortasyna karaj Horezm Altyn Ordadan bolingen kezde Үrgenish kajtadan onyn astanasyna ajnaldy 1388 zhyly Үrgenishti Әmir Temirdin әskerleri kiratty 1391 zhyly ishinara kalpyna keltirilgenimen damu karkyny tomendedi 17 gasyrda kala tirshiligi kuldyrap keri ketti Onyn negizgi sebepterinin biri Әmudariya ozeni arnasynyn auysyp kalanyn sudan kashyk kaluy edi Үrgenish turgyndaryn Hiua hany Әbilgazy zhana Үrgenishke koshirdi Үrgenishte saktalgan tarihi mәdeni eskertkishterdin kataryna 12 gasyrdyn 2 zhartysyna zhatatyn Fahrad din Razidin kesenesi 12 kyrly negizge ornatylgan shatyrly 12 kyrly kүmbezi bar sharshy tүrdegi kolemdi kurylys aldy ojmyshty terrakotamen bezendirilgen 12 gasyrdyn sony men 13 gasyrdyn bas kezinde salyngan Tekesh kesenesi tikburyshty katparly negizge ornatylgan shatyrly konusty kүmbezi bar 1321 33 zhyldary aralygynda salyngan munarasy әshekejli kirpishterden kalangan beldeuler men zhazular tүsirilgen zholaktarmen bezendirilgen konustyk biik bagandy 14 gasyrda salyngan konak үji bar kesenesi үsh kүmbezdi portaldy kurylys 14 gasyrdagy keruen sarajynyn portaly aldyngy beti tүrli tүsti kaptama materialdarmen bezendirilgen Sofy әuletinen kesenesi 1360 zhyldary salyngan kompoziciyasy kүrdeli mozaikaly negizge ornatylgan үsh biik kүmbezi portaly bar t b zhatady Үrgenishtegi arheologiyalyk kazba zhumystary 1929 zhyly A Yu Yakubovskijdin 1952 zhyly S P Tolstovtyn basshylygymen zhүrgizildi Derekkozder Қazak Enciklopediyasy 9 tom Bul makalany Uikipediya sapa talaptaryna lajykty boluy үshin uikilendiru kazhet