Төрт себеп ілімі Аристотель бойынша табиғат себеп байланысы бойынша өмір сүреді Бұл себеп байланысы жаңа дәуірде ХVI XVI

Төрт себеп ілімі — Аристотель бойынша табиғат себеп байланысы бойынша өмір сүреді. Бұл себеп байланысы жаңа дәуірде (ХVI-XVIII ғ.) дәріптелген себеп-салдар теориясы – детерминизмге ұқсамайды. Себеп байланысы "не үшін?" деген сұраққа байланысты айтылған. Ал детерминизм болса «салдар», «нәтиже» дегенге салыстырмалы айтылады.

Себепті, және себептілікті (αἰτία) зерттеу философияны өмірге әкелген әуелгі негіздің бірі есептеледі. Аристотельден бұрынғы ойшылдардың кейбіреулері ,енді біреулері түрлі күштердің байланысын, тағы біреулері шексіздікті (апейрон), тағы біреулері қайшылықты, тағы біреулері гармонияны негізгі себеп деп түсіндірді. Олардың себептілік туралы ойлары дәл Аристотельге келгенде қорытылып, оның себептілік туралы жүйелі ілімі - төрт себеп ілімін туғызды. Аристотель былай деп жазды:

"Біз "Негені" танымай тұрып нәрсе туралы ештеңе біле алмаймыз. Ол туралы айту оны түсіндіру деген сөз."

Мағынасы

«Метафизика» еңбегінде және басқа да еңбектерінде Аристотель заттарды табиғатын түсінудің төрт себебін көрсетеді. Олар: Материал (құрамы) себебі, Форма (құрылым, пішін) себебі, Қозғатушы (келіп шығуы) себебі, Мақсат (көздеу) себебі.

Материал себебі (лат. Material Cause) — заттың неден құралғаны. Яғни, бөлшегі, мүшесі, материалы. Кез келген зат мәлім бөлшектен, құрамнан, алғышарттан, материалдар бірлестігінен құралады. Заттың құрылымы дәл осы құрамдарға қатысты болады. Құрамы қалай болса ол заттың сондай қасиеті болады. Осынау құрамдар арқылы бір бүтіндік (жүйе, құрылым, қалып, бірігу, толықтық, араласу) пайда болады. Мысалы, мүсінге пайдаланылған мәрмәр тас мүсіннің материал себебі есептеледі.

Форма себебі (лат. Formal Cause) — заттың құрамдарының ұйымдасып қандай пішін қалыптастырғаны. Затқа қалай анықтама беру оның пішіні, күйі, мәні, бүтіндігі, қалыптасу ережесі, заттың зат болуында негіз болған заң-қағидасына байланысты. Мысалы, мүсіннің жобасы мен дизайны мүсіннің форма себебі есептеледі.

Қозғатушы себеп (лат. Efficient Cause) — заттың қайдан пайда болғаны, не әсер еткені, неден жаралғаны, неден өзгеріп келгені. Ол заттар өзгерісінің себебін көрсетеді. "Не өзгертті?", "Қандай себеп оны осы күйге жеткізді" дегендей. Ол барлық затаралық дәнекерді де, органикалық және бейорганикалық заттардың қозғатушы себептерін де қамтиды.

Мақсат себебі (лат. Final Cause) — егер зат туралы болса оның қандай керекке жарайтыны, пайдасы, маңызы, құны, өнімі; ал егер адам туралы болса ол қандай мақсатпен өмір сүретіні, ертең кім болмақшы екені, оны жетелеп жүрген (қазіргі заман психологиясындағы "мотивация ілімі" секілді) арман, ерік, зерде, бейақыл, этика, ниет, қалау, талап, талпыныс, құлшыныс қатарлылар белгілі әрекетке алып барады. Зат атаулының өмір сүру себебі мәлім мақсат бойынша болады. Мысалы бір қашалып біткен мүсін мүсіншінің мақсатын көрсетеді. Дегенмен, Аристтотель де Сократтың ықпалына ұшырап, затта да адам секілді біртұтас мақсат болады және біртұтас мақсатқа талпынады, барша дүние ізгілікке талпынады деп есептеген. Бұл ғылымда телеология (мақсат ілімі) деп аталады.

Бұдан басқа, заттар ортасындағы өзара әсер нәтиженің қалыптасуына әсер етеді. Ешбір зат заттардан оқшау өмір сүре алмайды. Мысалы, тазалық жұмысы арқылы көркем тұрмыс жаратуға болады, болмаса керісінше нәтиже келіп шығады. Мұнда екі істің (тазалық пен көркем тұрмыс) ұқсас барысы және қасиеті болған жоқ, бірақ бірі бүкіл істің басталуы, екіншісі бүкіл істің нәтижесі.

Түсіндірулер

Аристотель алғашқы кезде өзаралық, немесе айналымдық себеп байланысын ортаға қойып, заттар арасындағы өзаралықтың заттарға әсерін түсіндірді. Бірақ ұқсас істің мүлде кері нәтижесі де болатынына да назар аударды.

Аристотель екі түрлі себеп байланысы моделін айқындады: дәстүрлі (қалыптасқан) себеп байланысы және кездейсоқ (өзгеретін) себеп байланысы. Мейлі дәстүрлі, мейлі кездейсоқ себеп болсын, бәрі түгел астыртын, не нақты, айырым, не жалпылық қасиетте болады. Бұл Жалпылық себеп, Айырым себеп, Нақты себеп, Астыртын себеп деген секілді маңызды ұғымдарды қалыптастыруға жол ашты. Шынтуайтында, себеп байланысы себеп пен нәтиже арасында "уақытты (уақытқа тән) өзара байланыс" сөзсіз болатынын көрсетпейді.

Кейінгілер

Себеп байланысын ішкерлей зерделеу арқылы түрлі себептер дәрежеге жіктелді. Мысалы, мақсат, қозғатушы, материал, форма тәртібі (Томас Аквинат осыны жақтады), немесе, барлық себепті байланыстарды материал және қозғатушы себеп арқылы түсіндіру, немесе, тек қозғатушы арқылы түсіндіру (Детерминизм (белгілеу теориясы)), немесе, біржүріс, бірқатар табиғат құбылыстарының өзара әсерлесуі (жаратылыстану ғылымдары заттардың қайдан, қалай пайда болғанын ғана түсіндіреді, ешқашанда не үшін пайда болғанын, пайда болғаннан кейінгі жағдайды түсіндірмейді).Бүгінгі мағынада, Аристотель "әлденені түсіндірудің негізі" мағынасында αἰτία (себеп) сөзін қолданған.

Форма мен материал

Аристотельдің пікірінше, заттың мәнін түсіндіруде осы аталған себептердің бәрі бірдей қамтылуы қажет дей тұра, әсіресе форма мен материалдың байланысына айырықша мән берді. Жез мүсіннің мәнін түсіну үшін, әрине ең алдымен оның субстратын (құрамы, материалы) алып қарастыру керек. Бірақ, тек жездің өзінен мүсіннің эстетикалық сезімі қалай туатынын түсіну мүмкін емес. Сондықтан зерттеуді әрі қарай жалғастыра білуге тура келеді. Осыдан келіп: «Мүсіннің мүсін болуы неліктен?» – деген сұраққа Аристотель: «Формадан», - деп жауап берді. Аристотель философиясында форма заттың мәні әрі іс-әрекеттің көзі болып табылады. Аристотель материя дәрменсіз, формаға тәуелді деп түсіндірді. Формасыз материя өмір сүріп, тұтастыққа ие бола алмайды. Сонымен Аристотель форманы алуан түрлі мазмұны бар (түр, себеп-мақсат, құдірет) белсенді және жасампаз шығармашыл бастама деп сипаттайды. Аристотель форманы бірден-бір белсенді күш, алғашқы түрткі және материядан бұрынғы нәрсе, құдірет (форманың формасы) деп түсінді.

Аристотельдің айтуынша: «Табиғат — бұл материядан формаға өтудің бірінен кейін бірі келіп отыратын тізбегі». Аристотель материяда пассивті бастауды көрді. Ал активтілікті тек формаға ғана таңды. Қозғалыс пен мақсат та формадан бастау алады. Қандай қозғалыстың формасы болмасын, қайнар көзі - құдай деп білді. Құдай объективтік сипатта болды.

Дереккөздер

Aristotle, Physics 194 b17–20; see also: Posterior Analytics 71 b9–11; 94 a20.
"Four Causes". Falcon, Andrea. Aristotle on Causality. Stanford Encyclopedia of Philosophy 2008. Дереккөз қатесі: Invalid <ref> tag; name "SEP Four Causes" defined multiple times with different content
Aristotle, "Book 5, section 1013a", Metaphysics, http://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Perseus%3Atext%3A1999.01.0052%3Abook%3D5%3Asection%3D1013a Aristotle in 23 Volumes, Vols. 17, 18, Cambridge, MA, Harvard University Press; London, William Heinemann Ltd. 1933, 1989; (hosted at perseus.tufts.edu.) Aristotle also discusses the four classes of explanation in his Physics, Book B, chapter 3.
original text in Posterior Analytics 90a8, 94a20, original text in Met. 1013a on Perseus
, (1843/2014). [1]
Archetypes of Wisdom: An Introduction to Philosophy. By Douglas J. Soccio. Page 161.

[1] Aristotle, Physics 194 b17–20; see also: Posterior Analytics 71 b9–11; 94 a20.

[SEP_Four_Causes-2] "Four Causes". Falcon, Andrea. Aristotle on Causality. Stanford Encyclopedia of Philosophy 2008. Дереккөз қатесі: Invalid <ref> tag; name "SEP Four Causes" defined multiple times with different content

[3] Aristotle, "Book 5, section 1013a", Metaphysics, http://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Perseus%3Atext%3A1999.01.0052%3Abook%3D5%3Asection%3D1013a Aristotle in 23 Volumes, Vols. 17, 18, Cambridge, MA, Harvard University Press; London, William Heinemann Ltd. 1933, 1989; (hosted at perseus.tufts.edu.) Aristotle also discusses the four classes of explanation in his Physics, Book B, chapter 3.

[4] riginal text in Posterior Analytics 90a8, 94a20, original text in Met. 1013a on Perseus

[5] , (1843/2014). [1]

[Archetypes-6] Archetypes of Wisdom: An Introduction to Philosophy. By Douglas J. Soccio. Page 161.