Қидан патшалығы немесе Қидан мемлекеті қытайша 契丹 цидань кейде Ляо империясы 907 жылдан 1125 жылға дейін болған қазіргі

Қидан патшалығы немесе Қидан мемлекеті (қытайша: 契丹 (цидань)), кейде Ляо империясы— 907 жылдан 1125 жылға дейін болған, қазіргі Ішкі Моңғолия, Моңғолия және Маньчжурияны мекендеген ежелгі көшпелі моңғолдар тайпалар мемлекеті.

Қидандардың Орта Азияға келуі

XII ғасырдың 30-шы жылдарының соңында Орталық Азияда Қазақстан мен Орта Азия аумағына қидандар (Отан тарихында қарақытайлар деп аталатын) келіп қоныстана бастады.Олар X ғасырда Оңтүстік Моңғолия мен Солтүстік Маньчжурия аумағында көшпелі Ляо мемлекетін құрған еді.

1125 жылы қидандардың империясы чжурчжендер соққысынан талқандалып, солтүстікке қарай ығысты.

Қидандардың шығу тегі туралы ғылымда қарама-қайшы пікірлер көп кездеседі. Кейбір зерттеушілер оларды қазіргі моңғолдармен түбі бір туыстас десе, енді бір ғалымдар шүршіттердің бір тармағы немесе тұңғұс-маньчжур тайпаларының араласуынан шыққан деген болжам жасайды.

Қарақытайлардың этникалық тарихы да талас туғызады. Дегенмен, бұл империяда батыс-түрік тайпаларынан құралған қидандар басымдық танытты.

Қидандардың басым көпшілігі малшылар мен аңшылар еді. Олардың ішінде отырықшы және қала тұрғындары да болды. Қидандарға жер өңдеу, бау-бақша өсіру, қолөнер, сауда жат емес-ті. Оңтүстік Моңғолиядағы кішігірім қалаларда олар отырықшы өмір кешті. Осы қалалардың орнынан қазба жұмыстары кезінде ірі храмдар мен сарайлар аршылып алынды.

1125 жылы шүршіттерден жеңілген қидандардың бір бөлігі Елюй Дашының басшылығымен батысқа қарай жылжиды. Ол Ляо мемлекетіне тәуелді болған қидан, ұйғыр, керейт, меркіт және т.б тайпаларды өзіне қосып алады. Елюй Дашы қырғыздың Енисей жері арқылы өтіп, Оңтүстік Алтай арқылы Шығыс Түркістан мен Жетісу жеріне келеді.

Қидандардың бір бөлігінің 1125 жылы Синьцзяньнің батыс өлкелерін басып алу әрекеті іске аспай қалады. Шу мен Талас алқабына келген Елюй Дашы бастаған қидандардың жорықтары сәтті болады. Бұл аймақтың орталығы қарахандық Арслан ханның әкімшілігі орналасқан Баласағұн қаласы еді.

Елюй Дашы Алып Арсланның бір кездерде өзінен көмек сұрағанын пайдаланып, Жетісудің біраз аймағын, Баласағұнды басып алады да, жоғарғы билеуші «гурхан» атағын иеленеді. Түркістандағы қарахандықтар иелігіндегі көшпенділер осы қидан ордасына қосылған. Кейінірек бұл орда мұсылман деректерінде қарақытайлар немесе жай қытайлар деген атпен белгілі болған. 1137 жылы Елюй Дашы Қашқар мен Қоданды жаулап алған соң, Мауереннахрға жорыққа аттанады. Ходжент маңында Махмұд ибн Мұхаммед Арслан ханның әскерімен шешуші шайқасқа шығады. Қарахандықтардың әскерлері талқандалып, қалған бөлігі Самарқандқа қашып кетеді.

Қарақытайлардың Ходженттегі жеңісі Мауереннахрдағы жағдайды күрт өзгертті. Осыған орай Самарқанд билеушісіне тәуелді қарахандар мен қарлұқтар көсемдерінің арасында қиын жағдай қалыптасты. Қарлұқтар бұған дейін қарахандардың ешбір тайпасымен соғыспаған еді, тіпті олар Қарахан Мұхаммед ибн Сүлейменге әскери қызмет еткен болатын. Қарахан мемлекетіндегі қарлұқтардың бас көтеруі селжұқ сұлтаны Санжардың Мауереннахрға жорық жасауына себеп болды. Қарахандар Санжардан Қарақытайларға қарсы соғысу үшін көмек сұрап, ал қарлұқтарды Санжардың көмегімен Самарқандқа дейін қуып тастайды. 1141 жылы селжұқтардың сұлтаны Санжар әскерімен Әмудариядан өтіп, Самарқандқа жақындайды. Ортағасырлық деректерді екі жақтың әскер саны жөнінде әр түрлі мәлімет келтірілген. Мұсылман және қытай деректері бойынша, Елюй Дашы 100 мың, кейбір деректерде 700 мың әскер жинаған дейді. Ал Санжарды 100 мың, кейбір деректерді 70 мың әскері болған.

Катван қырғыны 1141 жылы 9 қыркүйекте болып, шайқасқа кірісімен-ақ, Санжар біраз әскерінен айырылды. Гурхан жау әскерін қорғау үшін өз әскерін үлкен үш бөлікке бөлді. Санжар әскерімен қоян-қолтық араласқан Гурхан әскерлері оларды қоршаған кезде қыспақта қалған селжұқтар шегіне бастады. Олар Дарго аймағындағы өзеннен өтпекші болғанда көбі сонда қырылды. Қарақытайлармен табанды күрескен Санжар әскерінің сол қанаты ғана еді.

Санжар 300 атты әскерімен қоршауда қалып, әрең қашып құтылады. Елюй Дашының қолбасылары мен әскерлері селжұқтардың көп бөлігін тұтқынға түсіреді. Оның ішінде Санжардың белгілі қолбасшылары мен әйелі де бар-тұғын. Деректер бойынша, Катван даласында адам өліктері тау болып үйілген. Өлген адамдардың саны туралы әр түрлі деректер бар: 30 мың, 70 мың немесе 100 мың жауынгер қаза болды деп жазылған. Шайқас болған маңда Гурхан 3 ай тұрақтап, кейін қарақытай әскерлері Бұхара мен Самарқанд ортасындағы Кермен қаласына келеді. Осы жерде жаңа мемлекет - Си Ляо құрылады..

Дереккөздер

"Политика киданей в Центральной Азии" Дробышев Ю.И
Ұлы Дала мемлекеттері.-Алматы: «Аруна» баспасы, 216 бет

[1] "Политика киданей в Центральной Азии" Дробышев Ю.И

[2] Ұлы Дала мемлекеттері.-Алматы: «Аруна» баспасы, 216 бет