Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Басқа мағыналар үшін Көктоғай деген бетті қараңыз.| Бұл мақаланы Уикипедия сапа талаптарына сәйкес болу үшін жетілдіру қажет. Осы мақаланы әрі қарай дамытуға көмектесіңіз. |
Көктоғай көтерілісі — Алтай аймағы қазақтарының Қытай билеушілеріне қарсы 20 ғ-дың 30 – 40-жылдарындағы қарулы көтерілісі.
Шыңжаң өлкесінің генерал-губернаторы Шың Шысай өз үстемдігін бекемдеу үшін ел ішіндегі көзі ашық, оқыған азаматтарға, дін басыларына құрық салды. 1938 ж. қыркүйекте Алтай аймағының Көктоғай ауданындағы қарақас руының тәйжісі Қалел Нұртазаұлын, аймақтық өкіметтің бас хатшысы Мәнкей Мәмиұлын тұтқындады. Желтоқсан айында дінбасы Ақыт қажыны тұтқындап, кітаптарын тәркіледі. 1939 ж. қыркүйекте “Қазақ, қырғыз құрылтайын ашамыз” деген сылтаумен Алтай аймағынан 50-ге тарта адамды Үрімжіге шақырып апарып, қамады. Халық қолындағы қару-жарақты өкіметке алу үшін аймақ, аудандарға құрал жию комиссиясын жіберді. Сарсүмбе қаласына 700 адамды шақыртып, ел ішіндегі қаруды түгел тапсыруға шақырды. Бастартқандарды қамауға алып, қинап мойындатты. Көктоғай ауданының әкімі Шүй Ерлин аудан халқына қысым көрсетті. 60 адамды қамау туралы шешім шығарды. 1940 ж. ақпан айының бірінші жұлдызында Айтуған үкірдайы Есімқан Иманбайұлы бастаған Айтеке би, Сайып Қалелұлы қатарлы 30-дай жігіт бір түннің ішінде Шүй әкімін қасындағы 7 адамымен қоса өлтіріп, қарулы көтеріліске аттанды. Көктоғай көтерілісіне бастаған Шіңгіл ауданы тұрғындары қосылды. Екі ауданның 1000-ға жуық азаматы Қараағаштағы Көксеген ауылында бас қосып, көк қасқа тай сойып, қолдарын қанға матырып, ант ішісті.
Шың Шысай өкіметі көтерілісшілерді жаныштау үшін Сарсүмбе дивизиясының үстіне Үрімжіден тағы бір дивизия әскер, 3 ұшақ, 3 бронды машина, бір зеңбірек батареясын және Кеңес Одағының Құмылдағы атты әскер полкінен бір батальон солдат жіберді. Алғашқы ұрыс Шіңгілдің Үшқыз, Күмістің құйғаны деген жерлерде болды. Кеңес солдаттары батальонының командирі Ақтеке бидің сойылынан мерт болып, көтерілісшілер жеңіске жетті, көп қару-жарақты олжалады. Елді паналатуға Моңғолия өкіметінен баспана сұралды. Алайда моңғол әскерлері Бұлғын деген жерге көшіп барған бала-шағаны оқпен қарсы алды. Көтерілген ел-жұрт Бәйтік, Қаптық тауына барып, жан сауғалады. Бұл жерден маусым айында қайтып, Арал жайлауындағы елге барып қосылды. Жаз бойы Қытай өкіметінің бірнеше дивизия әскеріне бірнеше рет күйрете соққы берді. Қыркүйек айында өкімет делегация жіберіп, көтерілісшілерді бейбіт келісім жасауға шақырды. Көтерілісшілер мынадай 7 түрлі шарт қойды: дін бостандығы, тұтқындарды босату; сақшы бастықтарын қазақтан қою; өкіметтің тыңшы ұстамауы; аудандарда әскер тұрғызбау; өкімет жұмысына қазақтарды молынан қатыстыру; алым-салықты жеңілдету. Бұл келісімге 1940 ж. 18 қазанда қол қойылды. Бірақ өкімет бұл келісімді орындамады. 1941 жылдың басында “алтын қазушы” атын жамылған қытай әскерлерінің саны 1100-ге жетті. Тұтқындағылар қайтарылмады. Маусым айында қарақас руының басшысы Қалел Нұртазаұлы және оның ұлы Рақат бастаған ел тағы да көтеріліске шықты. Көтерілісшілер тағы да басымдылық танытты. Бірақ қазан айында Алтай тауына қар жауып кетті де, он мыңдаған көтерілісшілерді артынан қар мен мұз, алдынан жау қысты. Көтерілісшілер ақыры амалсыз қаруларын тапсырды. Өкімет көтеріліс басшыларынан “Қалел Нұртазаұлы бастаған 16 адамды Үрімжіде келісімге қол қояды” деген сылтаумен алып кетті де, сол бойы абақтыда өлтірді. Оспан Сіләмұлы қаруын тапсырмай, Құбының құмына қашып кеткен болатын. Кейін өкіметтен қорлық-зорлық көргендер соның төңірегіне ұйысты. 1943 жылдың маусым айында олардың саны 400 адамға, қару-жарағы 150-ге жетті. Тамыз, қыркүйек айларында оларға Моңғолия және Кеңес Одағы көмек беретіндіктерін білдірді. Қазан, қараша айында Моңғолия өкіметі оларға Үшқыз, Майқантас өңірінен қоныс берді. 1944 ж. 23 ақпанда Моңғолияның премьер-министрі маршал Чойбалсан барып кездесті. 1943 жылдан Алтай баурайындағы көтерілісшілер қосынының күші Шыңжаң өлкелік, Қытай орталық армиясының бірнеше жүз мың жауынгерін ұстап тұрды. 1945 ж. 6 қыркүйекте Қытай билеушілері Алтай аймағынан қуып шығарылды. Кеңес өкіметі 1944 ж. қарашадан Құлжа қ-нда Шығыс Түркістан Республикасын құруға кіріскен. Алайда ұзамай оны коммунистік Қытайға қосуды мақұл көрді. Қан төгіп жүріп алған жеңістің большевиктердің шылауына түсіп кеткеніне көтерілісшілер наразы болды. 1946 ж. жазда көтеріліс басшысы Оспан Сіләмұлы Алтай аймағының қуыршақ ген.-губернаторлығынан бас тартып, жаңа жасақ дайындады. Кеңес Одағы көтерілісшілерді жаныштау үшін генерал , басқарған он мыңдаған солдатты Шығыс Түркістан формасын кигізіп, шекарадан өткізді. 1948 ж. қыркүйек айында Оспан батырға кездескен америкалық профессор айтуынша: “ол кезде Оспан батырдың қасында 15 мың қазақ түркісі бар еді....”. 1949 ж. қыркүйек айынан бастап Алтай көтерілісшілерінің алдынан тағы бір алып күш шықты. Сөйтіп, Алтай көтерілісшілері Қытай билеушілеріне, Кеңестік Ресей мен коммунистік Қытайға қарсы 12 жыл соғысты. 1951 ж. ақпанда Қытай Қызыл Армиясы Көктоғай көтерілісін біржолата басты.
Дереккөздер
- Танатай А.,, Ү., 1996;
- Сүгірбаев П.,, Ү., 1996.
| Бұл мақаланы Уикипедия сапа талаптарына лайықты болуы үшін уикилендіру қажет. |
| Бұл мақалада еш сурет жоқ. Мақаланы жетілдіру үшін қажетті суретті енгізіп көмек беріңіз. Суретті қосқаннан кейін бұл үлгіні мақаладан аластаңыз.
|
 | Бұл — мақаланың бастамасы. Бұл мақаланы толықтырып, дамыту арқылы, Уикипедияға көмектесе аласыз. Бұл ескертуді дәлдеп ауыстыру қажет. |
- Тарихи дерек – келелі кеңес
- Алтай арпалыстары
- Қазақ Энциклопедиясы, 11 - том
уикипедия, wiki, кітап, кітаптар, кітапхана, мақала, оқу, жүктеу, тегін, тегін жүктеу, mp3, видео, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, сурет, музыка, ән, фильм, кітап, ойын, ойындар, ұялы, андроид, iOS, apple, ұялы телефон, samsung, iphone, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, ДК, веб, компьютер
Baska magynalar үshin Koktogaj degen betti karanyz Bul makalany Uikipediya sapa talaptaryna sәjkes bolu үshin zhetildiru kazhet Osy makalany әri karaj damytuga komektesiniz Koktogaj koterilisi Altaj ajmagy kazaktarynyn Қytaj bileushilerine karsy 20 g dyn 30 40 zhyldaryndagy karuly koterilisi Shynzhan olkesinin general gubernatory Shyn Shysaj oz үstemdigin bekemdeu үshin el ishindegi kozi ashyk okygan azamattarga din basylaryna kuryk saldy 1938 zh kyrkүjekte Altaj ajmagynyn Koktogaj audanyndagy karakas ruynyn tәjzhisi Қalel Nurtazaulyn ajmaktyk okimettin bas hatshysy Mәnkej Mәmiulyn tutkyndady Zheltoksan ajynda dinbasy Akyt kazhyny tutkyndap kitaptaryn tәrkiledi 1939 zh kyrkүjekte Қazak kyrgyz kuryltajyn ashamyz degen syltaumen Altaj ajmagynan 50 ge tarta adamdy Үrimzhige shakyryp aparyp kamady Halyk kolyndagy karu zharakty okimetke alu үshin ajmak audandarga kural zhiyu komissiyasyn zhiberdi Sarsүmbe kalasyna 700 adamdy shakyrtyp el ishindegi karudy tүgel tapsyruga shakyrdy Bastartkandardy kamauga alyp kinap mojyndatty Koktogaj audanynyn әkimi Shүj Erlin audan halkyna kysym korsetti 60 adamdy kamau turaly sheshim shygardy 1940 zh akpan ajynyn birinshi zhuldyzynda Ajtugan үkirdajy Esimkan Imanbajuly bastagan Ajteke bi Sajyp Қaleluly katarly 30 daj zhigit bir tүnnin ishinde Shүj әkimin kasyndagy 7 adamymen kosa oltirip karuly koteriliske attandy Koktogaj koterilisine bastagan Shingil audany turgyndary kosyldy Eki audannyn 1000 ga zhuyk azamaty Қaraagashtagy Koksegen auylynda bas kosyp kok kaska taj sojyp koldaryn kanga matyryp ant ishisti Shyn Shysaj okimeti koterilisshilerdi zhanyshtau үshin Sarsүmbe diviziyasynyn үstine Үrimzhiden tagy bir diviziya әsker 3 ushak 3 brondy mashina bir zenbirek batareyasyn zhәne Kenes Odagynyn Қumyldagy atty әsker polkinen bir batalon soldat zhiberdi Algashky urys Shingildin Үshkyz Kүmistin kujgany degen zherlerde boldy Kenes soldattary batalonynyn komandiri Akteke bidin sojylynan mert bolyp koterilisshiler zheniske zhetti kop karu zharakty olzhalady Eldi panalatuga Mongoliya okimetinen baspana suraldy Alajda mongol әskerleri Bulgyn degen zherge koship bargan bala shagany okpen karsy aldy Koterilgen el zhurt Bәjtik Қaptyk tauyna baryp zhan saugalady Bul zherden mausym ajynda kajtyp Aral zhajlauyndagy elge baryp kosyldy Zhaz bojy Қytaj okimetinin birneshe diviziya әskerine birneshe ret kүjrete sokky berdi Қyrkүjek ajynda okimet delegaciya zhiberip koterilisshilerdi bejbit kelisim zhasauga shakyrdy Koterilisshiler mynadaj 7 tүrli shart kojdy din bostandygy tutkyndardy bosatu sakshy bastyktaryn kazaktan koyu okimettin tynshy ustamauy audandarda әsker turgyzbau okimet zhumysyna kazaktardy molynan katystyru alym salykty zhenildetu Bul kelisimge 1940 zh 18 kazanda kol kojyldy Birak okimet bul kelisimdi oryndamady 1941 zhyldyn basynda altyn kazushy atyn zhamylgan kytaj әskerlerinin sany 1100 ge zhetti Tutkyndagylar kajtarylmady Mausym ajynda karakas ruynyn basshysy Қalel Nurtazauly zhәne onyn uly Rakat bastagan el tagy da koteriliske shykty Koterilisshiler tagy da basymdylyk tanytty Birak kazan ajynda Altaj tauyna kar zhauyp ketti de on myndagan koterilisshilerdi artynan kar men muz aldynan zhau kysty Koterilisshiler akyry amalsyz karularyn tapsyrdy Өkimet koterilis basshylarynan Қalel Nurtazauly bastagan 16 adamdy Үrimzhide kelisimge kol koyady degen syltaumen alyp ketti de sol bojy abaktyda oltirdi Ospan Silәmuly karuyn tapsyrmaj Қubynyn kumyna kashyp ketken bolatyn Kejin okimetten korlyk zorlyk korgender sonyn toniregine ujysty 1943 zhyldyn mausym ajynda olardyn sany 400 adamga karu zharagy 150 ge zhetti Tamyz kyrkүjek ajlarynda olarga Mongoliya zhәne Kenes Odagy komek beretindikterin bildirdi Қazan karasha ajynda Mongoliya okimeti olarga Үshkyz Majkantas onirinen konys berdi 1944 zh 23 akpanda Mongoliyanyn premer ministri marshal Chojbalsan baryp kezdesti 1943 zhyldan Altaj baurajyndagy koterilisshiler kosynynyn kүshi Shynzhan olkelik Қytaj ortalyk armiyasynyn birneshe zhүz myn zhauyngerin ustap turdy 1945 zh 6 kyrkүjekte Қytaj bileushileri Altaj ajmagynan kuyp shygaryldy Kenes okimeti 1944 zh karashadan Қulzha k nda Shygys Tүrkistan Respublikasyn kuruga kirisken Alajda uzamaj ony kommunistik Қytajga kosudy makul kordi Қan togip zhүrip algan zhenistin bolshevikterdin shylauyna tүsip ketkenine koterilisshiler narazy boldy 1946 zh zhazda koterilis basshysy Ospan Silәmuly Altaj ajmagynyn kuyrshak gen gubernatorlygynan bas tartyp zhana zhasak dajyndady Kenes Odagy koterilisshilerdi zhanyshtau үshin general baskargan on myndagan soldatty Shygys Tүrkistan formasyn kigizip shekaradan otkizdi 1948 zh kyrkүjek ajynda Ospan batyrga kezdesken amerikalyk professor ajtuynsha ol kezde Ospan batyrdyn kasynda 15 myn kazak tүrkisi bar edi 1949 zh kyrkүjek ajynan bastap Altaj koterilisshilerinin aldynan tagy bir alyp kүsh shykty Sojtip Altaj koterilisshileri Қytaj bileushilerine Kenestik Resej men kommunistik Қytajga karsy 12 zhyl sogysty 1951 zh akpanda Қytaj Қyzyl Armiyasy Koktogaj koterilisin birzholata basty DerekkozderTanataj A Ү 1996 Sүgirbaev P Ү 1996 Bul makalany Uikipediya sapa talaptaryna lajykty boluy үshin uikilendiru kazhet Bul makalada esh suret zhok Makalany zhetildiru үshin kazhetti suretti engizip komek beriniz Suretti koskannan kejin bul үlgini makaladan alastanyz Suretti mynnan tabuga bolady osy makalanyn takyrybyna bajlanysty suret Ortak korda tabyluy mүmkin makalanyn ozge til uikilerindegi nuskalaryn karap koriniz oziniz zhasagan suretti zhүkteniz avtorlyk kukykpen korgalgan suret kospanyz Bul makalanyn bastamasy Bul makalany tolyktyryp damytu arkyly Uikipediyaga komektese alasyz Bul eskertudi dәldep auystyru kazhet Tarihi derek keleli kenes Altaj arpalystary Қazak Enciklopediyasy 11 tom