Теренций

Публий Теренций (шамамен б.з.б.190-159 жылдар) — Плавттан кейінгі рим комедиясын өркендетуші, ежелгі римнің ірі ақыны Квинт Эннийдің бағытын жалғастырушы, комедиограф.

Публий Теренцийді бәрі Афр деп атаған, өйткені оның туған жері Африка, оның ішінде Карфаген еді. Құл болып туған ол, жас кезінде сенатор қолына түседі. Иесі ақылды әрі көрікті құлына білім және өзінің есімін беріп, бостандыққа жібереді. Теренций өз заманының бетке ұстар білімді ақсүйектерімен жақсы қарым-қатынаста болған. Теренций өмірбаянынан акынның Грекияға барып, қайтар жолында қаза тапқанын білеміз.

Комедиялар

Теренций 6 комедия жазған және оның бәрі де бізге жетті. Солармен катар комедиялардың жазылған және қойылған уақыты көрсетілген қысқаша баяндамалар да қаз-қалпында жетті. Теренцийдің бірінші комедиясы — "Андриянка" б.з.д. 166 жылы қойылды, екіншісі — "Ене" бірінші рет б.з.д. 165 жылы қойылды, бірақ көрермендер қол күресін көру үшін пьеса ортасынан кетіп қалғандықтан қойылым аяқталмай калған. Екінші рет бұл комедияны Теренций б.з.д.160 жылы қояды, бірақ көрермендер қайтадан бірінші актіден кейін ойынына кетіп қалады. Басынан аяғына дейін бұл комедияны Теренций сол 160 жылдың екінші жартысында көрсетеді. "Өзін-өзі азаптаушы" атты үшінші комедиясын Теренций б.з.д. 163 жылы,"Евнух атты" төртінші комедиясын б.з.д. 161 жылы, бесінші "Формионды" да 161 жылы және алтыншы "Аеайыидылар" комедиясын б.з.д. 160 жылы кояды.

Пьесалар

Теренций отбасы, тұрмыс, тәрбие, әйелді, ананы кұрметтеу мәселелерін көтерді. Теренций комедияларындағы конфликт — бұл әке мен бала, әйел мен күйеу арасындағы конфликт болып келеді. Замандастарының арасында комедияларымен салыстырғанда, Теренцийдің пьесалары аса үлкен жетістіктерге жеткен жоқ. Тек орта ғасырлар мен антика авторларының ішінде Теренций үлкен табысқа ие болды. Драматург өз шығармаларының оқиғасын Менандрдан алып, саналы түрде грек колоритінің сақталуына мән берді.

Шығармалар

Теренций шығармаларында Плавттікіндей динамика мен интригалардың дамуы жоқ, ол театрлық амалдар мен ателлан тәсілдерінен де бойын аулақ салды. Оның есесіне Теренций кейіпкерлерге терең психологиялық мінездер бере отырып, өмірлік бейнелер тудырды.

Өмірбаяны

Теренцийдің өмірі, шығармашылығы жөнінде грамматик Данаттың және Светонийдің жазған автобиографиясында біршама нақты мәліметтер берілген. Ол рим халқының грек мәдениетімен жан-жақты таныс болуына комедиограф Цецилий Стаций (б.з.б. 169 жылы дүниеден өткен), трагик ақын Пакувий (б.з.б. 220-130 жылдар) секілді үлкен үлес қосты. Теренцийдің бүркеншік аты – Афр болды. Оның бұлай аталуының да өзіндік себебі бар. Құлдың отбасынан шыққан Теренцийдің туған жері – Африканың Карфаген қаласы болатын. Бала күнінде сенатор Теренций Луканның сарайында құлдықта жүреді. Сенатор Теренций Луканның осы бір сүйкімді әрі ақылды балаға ықыласы түсіп, оған «Теренций» деп өз есімін береді. Публий да өз кезегінде өнерге, соның ішінде сөз өнеріне жақын болатын. Баланың бойындағы зеректігі мен алғырлығын, білімге деген құштарлығын байқаған адамгершілігі мол сенатор оған өз заманына сай білім беріп, бостандыққа жібереді. Көп ұзамай Теренций өте талантты жас қоғамның жоғарғы топтарының арасында беделді әрі танымал болды. Ол гректердің бай әдеби мұраларын қызыға оқыды. Зиялы қауым қатарына қосылып, білімді ақсүйектермен жақсы араласты, Гай Лелий және Эмилион Сципион (Кіші) сияқты шенеунік достары болды. Теренций әдебиетте комедия жанрын таңдады. Оның артында біздің дәуірімізге дейін толық жеткен 6 комедиясы сақталды. Бірақ комедиограф шығармалары өз дәуірінде лайықты бағасын алған жоқ. Теренцийдің әдебиеттегі қарсыластарының түсінігінше, бұл комедиялардың авторы – африкандық босқын емес, Сципион мен Лелий. Бірақ ол екеуіне сахна төрінде көрінуге болмайтын болғандықтан, оны Теренций атынан жариялап отырған. Теренций тек екі арадағы делдал ғана деп танып, қалың жұртшылыққа неше түрлі әңгімелер таратты. Бірақ Теренций бұл жағдайларға көңіл бөліп, мән берген жоқ. Себебі, ол Сципион өмір сүрген қоғам туралы, оның ерекшеліктері мен кемшіліктері жөнінде ашық жазған болатын. Б.з.б. 60 жылдардың екінші жартысында Сципион құрған саяси топ Рим өмірінде маңызды рөл атқарды. Сципион тобының мүшелері Римдегі агрессияны тоқтатуға ұмтылып, бір-бірімен өзара жауласып жүрген топтарды ауызбіршілікке шақырып, татуластыруға тырысты. Олар өз мақсатына жету үшін грек философтары мен тарихшыларының, Панетий мен Полибий ұсынған теорияларды қолданды. Соның ішінде Панетий мен Полибийдің «Рим мемлекетінің ғажап құрылуы» атты теориясына сүйенді. Ұлы қолбасшы Эмилий Павел македон патшасы Персейді жеңгеннен кейін македондық патша кітапханасындағы классикалық грек әдебиеті өкілдерінің барлық туындыларын Римге алдырды. Болашақ қолбасшылар мен саяси қайраткерлер үшін Ксенофонт, Платон, Аристотельдің шығармалары нағыз құнды жәдігерге және нобильдік орта жастарының сүйікті кітабына айналды. Грекияда философиялық тақырыпта жүргізілетін диспуттар арнайы алаңдарда өткізілсе, Римде мұндай форумдар нобилет түрінде жүгізіліп отырды. Алғашында әрбір римдік азамат үшін ең басты, маңызды мәселе – мемлекеттік істер болса, енді римдіктердің көп уақыты әдебиетке, философияға арналған сабақтар мен білімді адамдармен сұхбаттасуға арналды. Нобилдердің қала сыртындағы виллаларында, арнайы залдарда, грек скульптурасы, колонналарымен әшекейленген үйлерінде эллиндік мәдениетті дәріптеушілер, грек өнерін бағалушылар мен әдебиетті сүйетіндер жиналды. Өзімен бірге рим мәдениетіне жаңа бағытты әкелген нобилеттер Жерорта теңізі жағасындағы барша елдердің өнер байлықтары мен шығармашылық құндылықтарын бойына сіңірген болатын. Теренций шығармашылығы – дәл осы білімді нобилеттер үйірмелерінің негізгі идеясының маңызды әрі нақты көрінісіндей болды. Жоғарыда айтылған Светонийдің жазған автобиографиясына сүйенсек, Теренций 160 жылы Грекияға аттанып, содан қайтып еліне оралмаған. Оның не кеме апатынан, не аурудан қайтыс болғаны белгісіз. Бірақ азғантай ғұмырында Теренций 6 комедия тудырды. Олар: «Андриандық қыз» (166 жылы сахналанған), «Ене» (165 жылы сахналанған), «Өзін-өзі азаптаушы» (163 жылы), «Әтек» (161 жылы), «Формион» (161 жылы), «Ағайындылар» (160 жыл). Бұл драмалардың барлығы да Рим театрларының сахналарында қойылды. Ішінде ең сәтті шыққаны «Әтек» болды. «Әтек» комедиясы бір күнде 2 рет қойылып, көптеген жүлделерге ие болды.

Дереккөздер

1. Өнер: Жалпы білім беретін мектептің жаратылыстану-математика бағытындағы 11-сыныбына арналған оқулык/Қ.Болатбаев, Е.Қосбармақов, А.Еркебай. — Алматы: "Мектеп" баспасы, 2007. ISBN 9965-33-998-8
2. Тронский И.М. История античной литературы. Москва, Высшая школа, 1983
3. Античная литература. Под ред. проф. А.А.Тахо-Годи. Москва, 1973
4. Қобланов Ж.Т. Шетел әдебиетінің тарихы. Алматы, 2011