Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Шаһғали хан (тат. Şahğəli xan, شاه علی) — Қасым билеушісі (1516-1519, 1537-1546, 1546-1551, 1552-1566), Қазан ханы (1519 сәуір - 1521 мамыр, маусым - 1546 шілде, 1551 тамыз - 1552 наурыз). Шейхәулияр мен Шаһ Сұлтанның ұлы, Қазан ханы Жанғалидің ағасы. Алдымен 1519 жылғы Қазан тағын («билік ету») иеленуге дейін оны ханзада (сұлтан), кейіннен хан деп атаған.
| Шаһғали тат. Şahğəli xan | |||
 Шаһғали кесенесі | |||
| Лауазымы | |||
|---|---|---|---|
| |||
| 1516 — 1519 | |||
| Ізашары | Шейхәулияр хан | ||
| Ізбасары | Жанғали хан | ||
| |||
| 1519 — 1521 | |||
| Ізашары | Мұхамметәмин | ||
| Ізбасары | I Сахиб Герей | ||
| |||
| 1546 | |||
| Ізашары | Сафа Герей хан | ||
| Ізбасары | Сафа Герей хан | ||
| |||
| Ізашары | Өтеміс Герей | ||
| Ізбасары | |||
| Өмірбаяны | |||
| Діні | ислам | ||
| Дүниеге келуі | 1505 | ||
| Қайтыс болуы | 22 сәуір 1566 | ||
| Әкесі | Шейхәулияр | ||
| Анасы | Шаһ Сұлтан | ||
| Жұбайы | 1) Фатима 2) Сүйімбике | ||
өңдеу  | |||
Өмірбаяны
Шаһғалидің әкесі - Сарай ханы Темірқұтылық руынан шыққан - Бақтияр сұлтанның немересі - Шейхәулияр сұлтанның ұлы, Ұлы Ордалық Жошы ұрпағы және Ұлы Орда ханы Ахметтің жиені.
1516 жылы әкесі қайтыс болғаннан кейін Қасым тағына ие болды. 1519 жылы оны Мәскеудің талап етуімен бастаған хандық ақсүйектері Қазан тағына шақырды. 1519 жылы сәуірде таққа отыру рәсімінде Қазанға әскери жасақпен келген Ресей елшісі пен воевода болды. Елші Карпов хандықтың ішкі істеріне белсенді араласып, үкіметті алмастырып жүрді, бұл жаңа ханға наразылық тудырып, 1521 жылдың көктемінде оны тақтан тайдыруға әкелді.
1523 жылы Қазан-Ресей соғысы кезінде ол орыс әскерлерін басқарды, оның басшылығымен армия белсенділік танытпады, тек черемистер мен чуваштар жерлерінің тонауымен шектелді.
1526 жылы Мәскеуге келген Герберштейн Шаһғалиді кінәздік аң аулауда көрді. Шаһғали хан барлық жерде ұлы кінәз Василийдің оң жағында болды.
1532 жылы қыркүйекте Кашира мен алды да, сонда кетіп қалды. Алайда, Қазанмен байланысы үшін сотталып, 1535 жылдың аяғына дейін тұтқында болған 1533 жылы қаңтарда айдалды. Бірақ оның адамдары ханның өзіне қарағанда көп зардап шекті: 1535 жылы маусымда 80-ге жуық адам - Шаһғалидің татарлары түрмеге жабылды. Оларды аштан қатырып өлтірді, ал табиғи өліммен өлмегендерді өлім жазасына кесті. Олардың әйелдері мен балаларын 1536 жылдың қысында шоқындырды. Осы уақытта кәмелетке толмаған Иван Васильевичтің кезінде анасы регент болды. 1536 жылы қаңтарда оны Мәскеудегі әйелі Фатимамен бірге ұлы кінәз Иван Васильевич пен ұлы кінәгинә Елена Глинская кешіріп, салтанатты түрде қабылдады. Сірә, содан кейін Қасымға билік етуге жіберді.
қатысты (1537, 1540, 1541, 1548, 1552). 1546 жылы елші, ұлы кінәз Евстатий Андреевтің көмегімен Қазан тағына қысқа уақыт отырды, бірақ Сафа Герей хан оны қуып шығарды.
1552 жылы Иван Грозныйдың өтінішімен Қазан тағын тастап кетті.
1557 жылдың соңында қарсы жорыққа аттанды. Ливонияны қатты қиратқан Шаһғали 1558 жылдың 1 қыркүйегінде Мәскеуге барып, оны патша Иван Васильевич қабылдады. 1562 жылы Полоцкке қарсы жорыққа қатысты, бірақ қаланың өзін алуға қатыспады. 1564-1565 жылдары аймағындағы шекараны күзетті.
Кейбір мәліметтер бойынша, салдырды.
Отбасы
Оның соңғы әйелі 1553 жылы Сүйімбике болған.
Шаһғали перзентсіз қайтыс болды. Кезінде оның үйіне кіргізіп, қызы ретінде өсірген қарындасы - Жанғалидің қызы - Қазан ханшайымы болған. 1550-1552 жылдары ноғай Ысмайыл мырза ұлына айттырып берді, бірақ бұл үйлену тойы болмады, өйткені Ресей үкіметі Қазан ханшайымын шетелге жіберуге рұқсат бермеді. 1552 жылы мамырда ханшайым Ресейге қызмет етуге барып, Юрьев қаласын бақылауға алған Астрахан ханзадасы тұрмысқа шықты. Жанғалидің қызынан басқа, Шаһғали тағы екі жақын туыстарын өсірді (бірақ қыздары емес) - Хан Сұлтан мен Мағи Сұлтан: «Біріншісі 1558 жылы қыз кезінде, 27 жаста көз жұмды, екіншісі Шаһғалиден ұзақ өмір сүрді және қайтыс болған кезде ол әлі тұрмысқа шықпаған еді». Шаһғали қайтыс болғаннан кейін көп ұзамай Ресей үкіметі Қырым ханы Дәулетке ұлын немесе немересін Мағи Сұлтанға үйлендіріп, Қасымды қалыңмал ретінде алуды ұсынды.
Қасымда 1556 жылы салған жерленген. Шаһғали қабіріне ескерткішті оның асырап алған қызы Мағи Сұлтан орнатқан.
Әдебиет
- Вельяминов-Зернов В. В. Қасым патшалары мен ханзадалары туралы зерттеу — 2. — СПб.: В тип. Имп. Академии наук, 1863. — Т. I. — XIII, 558 б.
- Худяков М. Г. Қазан хандығы тарихының очерктері / М. Г. Худяков — 3. — Мәскеу: НПО «ИНСАН», 1991. — 318 б. — ISBN 5-85840-253-4.
уикипедия, wiki, кітап, кітаптар, кітапхана, мақала, оқу, жүктеу, тегін, тегін жүктеу, mp3, видео, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, сурет, музыка, ән, фильм, кітап, ойын, ойындар, ұялы, андроид, iOS, apple, ұялы телефон, samsung, iphone, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, ДК, веб, компьютер
Shaһgali han tat Sahgeli xan شاه علی Қasym bileushisi 1516 1519 1537 1546 1546 1551 1552 1566 Қazan hany 1519 sәuir 1521 mamyr mausym 1546 shilde 1551 tamyz 1552 nauryz Shejhәuliyar men Shaһ Sultannyn uly Қazan hany Zhangalidin agasy Aldymen 1519 zhylgy Қazan tagyn bilik etu ielenuge dejin ony hanzada sultan kejinnen han dep atagan Shaһgali tat Sahgeli xanShaһgali kesenesiLauazymy7 Қasym hany1516 1519Izashary Shejhәuliyar hanIzbasary Zhangali hanTu 12 Қazan hany1519 1521Izashary MuhammetәminIzbasary I Sahib GerejTu 16 Қazan hany1546Izashary Safa Gerej hanIzbasary Safa Gerej hanTu 20 Қazan hanyIzashary Өtemis GerejIzbasaryӨmirbayanyDini islamDүniege kelui 1505 1505 Қajtys boluy 22 sәuir 1566 1566 04 22 Әkesi ShejhәuliyarAnasy Shaһ SultanZhubajy 1 Fatima 2 Sүjimbikeondeu ӨmirbayanyShaһgalidin әkesi Saraj hany Temirkutylyk ruynan shykkan Baktiyar sultannyn nemeresi Shejhәuliyar sultannyn uly Ұly Ordalyk Zhoshy urpagy zhәne Ұly Orda hany Ahmettin zhieni 1516 zhyly әkesi kajtys bolgannan kejin Қasym tagyna ie boldy 1519 zhyly ony Mәskeudin talap etuimen bastagan handyk aksүjekteri Қazan tagyna shakyrdy 1519 zhyly sәuirde takka otyru rәsiminde Қazanga әskeri zhasakpen kelgen Resej elshisi pen voevoda boldy Elshi Karpov handyktyn ishki isterine belsendi aralasyp үkimetti almastyryp zhүrdi bul zhana hanga narazylyk tudyryp 1521 zhyldyn kokteminde ony taktan tajdyruga әkeldi 1523 zhyly Қazan Resej sogysy kezinde ol orys әskerlerin baskardy onyn basshylygymen armiya belsendilik tanytpady tek cheremister men chuvashtar zherlerinin tonauymen shekteldi 1526 zhyly Mәskeuge kelgen Gerbershtejn Shaһgalidi kinәzdik an aulauda kordi Shaһgali han barlyk zherde uly kinәz Vasilijdin on zhagynda boldy 1532 zhyly kyrkүjekte Kashira men aldy da sonda ketip kaldy Alajda Қazanmen bajlanysy үshin sottalyp 1535 zhyldyn ayagyna dejin tutkynda bolgan 1533 zhyly kantarda ajdaldy Birak onyn adamdary hannyn ozine karaganda kop zardap shekti 1535 zhyly mausymda 80 ge zhuyk adam Shaһgalidin tatarlary tүrmege zhabyldy Olardy ashtan katyryp oltirdi al tabigi olimmen olmegenderdi olim zhazasyna kesti Olardyn әjelderi men balalaryn 1536 zhyldyn kysynda shokyndyrdy Osy uakytta kәmeletke tolmagan Ivan Vasilevichtin kezinde anasy regent boldy 1536 zhyly kantarda ony Mәskeudegi әjeli Fatimamen birge uly kinәz Ivan Vasilevich pen uly kinәginә Elena Glinskaya keshirip saltanatty tүrde kabyldady Sirә sodan kejin Қasymga bilik etuge zhiberdi katysty 1537 1540 1541 1548 1552 1546 zhyly elshi uly kinәz Evstatij Andreevtin komegimen Қazan tagyna kyska uakyt otyrdy birak Safa Gerej han ony kuyp shygardy 1552 zhyly Ivan Groznyjdyn otinishimen Қazan tagyn tastap ketti 1557 zhyldyn sonynda karsy zhorykka attandy Livoniyany katty kiratkan Shaһgali 1558 zhyldyn 1 kyrkүjeginde Mәskeuge baryp ony patsha Ivan Vasilevich kabyldady 1562 zhyly Polockke karsy zhorykka katysty birak kalanyn ozin aluga katyspady 1564 1565 zhyldary ajmagyndagy shekarany kүzetti Kejbir mәlimetter bojynsha saldyrdy OtbasyOnyn songy әjeli 1553 zhyly Sүjimbike bolgan Shaһgali perzentsiz kajtys boldy Kezinde onyn үjine kirgizip kyzy retinde osirgen karyndasy Zhangalidin kyzy Қazan hanshajymy bolgan 1550 1552 zhyldary nogaj Ysmajyl myrza ulyna ajttyryp berdi birak bul үjlenu tojy bolmady ojtkeni Resej үkimeti Қazan hanshajymyn shetelge zhiberuge ruksat bermedi 1552 zhyly mamyrda hanshajym Resejge kyzmet etuge baryp Yurev kalasyn bakylauga algan Astrahan hanzadasy turmyska shykty Zhangalidin kyzynan baska Shaһgali tagy eki zhakyn tuystaryn osirdi birak kyzdary emes Han Sultan men Magi Sultan Birinshisi 1558 zhyly kyz kezinde 27 zhasta koz zhumdy ekinshisi Shaһgaliden uzak omir sүrdi zhәne kajtys bolgan kezde ol әli turmyska shykpagan edi Shaһgali kajtys bolgannan kejin kop uzamaj Resej үkimeti Қyrym hany Dәuletke ulyn nemese nemeresin Magi Sultanga үjlendirip Қasymdy kalynmal retinde aludy usyndy Қasymda 1556 zhyly salgan zherlengen Shaһgali kabirine eskertkishti onyn asyrap algan kyzy Magi Sultan ornatkan ӘdebietVelyaminov Zernov V V Қasym patshalary men hanzadalary turaly zertteu 2 SPb V tip Imp Akademii nauk 1863 T I XIII 558 b Hudyakov M G Қazan handygy tarihynyn ocherkteri M G Hudyakov 3 Mәskeu NPO INSAN 1991 318 b ISBN 5 85840 253 4