Туарегтер

Туарегтер (өзд. атауы – имошаг) — Солтүстік және Батыс Африкадағы берберлер тобына жататын халық. Олар Нигердің солтүстігі мен батысында, Алжирдің оңтүстік-шығысында, Малидің солтүстігінде және Буркина-Фасода тұрады. Жалпы саны 6 миллионнан астам адам (2016, бағалау).

Туарегтер
имошаг
Бүкіл халықтың саны
6 млн.
Ең көп таралған аймақтар
Алжир  Мали  Буркина-Фасо
Тілдері
Діні
суннизм

Тілі

сөйлейді, сондай-ақ араб тілі қолданылады. Жазуы араб қарпіне негізделген, тек Сахара Туарегтері тұрмыста көне бербер жазуы – тифинагтың қалдықтарын сақтап қалған.

Діні

Туарегтердің негізгі діні – ислам және олар осы діннің сүнниттік тармағын ұстанады. Олар ата-бабаларды қастерлеу, тазарту рәсімдері және дәстүрлі медицина сияқты көптеген ежелгі діни әдет-ғұрыптарды сақтайды. Туарегтер де Сахара шөлін қасиетті жер деп санайды және осы кеңістіктермен байланысты мистикалық нанымдарды ұстанады.

Тарихы

Аңыздар бойынша, туарегтердің бастапқы қонысы Атлант мұхитындағы арал болған, ол жоғалып кеткеннен кейін сол кезде Солтүстік Африканың портты қалаларында болған саудагерлер ғана аман қалған. Зерттеулерге сәйкес, туарегтер Солтүстік Африканың африкалық және араб халықтарымен араласқан Зенага берберлерінің (кавказ нәсілінің) ұрпақтары болып саналады. Зенага берберлері Арабия түбегінің оңтүстік бөлігінде егіншілікпен айналысқан, бірақ 8 ғ. Араб жаулап алушылары оларды Солтүстік Африкаға қуып жібереді, олар бербер тілі мен мәдениетін сақтай отырып, көшпелі өмір салтын ұстанды.

Кәсібі

Оңтүстік немесе судандық туарегтер жартылай отырықшы егіншілер мен малшылар, ішінара жартылай көшпелілер. Олар астық, бұршақ, көкөніс өсіреді, ұсақ мал өсіреді. Егіншілік негізінен қолмен атқарылады. Солтүстік немесе Сахара туарегтері көшпелі мал шаруашылығымен айналысады; олар тек бірнеше оазистерде ғана егіншілікпен айналысады. Алжир сахарасы мен Тенере шөлін мекендеген туарегтердің кейбірі үйір-үйір түйелер мен ешкілермен бірге жүреді. Бұрын екеуі де сахарадан тыс саудамен және керуен көлігімен айналысқан. 20 ғасырдың ортасынан бастап туарегтердің ең кедей бөлігі мұнай кәсіпшіліктерінде жұмыс істей бастады. 1970 жылдардың басындағы қатты құрғақшылықтан кейін туарегтердің жерге қоныстану процесі күрт күшейді.

Тұрмыс салты

Туарег қоғамы бірнеше тап-касталарға бөлінеді, олардың ішінде жеке адамдар да, тұтас тайпалар да бар. Олардың негізгілері: имаджеган, бұрын жердің ресми иелері, ал негізгі кәсібі бойынша – жауынгерлер; имгад, яғни ешкі бағушылар (бұрын мал өсірушілер мен егіншілердің негізгі бөлігі); иклан, қара нәсілділер (бұрынғы қара құлдар, қазір азат етілгендер). Сондай-ақ әр түрлі бірлестіктерде инслимен – ислам культінің дін басылары, инеден – қолөнершілер және т.б. категориялары бар. Бірнеше имгад және иклан тайпалары эттебел тайпасын, бірнеше эттебел билеушісі Аменукал басқаратын теджехе руын құрайды. Аменукалдың, сондай-ақ бағынышты көсемдер билігінің символы - қасиетті барабан (эттбел).

Туарегтердің тағы бір ерекшелігі - патриархалдық румен бірге аналық рулық ұйымның күшті қалдықтарының сақталуы. Олардың әйелдік орны басқа мұсылман халықтарына қарағанда әлдеқайда жоғары. Олар үйге, ошаққа және руды атымен атауға құқылы. Туарег әйелдері болашақ күйеуін дербес таңдайды және олар ғана ажырасуға бастамашылық ете алады - бұл жағдайда ер адам сөзсіз бағынуға және үйден кетуге міндетті. Туарег тайпасының әйелдері ғана оқып, жаза алады, ал ерлердің көпшілігі сауатсыз. Туарег әйелдері үйленгенге дейін жеке өмірін қорғаудың қатаң ережелерін сақтай отырып, қалағанынша жыныстық серіктестерге ие бола алады. Бұл ер адам қараңғы түскеннен кейін шатырға келіп, күн шыққанға дейін оны тастап кетуі керек дегенді білдіреді.

Апалы-сіңлілердің балалары арасында өте сирек кездесетін орто-немере некелері жиі кездеседі. Неке қиюы аралас: алдымен матрилокальды, содан кейін патрилокалды және ең соңында авунлокальды. Ерлі-зайыптылық қалдықтарының бірі - неке жасына толған ерікті адамдардың міндетті түрде бет перде киюі. Ер адамдар ешқашан ешкімге бетін ашпауы керек. Жүз жыл бұрын кез келген африкалықтың туарегпен кездесуі екеуіне де қиындық тудырды. Егер адам ол адамның жүзін көре алса, онда соңғысы кездескен адамды өлтіруге міндетті болды. Егер мұны істеу мүмкін болмаса, өз-өзіне қол жұмсау арқылы өзі өледі. Қазіргі уақытта бұл жабайы әдет жойылды, бірақ тайпаның сыртында беті ашық туарегтерді кездестіру әлі де мүмкін емес.

Отырықшы және жартылай отырықшы туарегтердің қоныстары шоғырланып орналасқан. Тұрғын үйлері пальма жапырақтарынан немесе саманнан жасалған жарты шар тәрізді үйшіктер. Көшпелілер кезінде туарегтер тері немесе дөрекі матамен жабылған шатырларда тұрады.

Ерлер мен әйелдер киімі кең қысқа жеңді кең және ұзын жейдеден тұрады. Ер адамдар қара (қара көк) немесе ақ таңғыш киеді, ол басы мен бетін орап, ауызды, мұрынның төменгі бөлігін және маңдайын жабады (түнде де шешілмейді), әйелдер бетін жаппайды.

Дәстүрлі туарег тағамыныі негізі - сүт (түйе, қой, ешкі), ірімшік, сары май, кейде ет. Ботқалар ұсақталған бидайдан немесе тарыдан дайындалады. Ұзақ жорықтарда олар ұнға араластырылған ет ұнтағын пайдаланады. Оазистерде құрма қосымша тамақ қызметін атқарады.

Дереккөздер

1. Большая российская энциклопедия 2004–2017 https://old.bigenc.ru/ethnology/text/4218436
2. «Қазақстан»: Ұлттық энцклопедия / Бас редактор Ә. Нысанбаев – Алматы «Қазақ энциклопедиясы» Бас редакциясы, 1998 ISBN 5-89800-123-9, VIII том
3. Туарег или таурег: история, культура, традиции https://avtoudav.ru/tuareg-ili-taureg-istoriya-kultura-traditsii/(қолжетпейтін сілтеме)
4. Туареги https://www.gumilev-center.ru/tuaregi/
5. Туареги — народ покрывала https://dzen.ru/a/X1eOKmkqkGzQ4aXs
6. Туареги — синие люди Африки https://geoglob.ru/geo/tuaregi/
7. Туареги — призраки пустыни: как живёт необычный народ https://tursputnik.com/2023/07/tuaregi-prizraki-pustyni-kak-zhivet-neobychnyy-narod.html
8. народы мира / Туареги http://www.etnolog.ru/people.php?id=TUAR