Махмұд Қашқари

Махмұд Қашқари (араб. Махмұт ибн әл-Хұсейн ибн Мұхаммед әл-Қашғари; 1029—1101) — түркі ғалымы, әйгілі «Диуани лұғат ат-түрк» («Түркі сөздерінің жинағы») атты еңбектің авторы.

Махмұд Қашқари
Махмұт ибн әл Хұсейн ибн Мұхаммед
Дүниеге келгені:	1029 Қырғызстан жеріндегі Ыстықкөл жағасындағы (кей деректе Шу бойындағы) Барсхан қаласы
Қайтыс болғаны:	1101
Мансабы:

Туған жері

Туған жері, ежелгі үйсіндер құрған, әртүрлі аталған мемлекетінің, қазіргі Қырғызстан жеріндегі Ыстықкөл жағасындағы (кей деректе Шу бойындағы) Барсхан қаласы. Ыстықкөл маңындағы болған Барысхан қаласында әскерилер отбасында дүниеге келген. Қарахан әулетінен.

Қашқарда, Бағдатта білім алған. Византия, Түркия, Қытай және басқа елдерді аралаған. Түркі тілімен қатар, араб және парсы тілдерінде де еңбектер жазған. «Диуани лұғат ат-түрік» - Қ. ең ұлы шығармасы. Онда көшпелілердің ой әлеміне қатысты да тамаша мұра жинақталған. Бұл тамаша энциклопедиялық туынды 1072-1078 жылдары Бағдатта жазылған. Түпнұсқасы жоғалып кеткен. 1206 жылы М.А.Абулфатх жасаған жалғыз көшірмесі Стамбулда сақтаулы. Толық нұсқасын қазақ тіліне А. Егеубаев тәржімәлады.

1. Ат қасқасы ай болмас.
2. Төрт түлік мал туралы: Су татырмасқа - сүт бер.
3. "Тәлім-тәрбие, өсиет, тағлым туралы": Ер жігітті қорлама. Үлкенмен керіспес болар. Бар - бақыр, жоқ - алтын.
4. "Байлық-кедейлік туралы": Қолыңа күміс қонса - алтын өзі келер. Көсеу ұзын болса - қол күймес.
5. "Сақтық туралы": Ит - қаппас деме, ат - теппес деме. Аңшы - қанша айла білсе, аю - сонша соқпақ біледі.
6. "Аң-құс туралы": Арқадағы жауыр ұлға қалар.
7. "Жоқтық туралы": Аш - не жемес, тоқ - не демес.
8. "Тіл туралы": Әдептің басы - тіл.
9. "Ар-намыс, ұят туралылы": Ұятсызбен ұстаспа.
10. "Ғылым-білім, өнер туралы": Бақыттың белгісі - білім.
11. "Бек, хан туралы": Жер бастырығы - тау, ел бастырығы - бек.
12. "Асыл сөз туралы": Ақылды сөз - алтын табаққа жеткізер.
13. "Адам өмірі туралы": Атаның ұлы - атасына тартып туар.
14. Екпейінше - өнбес, талпынбайынша - жетпес. (Еңбек туралы)
15. Заман қартайтқанға - бояу айыпты емес. (Қоғам, мемлекет, заман туралы)
16. Жасауы мол келіннің күйеуі жуас келеді. (Әйел, ана туралы)
17. Күндестердің күлі де - күндес. (Күншілдік, қызғаныш туралы)
18. Жалғыз қаздың үні шықпас. (Жалғыздық туралы)
19. Ауыр күн де өтеді - оған сабыр-шыдам қыл. (Сабырлық туралы)
20. Арыстан күркіресе - аттың аяғы тұсалар. (Үрей туралы)
21. Далада бөрі ұлыса - үйдегі итің бүйірі солқылдар. (Үрей туралы)
22. Жақсы адамның сүйегі қурағанмен - аты қалар. (Жақсы мен жаман туралы)
23. Жаны кедей адамның құлқыны бір тоймайды. (Байлық-кедейлік туралы)
24. Ауыр күн де өтеді - оған сабыр-шыдам қыл. (Сабырлық туралы)
25. Сараң санға қосылмас. (Сараңдық туралы)
26. Жағасындағыны жалаған - алақандағысынан айырылады. (Сараңдық туралы)
27. Алушы - арыстан, сатушы - тышқан. (Саудагер туралы)
28. Тәкаппар тақсірет тартырады. (Мінез-құлық туралы)
29. Ашу қысса - ақылың ғайып болады. (Мінез-құлық туралы)
30. От - түтінсіз болмас, жігіт - мінсіз болмас. (Мінез-құлық туралы)
31. Қылымсығанда - қызыл киеді, Жарамсақтанғанда - жасыл киеді. (Мінез-құлық туралы)
32. Еркекқұмар әйел ерге жарымас. (Әйел, ана туралы)
33. Пышақ қанша өткір болғанымен өз сабын өзі жона алмайды. (Дәрмесіздік туралы)
34. «Ағайын» десе - шақ қарадық, «Қайын» десе - жалт қарадық. (Ағайын, жұрт туралы)
35. Ұран көтерілсе - ру жиылар, Жау келсе - жамағат жиылар. (Ағайын, жұрт туралы)
36. Дос адам маңайынды жұмақ етер. (Достық туралы)

Өмірбаяны

Махмұдтың әкесі белгілі қолбасшы, Барсханның әмірі болған. Ол кейін Қарахан әулеті билеген мемлекеттің мәдени саяси орталықтарының бірі Қашқарға ауысқан. Махмұд осында дәріс алған, ұзақ жылдар тұрған. Оның аты жөніне қай жерден шыққанын көрсететін дәстүрмен «Қашқариді» тіркеуінің мәнісі де содан.

Ғалымның туған, қайтқан жылы белгісіз. Ол жөнінде өзі де, басқа зерттеулер мен сол тұстағы жазбаларда да ештеме айтылмайды. Ол Қашқарда алған білімін одан әрі толықтыру мақсатымен, Бұқара, Нишапур, Бағдат қалаларында болады, түркі тілінің сыртында араб, парсы, тілдерін жетік меңгереді. Өз заманының аса білімдар филологы, тарихшысы, этнографы, географы ретінде танылады.

Түркі ғалымы

Махмұд Қашқари түркінің тұңғыш тіл маманы, түркі тілінің оқулығын жасаған, грамматикасын түзеп, жалпы түркі әлемінің тіл өнерінің өрісін кеңейтіп, өркенін өсірген ғұлама. Түркология тарихында ол тұңғыш тарихи салыстырмалы әдісті қолданып, түркі тілдері тарихи диалектологиясының негізін салды. Оның осы тілдерді салыстырмалы түрде зерттеу тәсілі бүкіл Шығыс тілшілеріне ортақ зерттеу тәсілі ретінде өзінше бір мектеп болып қалыптасты.Түркі жұртының бай тарихы, географиялық жағдайы, әдебиеті мен өнері, этнологияық ерекшеліктері «Диуани лұғат ат түркте» нақты тарихи деректілік сипатпен танылған. Ол көптеген ұлыстардың, тайпалардың тіл ерекшеліктерін саралап, түркі тілінің бітімін ежіктей түсіндіреді, тұрмыс салтын, әдет ғұрпын баяндайды, сол кездегі бір қатар қаламгерлердің, ғұламалардың, тарихи адамдардың аттары мен өмірбаяндық деректерін, түркі халықтарының байырғы жырларын, мақал мәтелдерін береді. Сонымен қатар ол көне дәуірдегі түркінің әлемдік қартасын жасап, онда Барсхан, Баласағұн, Тараз, Екіөгіз, Қашқардан бастап, түркі дүниесінің ежелгі шаһарларын, елді мекендерін түгел дерлік көрсетеді. Бұл ретте оны түркі жұртының тұңғыш энциклопедиялық анықтамалығы десе де болады.

Дереккөздер

1. Қазақ энциклопедиясы
2. Саяси түсіндірме сөздік. – Алматы, 2007. ISBN 9965-32-491-3