Магматизм
Магматизм — жер қыртысының құралуында атқаратын ролі зор, ең маңызды эндогендік геологиялық процестердің бірі болып саналады.
Жер қыртысын құрайтын тау жыныстарының 95%-і магмалық процестердің нәтижесінде пайда болады.
Магматизм — өте күрделі геологиялық процесс.
Бұл процесс магманың жер қыртысында (немесе одан да терең қабаттарда) пайда болып, кейінірек жоғары қабаттарға немесе жер бетіне көтеріліп (біртіндеп суына келе), кристалдық денелер түрінде магмалық тау жьшыстарының түзілуімен аяқталады.
Сонымен магма (грекше “магма” — қою май, қамыр деген сөз) дегеніміз еріген газдармен қаныққан, негізгі құрамы силикаттық балқыған қою заттар. Магманың құрамында жер қыртысын құрайтын химиялық элементтердің (оттегі, кремний, алюминий, темір, кальций, магний, калий, натрий) барлығы да кездеседі. Әсіресе, ұшпалы (жеңіл) компоненттердің (су буы, күкіртті қосындылар, көмірқышқыл газы, хлорлы және фторлы сутегі, хлорлы аммоний, сутегі, азот және т. б.) көптігімен сипатталады. Олар жердің ішкі терең қойнауында байқалатын өте жоғары қысым күштеріне байланысты еріген күйде кездеседі. Бұл жағдай магманың қоюлырын азайтып, оның қозғалу немесе жылжу жылдамдығының (химиялық активтігі) өсуіне әсерін тигізеді. Эксперименттік зерттеулер бойынша, магманың құрамындағы ұшпалы компоненттердің мөлшері 12%-ке дейін жетеді.
Магмалық ошақтар және олардың пайда болу жолдары
Қазіргі кездегі көзқарас бойынша, жер қыртысын немесе мантия қабатын құрайтын заттар термодинамикалық жағдайлардың (қысым және температура) өзгерістері нәтижесінде белгілі бір аймақтарда периодты түрде әлсін-әлсін балқу әрекеттеріне ұшырап отырады. Жер қойнауына тереңдеген сайын температура белгілі бір заңдылық бойынша, біртіндеп артып отыратындығы белгілі. Мысалы, 100 км-лік тереңдікте температура 1300—1500°С шамасына дейін көтеріледі. Осы жағдайда, егер қысымның шамасы атмосфералық қысымға тең келетін болса, тау жыныстары балқыған күйде болар еді. Бірақ, мұндай тереңдікте байқалатын қысымның шамасы тау жыныстарының балқу температурасынан әлдеқайда жоғары болғандықтан (мыңдаған мегапаскаль), олар балқыған күйге ауыса алмайды. Белгілі бір аудандарда тектоникалық ірі жарықтардың пайда болуына байланысты қысымның кенеттен күрт төмендеуі немесе басқа себептермен температураның жоғарылауы заттардың сұйық күйге ауысып, магмалық ошақтардың пайда болуына әкеледі. Әдетте, алғашқы (түпкі) магмалық ошақтар жер қыртысының төменгі қабаттарында немесе жоғарғы мантияның астеносфера қабатында астенолиттер түрінде құралады. Олар жер қыртысының жоғарғы қабаттарына қарай көтеріліп, қайта қалыптасқан жағдайда аралық магмалық ошақтар пайда болады. Сонымен, магматизм әректтёрі тектоникалық қозралыстармен тікелей байланыста болып, геосинклиналдық аймақтарда жиі байқалады.
Жер қойнауында температураның жоғарылауы әр түрлі физикалық-химиялық әрекеттермен байланысты түсіндіріледі: 1) радиоактивті элементтердің ыдырауы, нәтижесінде бөлінетін жылу мөлшеріне; 2) гравитациялық жіктелу кезінде және т. б. химиялық реакциялар кезінде бөлінетін жылуға байланысты.
Магманың жоғарғы қабаттарда көтерілуі, гидростатикалық қысым күштерімен және тау жыныстарының (қатты күйден балқыған күйге ауысқан жағдайда) жалпы көлемінің ұлғаюымен байланысты деп саналады.
Магманың түрлері
Магмалық ошақтар әр түрлі термодинамикалық жағдайда және әр түрлі тереңдікте әр түрлі заттар негізінде құралады. Соған байланысты жер қыртысында кездесетін магмалық тау жыныстарының алуан түрлі болатындығы ең алғашқы магмалық ошақтардың түрлері мен құрамы қандай болған? — деген заңды сұрақ туғызады.
Бұл сұраққа тікелей жауап беретін ортақ пікір геология ғылымында әлі қалыптаса қойған жоқ. Қейбір ғалымдар (В. Н. Лодочников) химиялық құрамы әр түрлі магмалық жыныстардың жеке топтарына сәйкес келетін алғашқы магманың өзіндік жеке түрлері болады деп санаса, басқа бір ғалымдар тобы (Н. Боуэн, А. Н. Заварицкий) табиғатта тау жыныстарының барлық түрлері алғашқы құрамы негізді (базальттық) ортақ магмадан құралады деп санайды.
Жер бетінде көптеп кездесетін эффузивтік (базальтты) жыныстар алғашқы базальттық магманың өзгермеген түрі деп саналса, ал интрузивтік граниттер алғашқы базальттық магманың біртіндеп өзгеруіне, жіктелуіне байланысты түзіледі деп түсіндіріледі.
Қазіргі кездегі зерттеушілердің көпшілігі ғалым Ф.Ю. Левинсон—Лессингтің (1920) пікіріне сәйкес, алғашқы магма құрамына қарай екі түрлі болып (базальттық және граниттік) кездеседі. Олар бір-бірінен химиялық құрамына және физикалық қасиеттерінің ерекшеліктеріне қарай ажыратылады. Қышқыл (граниттік) магма негіздік (базальттық) магмаға қарағанда, жеңілірек, қоюырақ және ұшпалы компоненттерге (газдарға) бай болып келеді. Базальттық магма ошақтары жоғарғы мантия қабатында, ал граниттік магмалар жер қыртысында түзіледі деп санайды. Американ ғалымы А- Холмстың пікірі бойынша, алғашқы магма құрамына қарай базальттық, граниттік және перидотиттік болып үш түрге бөлінеді.
Перидотиттік магманың болу мүмкіндігі жер қыртысының жеке аудандарында кездесетін ультранегізді белдеулерді зерттеу негізінде дәлелденеді. Олардың химиялық құрамы базальттық магма негізінде құралған ультранегізді жыныстармен салыстырғанда, өзіндік ерекшеліктерімен ажыратылады.
Магмалық тау жыныстарының әр түрлі болу себептері
Қазіргі кезде магмалық жыныстардың жалпы жер бетінде таралу мөлшерін көрсететін деректер (бүкіл жер шарын түгел қамтитын) әлі де толық емес.
Ең ірі екі мемлекетте (АҚШ, ТМД) жүргізілген есептеулер бойынша, магмалық жыныстардың таралуы
VI. 2 – кесте
Магмалық жыныстардың басты тұрлерінің АҚШ және ТМД аумақтарында таралу (%) көрсеткіші (А. Н. Заварицкий)
VI. 2-кестеде көрсетілген. А. Б. Ронов пен А. А. Ярошевскийдің есептеулері бойынша, жер қыртысының жалпы көлемінің 10,4%—граниттер; 11,2% — гранодиориттер мен диориттер; 42,2% — габбро, базальттар және т. б. құрамы негіздік жыныстар; 0,4%—сиениттер мен нефелинді сиениттер; 0,2%—дуниттер мен перидотиттер құрайды. Бұл деректерге қарағанда құрамы қышқыл және негіздік жыныстардың жер қыртысында ең көп таралғандығын көруге болады. Олардың ішінде қышқыл жыныстардың арасында интрузивтік жыныстар (граниттер мен гранодиориттер), ал негіздік жыныстардың арасында эффузивтер (базальттар) жиірек кездеседі.
Қазіргі уақытта тау жыныстарының алуан түрлілігІ алғашқы магманың дифференциациялық (жіктелу), сонымен қатар ассимиляциялық және гибридизациялық процестерімен тікелей байланысты деп түсіндіріледі.
Магманыц дифференциациялық жіктелуі деп, біртекті алғашқы балқыманың химиялық құрамы әр түрлі фракцияларға бөлініп, соған сәйкес олардан минералдық құрамы өзгеше әр түрлі тау жыныстарының түзілуін айтады.
Магманың жіктелуі алғашқы кристалдардың түзілуіне дейін де (ликвация) және кристалдардың түзілу барысында да (кристаллизациялық жіктелу) жүріп жатады.
Ликвациялық процесс кезінде магма құрамына және меншікті салмағына қарай өзара араласпайтын екі түрлі фракцияға ажырайды: ауыр салмақты темірлі-магнийлі қосындылар төмен қарай ағып ығысады, ал салмағы жеңілірек қышқылды қосындылар жоғарры қабаттарда жиналады.
Кристаллизациялық дифференциация магманың кристалдарға жіктелуімен аяқталады. Магманың салқындап суыну барысында, оның жоғарғы бөліктерінде ең алдымен балқуы қиын, температурасы жоғары және салмағы ауыр силикаттар (темірлі-магнийлі силикаттар және негіздік плагиоклаздар) кристалдар түрінде түзіледі. Кейінірек, оңай балқитын жеңіл салмақты силикаттар (калийлі дала шпаттары және кварц) кристалданады. Кристалдану барысында ауыр салмақты минералдар балқыманың төменгі қабаттарына ауысады, ал қалдық магманың құрамында темірлі-магнийлі қосындылар азайып, кремнийлі қосындылар көбейеді. Сонымен, гравитациялық жіктелуге байланысты, негізді магманың кристалдануы нәтижесінде, төменгі қабаттарда ультра-негізді жыныстар, ал жоғарғы қабаттарда диорит, сиенит, кейде граниттер де түзіледі.
Дифференциациялық процестер терең қабаттарда (магмалық ошақтарда) және жер қыртысының жоғарғы бөліктерінде де жүріп жатады.
Магмалық ошақтарда байқалатын дифференциациялық жіктелу нәтижесінде алғашқы магмадан бөлініп шыққан заттар құрамы әр түрлі жыныстар түрінде кристалданып өзіндік пішіні бар ірілі-ұсақты денелер құрайды.
Ал жер қыртысының жоғары бөліктерінде, магмалық камерада байқалатын дифференциациялық жіктелу кезінде, тау жыныстарының қат-қабат массивтері құралады. Мұндай қабаттардан массивтерді құрайтын тау жыныстарының негізділігі төменнен жоғары қарай барытта біртіндеп азайып отырады.
Магмамен жапсарлас және кездейсоқ жыныстардың (ксенолит) магма қызуына ұшырап, соның нәтижесінде балқып қатая келе қайтадан кристалдануы ассимиляция деп аталады. Бұл процестердің нәтижесінде алғашқы магма өзінің бастапқы құрамын өзгертіп, тау жыныстарының жаңа түрлері пайда болады.
Гибридизация деп, магмамен жапсарлас жыныстардың ыстық магма әсеріне байланысты жартылай балқып әр түрлі өзгерістерге ұшырауын айтады. Бұл процестердің барысында будандастырылған жыныстар түзіледі. Олардың құрамы таза магмалық жыныстармен салыстырғанда өзгеше болып келеді. Көпшілік жағдайда жапсарлас жыныстардың кесек бөлшектері ерімеген күйінде қалдық жыныстар (ксенолиттер) түрінде бірге кездеседі.
Магмалық денелердің сырт көрінісі әр түрлі болып келеді. Әсіресе, интрузивтік денелер алуан түрлі пішінде кездеседі. Тау жыныстарының кеңістікте орналасу жағдайына қарай олардың қандай генетикалық топқа жататындығын анықтауға болады.
Эффузивтік жыныстар жер бетінде лава тасқындары мен лавалық жамылғылар түрінде түзіледі немесе лавалық күмбездер мен конус пішінді шыңдар құрайды.
Интрузивтік жыныстар жер қыртысының терең (абиссалдық) қабаттарында кристалданған жағдайда, қоршаған ортаны құрайтын жыныстарды бұзып-жарып, немесе жолында кездескен басқа жыныстарды ығыстырып, бұрыс жатысты ірі денелер (батолит, шток түрінде) түзіледі (VI. 33-сурет). Ал гипабиссалдық жағдайда, олар айнала қоршаған ортаны құрайтын көне жыныстардьщ жатыс жағдайына сәйкес орналасқан денелер (лакколит, лополит, факолит, силл түріндегі қабатаралық интрузиялар) құрайды (VI. 34-сурет). Сонымен қатар бұрыс жатысты кішігірім денелер де (дайка, желі, некк) жиі кездесіп отырады.
Құрамы негізді сұйық магма жер бетіне жақын аудандарда шөгінді қабаттардың жапсарларын бойлай көтеріліп сәйкес пішінді денелер қалыптасқан жағдайда — силдер деп аталады. Мысалы, Сібір платформасында кеңінен таралған силдер (карбон және пермь жүйелерін құрайтын) шөгінді жыныстардың қабатаралық жапсарларында қабаттаса орналасьщ “сібір траптары” деген атпен белгілі болды.
Лакколиттер
Лакколиттер (грек тілінде “лакос” — шүңқыр деген мағынада) шөгінді қабаттар арасында диаметрі жүз метрден бірнеше километрге дейін жететін саңырауқұлақ пішінді денелер құрайды. Әдетте, олар құрамы қышқыл қою магмадан суына келе қатайып астыңғы
жағы тегіс, ал үстіңгі жағы дөңес пішінді болып қалыптасады. Мұндай пішіндер Солтүстік Кавказда (Машук, Бештау атты таулы аудандарда), Қырымда (Аю-Даг, Кастель және т. б. таулар) және баска таулы аймақтарда кеңінен таралған.
Лополиттер
Лополиттер (грек тілінде “лопос” — табақ деген мағынада) шөгінді жыныстар арасында құрамы негізді магмадан суына келе қатайып жайпақ пішінді, табақ тәрізді қабатаралық денелер түрінде қалыптасады. Олар жүздеген км-ге дейін созылып жатады. Мысалы, Бушвельд лополитінің (оцтүстік Африка) ұзындығы 300 км-ден астам.
Факолиттер
Факолиттер (грек тілінде “факос” — жасымық немесе жасымық дәні деген мағынада) көбінесе қатпарлы құрылымдардың (антиклиналь немесе синклиналь) иілімдерінде қол орақ тәрізді пішінде қалыптасып, кішігірім денелер құрайды. Олардың кұрамы негізді магмадан тұрады.
Батолиттер
Батолиттер (грек тілінде “батос” — тереңдік деген мағынада) қатпарлы тау жыныстарының орталық бөліктерінде ондаған кейде жүздеген мың шаршы км-ге созыла орналасқан интрузиялық ен, ірі денелер құрайды. Олардың негізгі құрамы көбінесе граниттер мен гранодиориттерден тұрады, ал шеткі бөліктері диориттер мен сиениттерден кұралады. Бұрынғы (ескі) көзқа-
рас бойынша батолиттік денелер түпсіз болып келеді немесе магмалық ошақтармен тұтаса жалғасып жатады. Соңғы жылдары жүргізілген геофизикалық зерттеу жұмыстарының нәтижесінде олардың (тік бағыттағы) қалыңдығы 5—10 км-ден аспайтындыры анықталды.
Батолиттердің пайда болуы жөніндегі проблема — осы уақытқа дейін шешімін таппай жүрген, талас пікір-тудыратын күрделі мәселелердің бірі болып саналады. Кейбір пікірлер бойынша, магманың (жоғары қарай) көтерілу барысында оның жолында кездескен тау жыныстары опырылып құлап түсіп, магманың ішінде біртіндеп ери келе, ассимиляциялық және гибридизациялық әрекеттер байқалады. Соньщ нәтижесінде пайда болған бос кеңістік магмалық заттармен толып, интрузиялық ірі денелер (батолиттер) қалыптасады.
Басқа бір көзқарас бойынша, тау құралу барысында қатпарлы тау жоталарының жаппай көтерілу (орогенез) сатысының соңына қарай олармен ілесе көтерілген магмалық ерітінділер үстіңгі қабатты құрайтын жыныстарды ығыстырып, батолиттер түрінде қалыптасады; қоршаған ортаны құрайтын жыныстардың жатыс жағдайлары бұзылмай бұрынғы күйінше сақталады. Соңғы көзқарастарда көпшілік ғалымдар батолиттердің жаратылысы гранитизациялық және метасоматикалық әрекеттермен тығыз байланысты деп санайды.
Басқаша айтқанда, жер бетіне жақын орналасқан бір кездегі шөгінді жыныстар мен вулкандық лавалар және туфтар кейінірек, жер қыртысының терен, қабаттарында жаңа термодинамикалық (жоғары қысым, жоғары температура) жағдайда метаморфтық өзгерістерге ұшырап, қайта кристалданады. Сонымен қатар, мантиялық ыстық ерітінділер (флюидтер) жер қыртысының жарықтары мен жарықшақтарын бойлап жоғарғы қабаттарға көтеріліп (шөгінді жыныстардың жатқан жеріне) магмалық немесе метасоматикалық орын алмасу процестері байқалады. Бұл әрекеттер жалпы айтқанда гранитизациялык, процестер деп аталады. Олар метаморфтық әрекеттерден соң, ал кейде қатар жүріп жатады. Осындай процестердің нәтижесінде, ең соңында кұрамы магмалық жыныстарға ұқсас, ал құрылымы өзіндік ерекшеліктерімен сипатталатын гранитоидтар тобы, пайда болып батолиттер түріндегі ірі денелер қалыптасады.
Дереккөздер
Бұл мақалада еш сурет жоқ. Мақаланы жетілдіру үшін қажетті суретті енгізіп көмек беріңіз. Суретті қосқаннан кейін бұл үлгіні мақаладан аластаңыз.
|
уикипедия, wiki, кітап, кітаптар, кітапхана, мақала, оқу, жүктеу, тегін, тегін жүктеу, mp3, видео, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, сурет, музыка, ән, фильм, кітап, ойын, ойындар, ұялы, андроид, iOS, apple, ұялы телефон, samsung, iphone, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, ДК, веб, компьютер
MagmatizmMagmatizm zher kyrtysynyn kuraluynda atkaratyn roli zor en manyzdy endogendik geologiyalyk procesterdin biri bolyp sanalady Zher kyrtysyn kurajtyn tau zhynystarynyn 95 i magmalyk procesterdin nәtizhesinde pajda bolady Magmatizm ote kүrdeli geologiyalyk process Bul process magmanyn zher kyrtysynda nemese odan da teren kabattarda pajda bolyp kejinirek zhogary kabattarga nemese zher betine koterilip birtindep suyna kele kristaldyk deneler tүrinde magmalyk tau zhshystarynyn tүziluimen ayaktalady Sonymen magma grekshe magma koyu maj kamyr degen soz degenimiz erigen gazdarmen kanykkan negizgi kuramy silikattyk balkygan koyu zattar Magmanyn kuramynda zher kyrtysyn kurajtyn himiyalyk elementterdin ottegi kremnij alyuminij temir kalcij magnij kalij natrij barlygy da kezdesedi Әsirese ushpaly zhenil komponentterdin su buy kүkirtti kosyndylar komirkyshkyl gazy hlorly zhәne ftorly sutegi hlorly ammonij sutegi azot zhәne t b koptigimen sipattalady Olar zherdin ishki teren kojnauynda bajkalatyn ote zhogary kysym kүshterine bajlanysty erigen kүjde kezdesedi Bul zhagdaj magmanyn koyulyryn azajtyp onyn kozgalu nemese zhylzhu zhyldamdygynyn himiyalyk aktivtigi osuine әserin tigizedi Eksperimenttik zertteuler bojynsha magmanyn kuramyndagy ushpaly komponentterdin molsheri 12 ke dejin zhetedi Magmalyk oshaktar zhәne olardyn pajda bolu zholdaryҚazirgi kezdegi kozkaras bojynsha zher kyrtysyn nemese mantiya kabatyn kurajtyn zattar termodinamikalyk zhagdajlardyn kysym zhәne temperatura ozgeristeri nәtizhesinde belgili bir ajmaktarda periodty tүrde әlsin әlsin balku әreketterine ushyrap otyrady Zher kojnauyna terendegen sajyn temperatura belgili bir zandylyk bojynsha birtindep artyp otyratyndygy belgili Mysaly 100 km lik terendikte temperatura 1300 1500 S shamasyna dejin koteriledi Osy zhagdajda eger kysymnyn shamasy atmosferalyk kysymga ten keletin bolsa tau zhynystary balkygan kүjde bolar edi Birak mundaj terendikte bajkalatyn kysymnyn shamasy tau zhynystarynyn balku temperaturasynan әldekajda zhogary bolgandyktan myndagan megapaskal olar balkygan kүjge auysa almajdy Belgili bir audandarda tektonikalyk iri zharyktardyn pajda boluyna bajlanysty kysymnyn kenetten kүrt tomendeui nemese baska sebeptermen temperaturanyn zhogarylauy zattardyn sujyk kүjge auysyp magmalyk oshaktardyn pajda boluyna әkeledi Әdette algashky tүpki magmalyk oshaktar zher kyrtysynyn tomengi kabattarynda nemese zhogargy mantiyanyn astenosfera kabatynda astenolitter tүrinde kuralady Olar zher kyrtysynyn zhogargy kabattaryna karaj koterilip kajta kalyptaskan zhagdajda aralyk magmalyk oshaktar pajda bolady Sonymen magmatizm әrekttyori tektonikalyk kozralystarmen tikelej bajlanysta bolyp geosinklinaldyk ajmaktarda zhii bajkalady Zher kojnauynda temperaturanyn zhogarylauy әr tүrli fizikalyk himiyalyk әrekettermen bajlanysty tүsindiriledi 1 radioaktivti elementterdin ydyrauy nәtizhesinde bolinetin zhylu molsherine 2 gravitaciyalyk zhiktelu kezinde zhәne t b himiyalyk reakciyalar kezinde bolinetin zhyluga bajlanysty Magmanyn zhogargy kabattarda koterilui gidrostatikalyk kysym kүshterimen zhәne tau zhynystarynyn katty kүjden balkygan kүjge auyskan zhagdajda zhalpy koleminin ulgayuymen bajlanysty dep sanalady Magmanyn tүrleriMagmalyk oshaktar әr tүrli termodinamikalyk zhagdajda zhәne әr tүrli terendikte әr tүrli zattar negizinde kuralady Sogan bajlanysty zher kyrtysynda kezdesetin magmalyk tau zhynystarynyn aluan tүrli bolatyndygy en algashky magmalyk oshaktardyn tүrleri men kuramy kandaj bolgan degen zandy surak tugyzady Bul surakka tikelej zhauap beretin ortak pikir geologiya gylymynda әli kalyptasa kojgan zhok Қejbir galymdar V N Lodochnikov himiyalyk kuramy әr tүrli magmalyk zhynystardyn zheke toptaryna sәjkes keletin algashky magmanyn ozindik zheke tүrleri bolady dep sanasa baska bir galymdar toby N Bouen A N Zavarickij tabigatta tau zhynystarynyn barlyk tүrleri algashky kuramy negizdi bazalttyk ortak magmadan kuralady dep sanajdy Zher betinde koptep kezdesetin effuzivtik bazaltty zhynystar algashky bazalttyk magmanyn ozgermegen tүri dep sanalsa al intruzivtik granitter algashky bazalttyk magmanyn birtindep ozgeruine zhikteluine bajlanysty tүziledi dep tүsindiriledi Қazirgi kezdegi zertteushilerdin kopshiligi galym F Yu Levinson Lessingtin 1920 pikirine sәjkes algashky magma kuramyna karaj eki tүrli bolyp bazalttyk zhәne granittik kezdesedi Olar bir birinen himiyalyk kuramyna zhәne fizikalyk kasietterinin erekshelikterine karaj azhyratylady Қyshkyl granittik magma negizdik bazalttyk magmaga karaganda zhenilirek koyuyrak zhәne ushpaly komponentterge gazdarga baj bolyp keledi Bazalttyk magma oshaktary zhogargy mantiya kabatynda al granittik magmalar zher kyrtysynda tүziledi dep sanajdy Amerikan galymy A Holmstyn pikiri bojynsha algashky magma kuramyna karaj bazalttyk granittik zhәne peridotittik bolyp үsh tүrge bolinedi Peridotittik magmanyn bolu mүmkindigi zher kyrtysynyn zheke audandarynda kezdesetin ultranegizdi beldeulerdi zertteu negizinde dәleldenedi Olardyn himiyalyk kuramy bazalttyk magma negizinde kuralgan ultranegizdi zhynystarmen salystyrganda ozindik erekshelikterimen azhyratylady Magmalyk tau zhynystarynyn әr tүrli bolu sebepteriҚazirgi kezde magmalyk zhynystardyn zhalpy zher betinde taralu molsherin korsetetin derekter bүkil zher sharyn tүgel kamtityn әli de tolyk emes En iri eki memlekette AҚSh TMD zhүrgizilgen esepteuler bojynsha magmalyk zhynystardyn taraluy VI 2 keste Magmalyk zhynystardyn basty turlerinin AҚSh zhәne TMD aumaktarynda taralu korsetkishi A N Zavarickij VI 2 kestede korsetilgen A B Ronov pen A A Yaroshevskijdin esepteuleri bojynsha zher kyrtysynyn zhalpy koleminin 10 4 granitter 11 2 granodioritter men dioritter 42 2 gabbro bazalttar zhәne t b kuramy negizdik zhynystar 0 4 sienitter men nefelindi sienitter 0 2 dunitter men peridotitter kurajdy Bul derekterge karaganda kuramy kyshkyl zhәne negizdik zhynystardyn zher kyrtysynda en kop taralgandygyn koruge bolady Olardyn ishinde kyshkyl zhynystardyn arasynda intruzivtik zhynystar granitter men granodioritter al negizdik zhynystardyn arasynda effuzivter bazalttar zhiirek kezdesedi Қazirgi uakytta tau zhynystarynyn aluan tүrliligI algashky magmanyn differenciaciyalyk zhiktelu sonymen katar assimilyaciyalyk zhәne gibridizaciyalyk procesterimen tikelej bajlanysty dep tүsindiriledi Magmanyc differenciaciyalyk zhiktelui dep birtekti algashky balkymanyn himiyalyk kuramy әr tүrli frakciyalarga bolinip sogan sәjkes olardan mineraldyk kuramy ozgeshe әr tүrli tau zhynystarynyn tүziluin ajtady Magmanyn zhiktelui algashky kristaldardyn tүziluine dejin de likvaciya zhәne kristaldardyn tүzilu barysynda da kristallizaciyalyk zhiktelu zhүrip zhatady Likvaciyalyk process kezinde magma kuramyna zhәne menshikti salmagyna karaj ozara aralaspajtyn eki tүrli frakciyaga azhyrajdy auyr salmakty temirli magnijli kosyndylar tomen karaj agyp ygysady al salmagy zhenilirek kyshkyldy kosyndylar zhogarry kabattarda zhinalady Kristallizaciyalyk differenciaciya magmanyn kristaldarga zhikteluimen ayaktalady Magmanyn salkyndap suynu barysynda onyn zhogargy bolikterinde en aldymen balkuy kiyn temperaturasy zhogary zhәne salmagy auyr silikattar temirli magnijli silikattar zhәne negizdik plagioklazdar kristaldar tүrinde tүziledi Kejinirek onaj balkityn zhenil salmakty silikattar kalijli dala shpattary zhәne kvarc kristaldanady Kristaldanu barysynda auyr salmakty mineraldar balkymanyn tomengi kabattaryna auysady al kaldyk magmanyn kuramynda temirli magnijli kosyndylar azajyp kremnijli kosyndylar kobejedi Sonymen gravitaciyalyk zhikteluge bajlanysty negizdi magmanyn kristaldanuy nәtizhesinde tomengi kabattarda ultra negizdi zhynystar al zhogargy kabattarda diorit sienit kejde granitter de tүziledi Differenciaciyalyk procester teren kabattarda magmalyk oshaktarda zhәne zher kyrtysynyn zhogargy bolikterinde de zhүrip zhatady Magmalyk oshaktarda bajkalatyn differenciaciyalyk zhiktelu nәtizhesinde algashky magmadan bolinip shykkan zattar kuramy әr tүrli zhynystar tүrinde kristaldanyp ozindik pishini bar irili usakty deneler kurajdy Al zher kyrtysynyn zhogary bolikterinde magmalyk kamerada bajkalatyn differenciaciyalyk zhiktelu kezinde tau zhynystarynyn kat kabat massivteri kuralady Mundaj kabattardan massivterdi kurajtyn tau zhynystarynyn negizdiligi tomennen zhogary karaj barytta birtindep azajyp otyrady Magmamen zhapsarlas zhәne kezdejsok zhynystardyn ksenolit magma kyzuyna ushyrap sonyn nәtizhesinde balkyp kataya kele kajtadan kristaldanuy assimilyaciya dep atalady Bul procesterdin nәtizhesinde algashky magma ozinin bastapky kuramyn ozgertip tau zhynystarynyn zhana tүrleri pajda bolady Gibridizaciya dep magmamen zhapsarlas zhynystardyn ystyk magma әserine bajlanysty zhartylaj balkyp әr tүrli ozgeristerge ushyrauyn ajtady Bul procesterdin barysynda budandastyrylgan zhynystar tүziledi Olardyn kuramy taza magmalyk zhynystarmen salystyrganda ozgeshe bolyp keledi Kopshilik zhagdajda zhapsarlas zhynystardyn kesek bolshekteri erimegen kүjinde kaldyk zhynystar ksenolitter tүrinde birge kezdesedi Magmalyk denelerdin syrt korinisi әr tүrli bolyp keledi Әsirese intruzivtik deneler aluan tүrli pishinde kezdesedi Tau zhynystarynyn kenistikte ornalasu zhagdajyna karaj olardyn kandaj genetikalyk topka zhatatyndygyn anyktauga bolady Effuzivtik zhynystar zher betinde lava taskyndary men lavalyk zhamylgylar tүrinde tүziledi nemese lavalyk kүmbezder men konus pishindi shyndar kurajdy Intruzivtik zhynystar zher kyrtysynyn teren abissaldyk kabattarynda kristaldangan zhagdajda korshagan ortany kurajtyn zhynystardy buzyp zharyp nemese zholynda kezdesken baska zhynystardy ygystyryp burys zhatysty iri deneler batolit shtok tүrinde tүziledi VI 33 suret Al gipabissaldyk zhagdajda olar ajnala korshagan ortany kurajtyn kone zhynystardsh zhatys zhagdajyna sәjkes ornalaskan deneler lakkolit lopolit fakolit sill tүrindegi kabataralyk intruziyalar kurajdy VI 34 suret Sonymen katar burys zhatysty kishigirim deneler de dajka zheli nekk zhii kezdesip otyrady Қuramy negizdi sujyk magma zher betine zhakyn audandarda shogindi kabattardyn zhapsarlaryn bojlaj koterilip sәjkes pishindi deneler kalyptaskan zhagdajda silder dep atalady Mysaly Sibir platformasynda keninen taralgan silder karbon zhәne perm zhүjelerin kurajtyn shogindi zhynystardyn kabataralyk zhapsarlarynda kabattasa ornalassh sibir traptary degen atpen belgili boldy LakkolitterLakkolitter grek tilinde lakos shүnkyr degen magynada shogindi kabattar arasynda diametri zhүz metrden birneshe kilometrge dejin zhetetin sanyraukulak pishindi deneler kurajdy Әdette olar kuramy kyshkyl koyu magmadan suyna kele katajyp astyngy zhagy tegis al үstingi zhagy dones pishindi bolyp kalyptasady Mundaj pishinder Soltүstik Kavkazda Mashuk Beshtau atty tauly audandarda Қyrymda Ayu Dag Kastel zhәne t b taular zhәne baska tauly ajmaktarda keninen taralgan LopolitterLopolitter grek tilinde lopos tabak degen magynada shogindi zhynystar arasynda kuramy negizdi magmadan suyna kele katajyp zhajpak pishindi tabak tәrizdi kabataralyk deneler tүrinde kalyptasady Olar zhүzdegen km ge dejin sozylyp zhatady Mysaly Bushveld lopolitinin octүstik Afrika uzyndygy 300 km den astam FakolitterFakolitter grek tilinde fakos zhasymyk nemese zhasymyk dәni degen magynada kobinese katparly kurylymdardyn antiklinal nemese sinklinal iilimderinde kol orak tәrizdi pishinde kalyptasyp kishigirim deneler kurajdy Olardyn kuramy negizdi magmadan turady BatolitterBatolitter grek tilinde batos terendik degen magynada katparly tau zhynystarynyn ortalyk bolikterinde ondagan kejde zhүzdegen myn sharshy km ge sozyla ornalaskan intruziyalyk en iri deneler kurajdy Olardyn negizgi kuramy kobinese granitter men granodioritterden turady al shetki bolikteri dioritter men sienitterden kuralady Buryngy eski kozka ras bojynsha batolittik deneler tүpsiz bolyp keledi nemese magmalyk oshaktarmen tutasa zhalgasyp zhatady Songy zhyldary zhүrgizilgen geofizikalyk zertteu zhumystarynyn nәtizhesinde olardyn tik bagyttagy kalyndygy 5 10 km den aspajtyndyry anyktaldy Batolitterdin pajda boluy zhonindegi problema osy uakytka dejin sheshimin tappaj zhүrgen talas pikir tudyratyn kүrdeli mәselelerdin biri bolyp sanalady Kejbir pikirler bojynsha magmanyn zhogary karaj koterilu barysynda onyn zholynda kezdesken tau zhynystary opyrylyp kulap tүsip magmanyn ishinde birtindep eri kele assimilyaciyalyk zhәne gibridizaciyalyk әreketter bajkalady Sonsh nәtizhesinde pajda bolgan bos kenistik magmalyk zattarmen tolyp intruziyalyk iri deneler batolitter kalyptasady Baska bir kozkaras bojynsha tau kuralu barysynda katparly tau zhotalarynyn zhappaj koterilu orogenez satysynyn sonyna karaj olarmen ilese koterilgen magmalyk eritindiler үstingi kabatty kurajtyn zhynystardy ygystyryp batolitter tүrinde kalyptasady korshagan ortany kurajtyn zhynystardyn zhatys zhagdajlary buzylmaj buryngy kүjinshe saktalady Songy kozkarastarda kopshilik galymdar batolitterdin zharatylysy granitizaciyalyk zhәne metasomatikalyk әrekettermen tygyz bajlanysty dep sanajdy Baskasha ajtkanda zher betine zhakyn ornalaskan bir kezdegi shogindi zhynystar men vulkandyk lavalar zhәne tuftar kejinirek zher kyrtysynyn teren kabattarynda zhana termodinamikalyk zhogary kysym zhogary temperatura zhagdajda metamorftyk ozgeristerge ushyrap kajta kristaldanady Sonymen katar mantiyalyk ystyk eritindiler flyuidter zher kyrtysynyn zharyktary men zharykshaktaryn bojlap zhogargy kabattarga koterilip shogindi zhynystardyn zhatkan zherine magmalyk nemese metasomatikalyk oryn almasu procesteri bajkalady Bul әreketter zhalpy ajtkanda granitizaciyalyk procester dep atalady Olar metamorftyk әreketterden son al kejde katar zhүrip zhatady Osyndaj procesterdin nәtizhesinde en sonynda kuramy magmalyk zhynystarga uksas al kurylymy ozindik erekshelikterimen sipattalatyn granitoidtar toby pajda bolyp batolitter tүrindegi iri deneler kalyptasady DerekkozderBul makalada esh suret zhok Makalany zhetildiru үshin kazhetti suretti engizip komek beriniz Suretti koskannan kejin bul үlgini makaladan alastanyz Suretti mynnan tabuga bolady osy makalanyn takyrybyna bajlanysty suret Ortak korda tabyluy mүmkin makalanyn ozge til uikilerindegi nuskalaryn karap koriniz oziniz zhasagan suretti zhүkteniz avtorlyk kukykpen korgalgan suret kospanyz