Туарегтер (өзд. атауы – имошаг) — Солтүстік және Батыс Африкадағы берберлер тобына жататын халық. Олар Нигердің солтүстігі мен батысында, Алжирдің оңтүстік-шығысында, Малидің солтүстігінде және Буркина-Фасода тұрады. Жалпы саны 6 миллионнан астам адам (2016, бағалау).
Туарегтер | |
имошаг | |
Бүкіл халықтың саны | |
---|---|
6 млн. | |
Ең көп таралған аймақтар | |
Тілдері | |
| |
Діні | |
Тілі
сөйлейді, сондай-ақ араб тілі қолданылады. Жазуы араб қарпіне негізделген, тек Сахара Туарегтері тұрмыста көне бербер жазуы – тифинагтың қалдықтарын сақтап қалған.
Діні
Туарегтердің негізгі діні – ислам және олар осы діннің сүнниттік тармағын ұстанады. Олар ата-бабаларды қастерлеу, тазарту рәсімдері және дәстүрлі медицина сияқты көптеген ежелгі діни әдет-ғұрыптарды сақтайды. Туарегтер де Сахара шөлін қасиетті жер деп санайды және осы кеңістіктермен байланысты мистикалық нанымдарды ұстанады.
Тарихы
Аңыздар бойынша, туарегтердің бастапқы қонысы Атлант мұхитындағы арал болған, ол жоғалып кеткеннен кейін сол кезде Солтүстік Африканың портты қалаларында болған саудагерлер ғана аман қалған. Зерттеулерге сәйкес, туарегтер Солтүстік Африканың африкалық және араб халықтарымен араласқан Зенага берберлерінің (кавказ нәсілінің) ұрпақтары болып саналады. Зенага берберлері Арабия түбегінің оңтүстік бөлігінде егіншілікпен айналысқан, бірақ 8 ғ. Араб жаулап алушылары оларды Солтүстік Африкаға қуып жібереді, олар бербер тілі мен мәдениетін сақтай отырып, көшпелі өмір салтын ұстанды.
Кәсібі
Оңтүстік немесе судандық туарегтер жартылай отырықшы егіншілер мен малшылар, ішінара жартылай көшпелілер. Олар астық, бұршақ, көкөніс өсіреді, ұсақ мал өсіреді. Егіншілік негізінен қолмен атқарылады. Солтүстік немесе Сахара туарегтері көшпелі мал шаруашылығымен айналысады; олар тек бірнеше оазистерде ғана егіншілікпен айналысады. Алжир сахарасы мен Тенере шөлін мекендеген туарегтердің кейбірі үйір-үйір түйелер мен ешкілермен бірге жүреді. Бұрын екеуі де сахарадан тыс саудамен және керуен көлігімен айналысқан. 20 ғасырдың ортасынан бастап туарегтердің ең кедей бөлігі мұнай кәсіпшіліктерінде жұмыс істей бастады. 1970 жылдардың басындағы қатты құрғақшылықтан кейін туарегтердің жерге қоныстану процесі күрт күшейді.
Тұрмыс салты
Туарег қоғамы бірнеше тап-касталарға бөлінеді, олардың ішінде жеке адамдар да, тұтас тайпалар да бар. Олардың негізгілері: имаджеган, бұрын жердің ресми иелері, ал негізгі кәсібі бойынша – жауынгерлер; имгад, яғни ешкі бағушылар (бұрын мал өсірушілер мен егіншілердің негізгі бөлігі); иклан, қара нәсілділер (бұрынғы қара құлдар, қазір азат етілгендер). Сондай-ақ әр түрлі бірлестіктерде инслимен – ислам культінің дін басылары, инеден – қолөнершілер және т.б. категориялары бар. Бірнеше имгад және иклан тайпалары эттебел тайпасын, бірнеше эттебел билеушісі Аменукал басқаратын теджехе руын құрайды. Аменукалдың, сондай-ақ бағынышты көсемдер билігінің символы - қасиетті барабан (эттбел).
Туарегтердің тағы бір ерекшелігі - патриархалдық румен бірге аналық рулық ұйымның күшті қалдықтарының сақталуы. Олардың әйелдік орны басқа мұсылман халықтарына қарағанда әлдеқайда жоғары. Олар үйге, ошаққа және руды атымен атауға құқылы. Туарег әйелдері болашақ күйеуін дербес таңдайды және олар ғана ажырасуға бастамашылық ете алады - бұл жағдайда ер адам сөзсіз бағынуға және үйден кетуге міндетті. Туарег тайпасының әйелдері ғана оқып, жаза алады, ал ерлердің көпшілігі сауатсыз. Туарег әйелдері үйленгенге дейін жеке өмірін қорғаудың қатаң ережелерін сақтай отырып, қалағанынша жыныстық серіктестерге ие бола алады. Бұл ер адам қараңғы түскеннен кейін шатырға келіп, күн шыққанға дейін оны тастап кетуі керек дегенді білдіреді.
Апалы-сіңлілердің балалары арасында өте сирек кездесетін орто-немере некелері жиі кездеседі. Неке қиюы аралас: алдымен матрилокальды, содан кейін патрилокалды және ең соңында авунлокальды. Ерлі-зайыптылық қалдықтарының бірі - неке жасына толған ерікті адамдардың міндетті түрде бет перде киюі. Ер адамдар ешқашан ешкімге бетін ашпауы керек. Жүз жыл бұрын кез келген африкалықтың туарегпен кездесуі екеуіне де қиындық тудырды. Егер адам ол адамның жүзін көре алса, онда соңғысы кездескен адамды өлтіруге міндетті болды. Егер мұны істеу мүмкін болмаса, өз-өзіне қол жұмсау арқылы өзі өледі. Қазіргі уақытта бұл жабайы әдет жойылды, бірақ тайпаның сыртында беті ашық туарегтерді кездестіру әлі де мүмкін емес.
Отырықшы және жартылай отырықшы туарегтердің қоныстары шоғырланып орналасқан. Тұрғын үйлері пальма жапырақтарынан немесе саманнан жасалған жарты шар тәрізді үйшіктер. Көшпелілер кезінде туарегтер тері немесе дөрекі матамен жабылған шатырларда тұрады.
Ерлер мен әйелдер киімі кең қысқа жеңді кең және ұзын жейдеден тұрады. Ер адамдар қара (қара көк) немесе ақ таңғыш киеді, ол басы мен бетін орап, ауызды, мұрынның төменгі бөлігін және маңдайын жабады (түнде де шешілмейді), әйелдер бетін жаппайды.
Дәстүрлі туарег тағамыныі негізі - сүт (түйе, қой, ешкі), ірімшік, сары май, кейде ет. Ботқалар ұсақталған бидайдан немесе тарыдан дайындалады. Ұзақ жорықтарда олар ұнға араластырылған ет ұнтағын пайдаланады. Оазистерде құрма қосымша тамақ қызметін атқарады.
Дереккөздер
- Большая российская энциклопедия 2004–2017 https://old.bigenc.ru/ethnology/text/4218436
- «Қазақстан»: Ұлттық энцклопедия / Бас редактор Ә. Нысанбаев – Алматы «Қазақ энциклопедиясы» Бас редакциясы, 1998 ISBN 5-89800-123-9, VIII том
- Туарег или таурег: история, культура, традиции https://avtoudav.ru/tuareg-ili-taureg-istoriya-kultura-traditsii/(қолжетпейтін сілтеме)
- Туареги https://www.gumilev-center.ru/tuaregi/
- Туареги — народ покрывала https://dzen.ru/a/X1eOKmkqkGzQ4aXs
- Туареги — синие люди Африки https://geoglob.ru/geo/tuaregi/
- Туареги — призраки пустыни: как живёт необычный народ https://tursputnik.com/2023/07/tuaregi-prizraki-pustyni-kak-zhivet-neobychnyy-narod.html
- народы мира / Туареги http://www.etnolog.ru/people.php?id=TUAR
уикипедия, wiki, кітап, кітаптар, кітапхана, мақала, оқу, жүктеу, тегін, тегін жүктеу, mp3, видео, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, сурет, музыка, ән, фильм, кітап, ойын, ойындар, ұялы, андроид, iOS, apple, ұялы телефон, samsung, iphone, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, ДК, веб, компьютер
Tuaregter ozd atauy imoshag Soltүstik zhәne Batys Afrikadagy berberler tobyna zhatatyn halyk Olar Nigerdin soltүstigi men batysynda Alzhirdin ontүstik shygysynda Malidin soltүstiginde zhәne Burkina Fasoda turady Zhalpy sany 6 millionnan astam adam 2016 bagalau TuaregterimoshagBүkil halyktyn sany6 mln En kop taralgan ajmaktar Alzhir Mali Burkina FasoTilderiDinisunnizmTilisojlejdi sondaj ak arab tili koldanylady Zhazuy arab karpine negizdelgen tek Sahara Tuaregteri turmysta kone berber zhazuy tifinagtyn kaldyktaryn saktap kalgan DiniTuaregterdin negizgi dini islam zhәne olar osy dinnin sүnnittik tarmagyn ustanady Olar ata babalardy kasterleu tazartu rәsimderi zhәne dәstүrli medicina siyakty koptegen ezhelgi dini әdet guryptardy saktajdy Tuaregter de Sahara sholin kasietti zher dep sanajdy zhәne osy kenistiktermen bajlanysty mistikalyk nanymdardy ustanady TarihyAnyzdar bojynsha tuaregterdin bastapky konysy Atlant muhityndagy aral bolgan ol zhogalyp ketkennen kejin sol kezde Soltүstik Afrikanyn portty kalalarynda bolgan saudagerler gana aman kalgan Zertteulerge sәjkes tuaregter Soltүstik Afrikanyn afrikalyk zhәne arab halyktarymen aralaskan Zenaga berberlerinin kavkaz nәsilinin urpaktary bolyp sanalady Zenaga berberleri Arabiya tүbeginin ontүstik boliginde eginshilikpen ajnalyskan birak 8 g Arab zhaulap alushylary olardy Soltүstik Afrikaga kuyp zhiberedi olar berber tili men mәdenietin saktaj otyryp koshpeli omir saltyn ustandy KәsibiOntүstik nemese sudandyk tuaregter zhartylaj otyrykshy eginshiler men malshylar ishinara zhartylaj koshpeliler Olar astyk burshak kokonis osiredi usak mal osiredi Eginshilik negizinen kolmen atkarylady Soltүstik nemese Sahara tuaregteri koshpeli mal sharuashylygymen ajnalysady olar tek birneshe oazisterde gana eginshilikpen ajnalysady Alzhir saharasy men Tenere sholin mekendegen tuaregterdin kejbiri үjir үjir tүjeler men eshkilermen birge zhүredi Buryn ekeui de saharadan tys saudamen zhәne keruen koligimen ajnalyskan 20 gasyrdyn ortasynan bastap tuaregterdin en kedej boligi munaj kәsipshilikterinde zhumys istej bastady 1970 zhyldardyn basyndagy katty kurgakshylyktan kejin tuaregterdin zherge konystanu procesi kүrt kүshejdi Turmys saltyTuareg kogamy birneshe tap kastalarga bolinedi olardyn ishinde zheke adamdar da tutas tajpalar da bar Olardyn negizgileri imadzhegan buryn zherdin resmi ieleri al negizgi kәsibi bojynsha zhauyngerler imgad yagni eshki bagushylar buryn mal osirushiler men eginshilerdin negizgi boligi iklan kara nәsildiler buryngy kara kuldar kazir azat etilgender Sondaj ak әr tүrli birlestikterde inslimen islam kultinin din basylary ineden kolonershiler zhәne t b kategoriyalary bar Birneshe imgad zhәne iklan tajpalary ettebel tajpasyn birneshe ettebel bileushisi Amenukal baskaratyn tedzhehe ruyn kurajdy Amenukaldyn sondaj ak bagynyshty kosemder biliginin simvoly kasietti baraban ettbel Tuaregterdin tagy bir ereksheligi patriarhaldyk rumen birge analyk rulyk ujymnyn kүshti kaldyktarynyn saktaluy Olardyn әjeldik orny baska musylman halyktaryna karaganda әldekajda zhogary Olar үjge oshakka zhәne rudy atymen atauga kukyly Tuareg әjelderi bolashak kүjeuin derbes tandajdy zhәne olar gana azhyrasuga bastamashylyk ete alady bul zhagdajda er adam sozsiz bagynuga zhәne үjden ketuge mindetti Tuareg tajpasynyn әjelderi gana okyp zhaza alady al erlerdin kopshiligi sauatsyz Tuareg әjelderi үjlengenge dejin zheke omirin korgaudyn katan erezhelerin saktaj otyryp kalaganynsha zhynystyk seriktesterge ie bola alady Bul er adam karangy tүskennen kejin shatyrga kelip kүn shykkanga dejin ony tastap ketui kerek degendi bildiredi Apaly sinlilerdin balalary arasynda ote sirek kezdesetin orto nemere nekeleri zhii kezdesedi Neke kiyuy aralas aldymen matrilokaldy sodan kejin patrilokaldy zhәne en sonynda avunlokaldy Erli zajyptylyk kaldyktarynyn biri neke zhasyna tolgan erikti adamdardyn mindetti tүrde bet perde kiyui Er adamdar eshkashan eshkimge betin ashpauy kerek Zhүz zhyl buryn kez kelgen afrikalyktyn tuaregpen kezdesui ekeuine de kiyndyk tudyrdy Eger adam ol adamnyn zhүzin kore alsa onda songysy kezdesken adamdy oltiruge mindetti boldy Eger muny isteu mүmkin bolmasa oz ozine kol zhumsau arkyly ozi oledi Қazirgi uakytta bul zhabajy әdet zhojyldy birak tajpanyn syrtynda beti ashyk tuaregterdi kezdestiru әli de mүmkin emes Otyrykshy zhәne zhartylaj otyrykshy tuaregterdin konystary shogyrlanyp ornalaskan Turgyn үjleri palma zhapyraktarynan nemese samannan zhasalgan zharty shar tәrizdi үjshikter Koshpeliler kezinde tuaregter teri nemese doreki matamen zhabylgan shatyrlarda turady Erler men әjelder kiimi ken kyska zhendi ken zhәne uzyn zhejdeden turady Er adamdar kara kara kok nemese ak tangysh kiedi ol basy men betin orap auyzdy murynnyn tomengi boligin zhәne mandajyn zhabady tүnde de sheshilmejdi әjelder betin zhappajdy Dәstүrli tuareg tagamynyi negizi sүt tүje koj eshki irimshik sary maj kejde et Botkalar usaktalgan bidajdan nemese tarydan dajyndalady Ұzak zhoryktarda olar unga aralastyrylgan et untagyn pajdalanady Oazisterde kurma kosymsha tamak kyzmetin atkarady DerekkozderBolshaya rossijskaya enciklopediya 2004 2017 https old bigenc ru ethnology text 4218436 Қazakstan Ұlttyk encklopediya Bas redaktor Ә Nysanbaev Almaty Қazak enciklopediyasy Bas redakciyasy 1998 ISBN 5 89800 123 9 VIII tom Tuareg ili taureg istoriya kultura tradicii https avtoudav ru tuareg ili taureg istoriya kultura traditsii kolzhetpejtin silteme Tuaregi https www gumilev center ru tuaregi Tuaregi narod pokryvala https dzen ru a X1eOKmkqkGzQ4aXs Tuaregi sinie lyudi Afriki https geoglob ru geo tuaregi Tuaregi prizraki pustyni kak zhivyot neobychnyj narod https tursputnik com 2023 07 tuaregi prizraki pustyni kak zhivet neobychnyy narod html narody mira Tuaregi http www etnolog ru people php id TUAR