Шайбанинама

Шайбанинама Шайбанинаме — Мұхаммед Шайбани ханның өмірі, жорықтары, ел басқаруы жайлы Орта Азия авторлары жазған бірнеше шығармалардың жалпы атауы.

“Шайбанинамаға” мыналар жатады:

• 1) Бинаи атанып кеткен ақын, жазушы әрі музыкашы їарауидің (1453 — 1512) парсы тілінде жазған шығармасы. Онда ханның туған күнінен 1501 жылы Самарқандты, 1505 жылы Хорезмді жаулап алғанға дейінгі өмірі баяндалады. 1502 жылы Зеравшан өзенінен көпір салынғаны жөнінде де айтылған. Бізге Бинаидің “Шайбанинамасы” арқылы Шайбани ханның өз қолымен, оның хатшысы қолымен көшірілген нұсқасы жеткен. Онда 1505 — 10 жылдар аралығындағы оқиғалар қамтылған, автордың өзі өңдеген, толықтырған нұсқасы да бар. Бинаи шығармасы өзге шығармаларда жоқ мәліметтердің көптігімен құнды. Шығарманың алғашқы тарауларында баяндалған 15 — 16 ғасырлардағы Қазақстанның ішкі саяси жағдайы, халқының этникалық құрамы жөнінде деректер де өте маңызды болып есептеледі. Қазақстан туралы айтылатын тарауы орыс тіліне аударылып, екі рет басылған. Шығарма тұтасымен жеке кітап болып шыққан жоқ, тек қолжазба түрінде сақтаулы.
• 2) Мұхаммед Салихтың шағатай тілінде өлеңмен жазған шығармасы. Автор өзі 1500 жылы Шайбани әскеріне қосылғаннан 1505 жылы Хорезмді басып алғанға дейінгі аралықта болған оқиғаларды жырлайды. Онда түркі-моңғол, қазақ, өзбек тайпаларының тарихына байланысты деректер көп. Жорықтарға тікелей қатысып, көзімен көргендерін баяндаған оқиғаларда келтірілген тарихи, этникалық, географиялық, лингвистанциясы мәліметтер өте құнды. Шығармада әскерінің қару-жарағы, рулық-тайпалық құрылымы, киім-кешегі туралы айтылады. Шығарманың 1510 жылы көшірілген бір ғана данасы Венада сақтаулы. Қолжазбада жоғарғы шеберлікпен салынған суреттер бар. Дастан 1885 жылы Венада Г.Вамберидің алғы сөзімен неміс тілінде жарық көрген. 1904 жылы профессор П.М. Мелиоранский қолжазба мен Вамбери басылымын салыстырғанда елеулі айырмаларды байқаған. Шығарманы толықтырып, түзетіп қайта басуды қолға алған. Бірақ Мелиоранский ойлағанына жете алмай қайтыс болған соң ол бастаған жұмысты 1908 жылы ауылы П. Самойлович аяқтап шықты. Бұл “Шайбанинама” дастаны 1961 жылы Ташкентте жарық көрді. Онда Орта Азия мен Қазақстан тарихынан аса бағалы мәліметтер берілген.
• 3) Шағатай тілінде жазылған жалпы тарихқа ұқсас шығарма. Авторы белгісіз. Оны И.Березин орыс тіліне аударып, 1849 жылы Қазан қаласында бастырды. Көлемі 80 бет, соңында қосымшалар да берілген.

Санкт-Петербургте сақтаулы қолжазба көшірмесіне қарағанда, шығарма 18 ғасырдың соңында жазылғанға ұқсайды. Кіріспесінен кейін негізгі үш тарауға бөлінген:

• 1) түрік тайпаларының Оғыз ханнан бергі тарихы;
• 2) қоңырат тайпалары мен Шыңғыс хан ұрпақтарының тарихы;
• 3) Мұхаммед Шайбани ханның жорықтары мен күйреу тарихы. Үшінші бөлімде Шайбани ханның жорықтарынан бастап (Түркістанға жорық, Жәнібек ханның баласы Ұраншының Әлейке сұлтанды Сауранда өлтіргені, Шайбани ханның Сығанақ қамалын, Самарқанд, Шираз қаласыларын алуы, тағы басқа) 1510 жылы Исмаил Қ шаїпен ұрыста қаза тапқанға дейінгі кезең баяндалады. Шайбанилер мен маңғыт тайпаларының арасындағы тартыс та көрініс тапқан, Әбілхайыр хан ұрпақтарының генеалогиясы берілген.
• 4) Алламұрат Аннабай ұлының шығармасы. Ол Шайбани ханның әкесі Будақ шаїтың қаза тапқан кезінен басталып өзбек тілінде жазылған тарих. Шығарма 1816 жылы Бұхарада, Мир-Араб медресесінде жазылған. “Шайбанинамаға” жататын басқа да шағын шығармалар бар.

Дереккөздер

1. “Қазақстан”: Ұлттық энцклопедия/Бас редактор Ә. Нысанбаев – Алматы “Қазақ энциклопедиясы” Бас редакциясы, 1998, ISBN 5-89800-123-9
2. Материалы по истории казахских ханств 15 — 18 веков, ауылы -А., 1969
3. Босфорт КӨЛІЭ., Мусульманские династии, М., 1971
4. Абусеитова М.Х., Баранова Ю.Г., Племенные источники по истории и культуре Казахстана и Центральной Азии в 13 — 18 вв., ауылы , 2001.