Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Басқа мағыналар үшін Коми деген бетті қараңыз.Комилер (Коми-зыряндар) (комише Коми-Зыряна, Коми морт, Коми войтыр) — Ресей Федерациясын мекендейтін фин-угор халқы. Коми Республикасының байырғы халқы. Өзге де тұрақтаған аймақтары – Свердловск облысы, , Омбы облысы, Түмен облысы, , , . Халық саны 228,2 мың адам, оның ішінде Коми Республикасында – 202,3 мың адам. (2010, халық санағы). 2020 жылғы халық санағы бойынша - 143 516 адам.
| Коми-зыряндар | |
| Коми-Зыряна, Коми морт, Коми войтыр | |
 | |
| Бүкіл халықтың саны | |
|---|---|
| 228 200 | |
| Ең көп таралған аймақтар | |
| Тілдері | |
| Діні | |
Тілі
Тілі - коми тілі. Халықтың көп бөлігі орыс тілін де пайдаланады. Коми тілі барлық мектептерде оқытылады. Шамамен 10 диалектісі бар, олардың әрқайсысы белгілі бір аймаққа сәйкес келеді. Комидің жеке әліпбиі (анбур немесе абар) 17 ғасырға дейін қолданылды, содан кейін кириллица негізіне көшу болды.
Діні
Олардың көпшілігі православие дінін ұстанады. Өңірде көптеген шіркеулер қалпына келтірілуде, адамдар дұға ете алатындай етіп әр елді мекенде шіркеулер салынды. Христиан дінін қабылдау епископ Стефан кезінде болды. Ол көптеген адамдарды православиеге әкелген коми тілінде қызметтер жүргізді. Христиан діні пайда болғанға дейін адамдар пұтқа табынушылықты және табиғи элементтерге: отқа, суға және басқа да құбылыстарға табынды.
Сырт келбеті
Кейбір этнографиялық деректерге сәйкес, комилер орташа бойлы, кейбіреулері тіпті биік, дене бітімі мықты. Шаштары негізінен қара, көздері қоңыр немесе сұр. Жалпы, сыртқы жағынан, халық өкілдері ресейлік тұлға түріне өте ұқсас. Антропология бойынша, комилер кавказ нәсілінің Ақ теңіз-Балтық түріне жатады. Халықтың кейбір өкілдерінің моңғолоидтық бет ерекшеліктері, дәлірек айтқанда көздерінің пішіні бар.
Халық саны
Жылдар хронологиясы бойынша:
- 1670 жж. - шамамен 17,5 мың адам.
- 1725 ж. – 38-39 мың адам.
- 1782 ж. – 51-52 мың адам.
- 1850 жж - шамамен 100 мың адам.
- 1897 ж. – 154 мың адам, оның ішінде қазіргі Коми Республикасының шекарасында – 142 мың адам.
- 1926 ж. – 232,8 мың адам, оның ішінде қазіргі Коми Республикасының шекарасында – 191,2 мың адам.
- 1939 ж. – 227,0 мың адам, оның ішінде қазіргі Коми Республикасының шекарасында – 213,3 мың адам.
- 1959 ж. – 287,0 мың адам, оның ішінде қазіргі Коми Республикасының шекарасында – 245,1 мың адам.
- 1970 ж. – 322,0 мың адам, оның ішінде қазіргі Коми Республикасының шекарасында – 276,2 мың адам.
- 1979 ж. – 327,0 мың адам, оның ішінде қазіргі Коми Республикасының шекарасында – 280,8 мың адам.
- 1989 ж. – КСРО – 344,5 мың адам, РСФСР – 336,3 мың адам, оның ішінде қазіргі Коми Республикасының шекарасында – 291,5 мың адам.
- 2010 ж. - 228,2 мың адам, оның ішінде Коми Республикасында – 202,3 мың адам.
- 2020 ж. - Коми Республикасында 143 516 адам.
Этнонимі
Комилер ұзақ уақыт бойы еуропалықтар мен Солтүстік Азия халқының өзара әрекеттесу аймағында: еуропалық этникалық топтардың солтүстік-шығысында және ненецтермен, удмурттармен және орыстармен шектеседі. Коми-зыряндар арасындағы Y-хромосомалық гаплотоптардың ішінде ең көп таралған гаплотоптар R1a және N1a1 болып табылады. N1b және I гаплогруппалары жиілігі азырақ кездеседі.Коми-зыряндар арасындағы митохондриялық гаплотоптардың ішінде ең көп тараған гаплотоптар Н (33,9%) және U (37,1%, оның 24,2% U4) болып табылады. Митохондриялық гаплотоптар J, T, W, M, Z, G және A Комилерде жиі кездеседі.
Комилерге басқа фин-угор халықтары (мысалы, вепстер) мен орыстар әсер етті деген болжам бар. Алайда, Коми арасындағы фин құрамдас бөлігі мардымсыз болып шықты.
Этногенезі
Дербес этникалық топ болғаннан кейін комилер екі халыққа – зыряндықтар мен пермяктарға бөлінді. Сонымен бірге, қазіргі уақытта коми-зырян диалектісі бүкіл коми тілінің әдеби тілі болып саналады.
Коми халқының құрамына оның сенімдері мен күнделікті өміріне өз мәдениетінің элементтерін әкелген көптеген көрші этностар кірді. Мысалы, ежелгі марийлер, вепс, об угрларының ата-бабалары және шығыс славяндар Комидің XII ғасырда егістік егіншілікке көшуіне ықпал етті, әсіресе XII ғасырдың басында коми өкілдерін "пермь"деп атаған орыстар этносқа қатты әсер етті. Халықтың өз атауына келетін болсақ - Коми - бұл солтүстіктің көптеген халықтарына тән «адам» деп аударылады. Десек те, коми этнонимі ежелден халық мекендеген Кама өзенінен шыққан деген зерттеушілер де бар.
Тарихы
Великий Новгород Мәскеуге қосылғаннан кейін (1478 ж.) Пермь Вычегда жерлері Ресей мемлекетінің құрамына енді. XVI-XVII ғасырларда Комидің қоныстану шекаралары өзгерді. Комилер Мезен және Вычегда өзендерінің жоғарғы ағысы, Ижма өзенінің бассейнінде, Печораның жоғарғы және төменгі жағында пайда болады. Комидің негізгі этнографиялық топтары (вимич, сысольц, прилузцев, удорцев) қосылды. XVII—XVIII ғасырларда Комиді одан әрі қоныстандыру нәтижесінде жоғарғы вычегода, ижемдер және печорлар этнографиялық топтары құрылды. Коми этникалық аумағының шығыс шекарасы Орал жотасының бойында қалыптасты.
XV-XVI ғасырларда Солтүстіктегі славян-орыс отарлауының қысымымен Коми этникалық массиві шығысқа қарай жылжыды. XVI—XVII ғасырларда Коми жоғарғы Вычегдаға, ал XVIII—XIX ғасырларда Печора мен Ижмаға қоныстанды.
XVII ғасырда коми Сольвичегод, Ярен және Пустозер уездерінде шоғырланды.
XVII-XIX ғасырларда комилердің топтары Оралға, Сібірге және Қиыр Шығысқа қоныс аударады.
XVIII-XX ғасырдың басында Комидің көпшілігі Вологда губерниясы мен Архангельск губерниясының Печора уезінің құрамына кіретін Яренский және Усть-Сысольский уездерінің аумағында өмір сүрді.
1921 жылы Коми автономиялық аймағы құрылды. 1936 жылы ол Коми АССР болып қайта құрылды (1991 жылдан бастап Коми КСР, 1992 жылдан бастап - Коми Республикасы).
Кәсібі
Зыряндықтар егіншілікпен, бау-бақшамен, мал шаруашылығымен айналысады. Печорада, Оралға жақын бөлігінде және солтүстігінде егіншілік жоқ.
Ауыл шаруашылығы ауданы екіге бөледі: бірі өзеннің оң жағында, Вычегда, Усть-Сысольскіден басталып, бастапқы егістік егіншілік аймағында орналасқан, екіншісі сол жағында жатыр және негізінен егіншілік аймағы болып саналады.
Дәнді дақылдардан – арпа, одан кейін қара бидай, сұлы – тек оңтүстікте, зығыр және кендір – барлық жерде дерлік өсіріледі. Картоп, қырыққабат, репа, шалғам және пияз көкөніс ретінде, оңтүстігінде – құлмақ пен бұршақ өсіріледі. Олар көп жылқылар, сиырлар мен қойларды ұстайды, сондай-ақ семіз, ұзын құлақты Чудские деп аталатын шошқалар өсіреді. Құстардың арасында тек тауықтар бар.
Ормандардың көптігі олардың негізгі және сүйікті ісі болып табылатын аңшылықтың дамуына ықпал етеді. Аңшылықтың нысандарына қояндар, қарақұйрықтар, бұғылар, түлкілер, кейде сусарлар, аюлар, қасқырлар, қарақұйрықтар мен сілеусіндер және негізінен тиіндер. Ауланған құстарға кекілік, қараторғай, су құстары жатады.
Сондай-ақ балық аулау зыряндықтардың сүйікті ісі. лох, нелма, шип, қарақұйрық, табан, ақсерке, сондай-ақ ақ балық, сиг, шортан, алабұға, т.б. аулайды.
Терушілік (мүкжидек, көкжидек, қаражидек, жабайы құлпынай, таңқурай, қарақат, шетен жидектер, құс шие) маңызды мәнге ие болды. Печора Комилері арасында қарағай жаңғағын жинау маңызды болды. Комидің барлық этнографиялық топтары (солтүстік коми бұғышыларынан басқа) саңырауқұлақтарды қыста сақтауды үйренді (маринадтау және кептіру арқылы).
Жергілікті қолөнерге жататындар: керамика өндірісінде таспа-бума қалыптау техникасы, ағаш және қайың қабығынан жасалған ыдыстар мен тоқыма бұйымдарын безендіру үшін қолданылатын дәстүрлі геометриялық өрнектер, ағаш кескіндемелері мен үлбір мозаикаларының түпнұсқа зооморфты нысандары. Олар негізінен өздері үшін қайық, шана, шаңғы және басқа да құралдар жасайды.
Тұрмыс салты
Әлеуметтік ұйымы - 1917 жылғы революцияға дейін Комидің негізгі бөлігі қауымдастықтарға (бейбітшілік) біріккен мемлекеттік шаруалар табына тиесілі болды. Қауымдастықтар көп балалы жанұялардан тұрды. Бір атадан тараған туыстар тобын котыр, чукор немесе став деп атаған. ХІХ ғасырдың аяғы мен ХХ ғасырдың басында үлкен отбасылар барлық жерде дерлік тарады.
Неке қию кезінде ата-аналардың материалдық мүдделері мен нұсқаулары жетекші рөл атқарды. Ата-ананың еркімен келіспеген жағдайда, "алып қашу" тойы өтті. Удорда XIX ғасырдың соңына дейін қалыңдықтарды ұрлау кейде олардың келісімімен жиі жүргізілді. Кеңес заманында шіркеудің некені тіркеуі мемлекеттік тіркеуге ауыстырылды.
Ең қарапайым шаруашылық бірлігі әдетте бір отбасын біріктіретін жеке шаруа қожалығы болды. Әртүрлі өндірістік бірлестіктер – артельдер кең тарады. Ауылдың өзара көмек көрсету салты (помеч) болған. Қазіргі уақытта коми халқының, әсіресе қала тұрғындарының арасында 2-4 адамнан тұратын шағын отбасылар басым. Үш ұрпақты отбасылар сирек кездеседі.
Кеңес заманында коми халқында үлкен жұмысшы табы қалыптасып, ұлттық интеллигенция: мұғалімдер, дәрігерлер, ғалымдар, инженерлер, агрономдар қалыптасты.
Елді мекендері - негізінен өзен жағасында орналасқан, бекіністері жоқ және ауылшаруашылық жерлерімен қоршалған. Ауылдары сикт, грезд және погост деп аталды. Бастапқыда ауылдар шағын, шашыраңқы орналасасып, XVIII—XIX ғасырларда қатардағы орналасуы бар көп аулалы ауылдар тарады.
Ауыл, ауылдық әкімшілік орталығы болды, оның айналасында әкімшілік ғимараттар, шіркеу, дүкендер шоғырланған.
XIX ғасырда жақын маңдағы ауылдардың бірігуі нәтижесінде өзендер бойымен бірнеше шақырымға созылған көп аулалы ауылдар пайда болды. Көшелердің дұрыс орналасуы қазіргі кезеңде ғана пайда болды.
Дәстүрлі тұрғын үйлері – биік жертөледегі қарағай бөренелерінен жасалған, төртбұрышты пішінді, жер үстіндегі қаңқалы ғимарат. Тұрғын бөлігі екі үйшікпен (қысқы және жазғы) қосылып, шаруашылық ауласымен біртұтас тұтастықты құрайды.
Тұрғын үйдің тән ерекшелігі - бұл тақтайшалармен жабылған төбесі. Оңтүстік аймақтар бір қабатты тұрғын үйлермен сипатталады, солтүстік Коми арасында екі қабатты көп бөлмелі үйлер XIX ғасырдың аяғында кең тарады.
Үйдің әшекейлерінің арасында ою кең таралған, ол фронтондармен шатыр жиектерін безендіру үшін қолданылады. Терезелер ажурлы оюлары бар жақтаушылармен безендірілген. Ою-өрнек геометриялық.
Дәстүрлі киімдері - солтүстік орыс халқының киіміне ұқсас, солтүстік Комилер арасында ол ненецтерге де ұқсайды. Әйелдердің киімі әртүрлі болды. Әйелдер костюмінің негізі әртүрлі үлгідегі жейде мен сарафан болды. Сарафанның үстінде - қысқа, қаусырмалы жемпірлер болды. Әйелдердің сыртқы жұмыс киімі дубник немесе шабур, ал қыста қой терісінен жасалған тон болды.
Әйелдердің бас киімдері алуан түрлі. Қыздар - ленталы құрсаулар (головедецтер), орамалдар, шәлілер, үйленген әйелдер жұмсақ бас киімдер (руска, сорока) және кокошник (юртир, треюк, ошувка) киді. Қалыңдықтың той көйлегі – қызыл матамен жабылған юрна болды.
Дәстүрлі тағамдары – өсімдік, ет және балық өнімдері. Қышқыл сорпалар кең таралған, жазда - квасқа негізделген салқын бұқтырылған тағамдар, арпадан жасалған ботқалар, қайнатылған, тұздалған, кептірілген, қуырылған балық, бәліштер.
Мереке күндері де балық пирогы міндетті болып табылады. Ет солтүстік комидің бұғышылары мен аңшылары дастарханында жиі болды. Пісірілген өнімдер нан, шырындар, құймақ, пирогтар және т.б. диетада маңызды орын алады.
Дәстүрлі сусындарға шайдан басқа жидектер мен шөптердің қайнатпалары, нан квасы, қайың шырыны (зарава), буға пісірілген шалқан компоты және мерекелік дастарханға үй сырасы (сур) жатады.
Коми фольклоры - дәстүрлі рухани мәдениетінде үлкен орын алды. Батырлар (Пере), (Йырқап, Педор Кирон) және атақты сиқыршылар (Корт-Айке, Яг-Морт, Шипич) туралы эпикалық жырлар мен ертегілер белгілі. Ижма Коми мен Ненецтің бірлескен туындысы - коми тілінде орындалған Ижмо-Кольвин эпопеясы бар. Коми фольклорының ең дамыған жанры - ертегілер. Түрлі мақал-мәтелдер, мәтелдер, жұмбақтары бар. Ән шығармашылығы (лирикалық және шығармалық әндер, импровизациялар, частушкалар), би, ойындар дамыды. Билердің ішінде тройка, поводок, русская, кадриль, краковяк танымал.
Комилерде орыстардан алынған ұлттық ыспалы (сигудок) және ішекті музыкалық аспаптар (брунган), түрлі флейталар (полиян, чипсан), сыбызғылар (буксан), сондай-ақ аккордеон мен балалайка болды.
Танымал коми-зыряндықтар
- Михаил Николаевич Лебедев - жазушы және ақын.
- Раиса Петровна Сметанина - шаңғышы, Олимпиада чемпионы.
- Каллистрат Фалалеевич Жаков - этнограф, философ, жазушы.
Дереккөздер
- https://old.bigenc.ru/ethnology/text/5673762?ysclid=lsh35uopi2144481919
- https://travelask.ru/articles/komi-komi-zyryane-komi-permyaki-komi-voytyr-samobytnye-i-yarkie?ysclid=lsh35qpusg814860243
- https://fedpress.ru/article/3196792
- https://nazaccent.ru/nations/komi/
- http://www.etnosy.ru/node/239
- https://blog.genotek.ru/komi-origin
- https://nasledie.digital/articles/narody-rossii-komi/?ysclid=lsh3dcq5es890087464
- http://www.etnosy.ru/node/240
- https://uraloved.ru/komi-ziryane?ysclid=lsh3fkaqtz360721967
- http://www.etnolog.ru/people.php?id=KOMI
- https://nebrk.ru/biografii/id/14(қолжетпейтін сілтеме)
- https://biographe.ru/sportsmeni/raisa-smetanina/?ysclid=lshp90b3l5878721774
- https://nebrk.ru/biografii/id/9(қолжетпейтін сілтеме)
уикипедия, wiki, кітап, кітаптар, кітапхана, мақала, оқу, жүктеу, тегін, тегін жүктеу, mp3, видео, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, сурет, музыка, ән, фильм, кітап, ойын, ойындар, ұялы, андроид, iOS, apple, ұялы телефон, samsung, iphone, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, ДК, веб, компьютер
Baska magynalar үshin Komi degen betti karanyz Komiler Komi zyryandar komishe Komi Zyryana Komi mort Komi vojtyr Resej Federaciyasyn mekendejtin fin ugor halky Komi Respublikasynyn bajyrgy halky Өzge de turaktagan ajmaktary Sverdlovsk oblysy Omby oblysy Tүmen oblysy Halyk sany 228 2 myn adam onyn ishinde Komi Respublikasynda 202 3 myn adam 2010 halyk sanagy 2020 zhylgy halyk sanagy bojynsha 143 516 adam Komi zyryandarKomi Zyryana Komi mort Komi vojtyrBүkil halyktyn sany228 200En kop taralgan ajmaktar ResejTilderikomi tili orys tiliDinipravoslav shirkeuiTiliTili komi tili Halyktyn kop boligi orys tilin de pajdalanady Komi tili barlyk mektepterde okytylady Shamamen 10 dialektisi bar olardyn әrkajsysy belgili bir ajmakka sәjkes keledi Komidin zheke әlipbii anbur nemese abar 17 gasyrga dejin koldanyldy sodan kejin kirillica negizine koshu boldy DiniOlardyn kopshiligi pravoslavie dinin ustanady Өnirde koptegen shirkeuler kalpyna keltirilude adamdar duga ete alatyndaj etip әr eldi mekende shirkeuler salyndy Hristian dinin kabyldau episkop Stefan kezinde boldy Ol koptegen adamdardy pravoslaviege әkelgen komi tilinde kyzmetter zhүrgizdi Hristian dini pajda bolganga dejin adamdar putka tabynushylykty zhәne tabigi elementterge otka suga zhәne baska da kubylystarga tabyndy Syrt kelbetiKejbir etnografiyalyk derekterge sәjkes komiler ortasha bojly kejbireuleri tipti biik dene bitimi mykty Shashtary negizinen kara kozderi konyr nemese sur Zhalpy syrtky zhagynan halyk okilderi resejlik tulga tүrine ote uksas Antropologiya bojynsha komiler kavkaz nәsilinin Ak teniz Baltyk tүrine zhatady Halyktyn kejbir okilderinin mongoloidtyk bet erekshelikteri dәlirek ajtkanda kozderinin pishini bar Halyk sanyZhyldar hronologiyasy bojynsha Komi Zyryandardyn konystanu ajmagy 2010 zhylgy Bүkilresejlik halyk sanagy bojynsha 1670 zhzh shamamen 17 5 myn adam 1725 zh 38 39 myn adam 1782 zh 51 52 myn adam 1850 zhzh shamamen 100 myn adam 1897 zh 154 myn adam onyn ishinde kazirgi Komi Respublikasynyn shekarasynda 142 myn adam 1926 zh 232 8 myn adam onyn ishinde kazirgi Komi Respublikasynyn shekarasynda 191 2 myn adam 1939 zh 227 0 myn adam onyn ishinde kazirgi Komi Respublikasynyn shekarasynda 213 3 myn adam 1959 zh 287 0 myn adam onyn ishinde kazirgi Komi Respublikasynyn shekarasynda 245 1 myn adam 1970 zh 322 0 myn adam onyn ishinde kazirgi Komi Respublikasynyn shekarasynda 276 2 myn adam 1979 zh 327 0 myn adam onyn ishinde kazirgi Komi Respublikasynyn shekarasynda 280 8 myn adam 1989 zh KSRO 344 5 myn adam RSFSR 336 3 myn adam onyn ishinde kazirgi Komi Respublikasynyn shekarasynda 291 5 myn adam 2010 zh 228 2 myn adam onyn ishinde Komi Respublikasynda 202 3 myn adam 2020 zh Komi Respublikasynda 143 516 adam EtnonimiKomiler uzak uakyt bojy europalyktar men Soltүstik Aziya halkynyn ozara әrekettesu ajmagynda europalyk etnikalyk toptardyn soltүstik shygysynda zhәne nenectermen udmurttarmen zhәne orystarmen shektesedi Komi zyryandar arasyndagy Y hromosomalyk gaplotoptardyn ishinde en kop taralgan gaplotoptar R1a zhәne N1a1 bolyp tabylady N1b zhәne I gaplogruppalary zhiiligi azyrak kezdesedi Komi zyryandar arasyndagy mitohondriyalyk gaplotoptardyn ishinde en kop taragan gaplotoptar N 33 9 zhәne U 37 1 onyn 24 2 U4 bolyp tabylady Mitohondriyalyk gaplotoptar J T W M Z G zhәne A Komilerde zhii kezdesedi Komilerge baska fin ugor halyktary mysaly vepster men orystar әser etti degen bolzham bar Alajda Komi arasyndagy fin kuramdas boligi mardymsyz bolyp shykty EtnogeneziDerbes etnikalyk top bolgannan kejin komiler eki halykka zyryandyktar men permyaktarga bolindi Sonymen birge kazirgi uakytta komi zyryan dialektisi bүkil komi tilinin әdebi tili bolyp sanalady Komi halkynyn kuramyna onyn senimderi men kүndelikti omirine oz mәdenietinin elementterin әkelgen koptegen korshi etnostar kirdi Mysaly ezhelgi marijler veps ob ugrlarynyn ata babalary zhәne shygys slavyandar Komidin XII gasyrda egistik eginshilikke koshuine ykpal etti әsirese XII gasyrdyn basynda komi okilderin perm dep atagan orystar etnoska katty әser etti Halyktyn oz atauyna keletin bolsak Komi bul soltүstiktin koptegen halyktaryna tәn adam dep audarylady Desek te komi etnonimi ezhelden halyk mekendegen Kama ozeninen shykkan degen zertteushiler de bar TarihyVelikij Novgorod Mәskeuge kosylgannan kejin 1478 zh Perm Vychegda zherleri Resej memleketinin kuramyna endi XVI XVII gasyrlarda Komidin konystanu shekaralary ozgerdi Komiler Mezen zhәne Vychegda ozenderinin zhogargy agysy Izhma ozeninin bassejninde Pechoranyn zhogargy zhәne tomengi zhagynda pajda bolady Komidin negizgi etnografiyalyk toptary vimich sysolc priluzcev udorcev kosyldy XVII XVIII gasyrlarda Komidi odan әri konystandyru nәtizhesinde zhogargy vychegoda izhemder zhәne pechorlar etnografiyalyk toptary kuryldy Komi etnikalyk aumagynyn shygys shekarasy Oral zhotasynyn bojynda kalyptasty XV XVI gasyrlarda Soltүstiktegi slavyan orys otarlauynyn kysymymen Komi etnikalyk massivi shygyska karaj zhylzhydy XVI XVII gasyrlarda Komi zhogargy Vychegdaga al XVIII XIX gasyrlarda Pechora men Izhmaga konystandy XVII gasyrda komi Solvichegod Yaren zhәne Pustozer uezderinde shogyrlandy XVII XIX gasyrlarda komilerdin toptary Oralga Sibirge zhәne Қiyr Shygyska konys audarady XVIII XX gasyrdyn basynda Komidin kopshiligi Vologda guberniyasy men Arhangelsk guberniyasynyn Pechora uezinin kuramyna kiretin Yarenskij zhәne Ust Sysolskij uezderinin aumagynda omir sүrdi 1921 zhyly Komi avtonomiyalyk ajmagy kuryldy 1936 zhyly ol Komi ASSR bolyp kajta kuryldy 1991 zhyldan bastap Komi KSR 1992 zhyldan bastap Komi Respublikasy KәsibiZyryandyktar eginshilikpen bau bakshamen mal sharuashylygymen ajnalysady Pechorada Oralga zhakyn boliginde zhәne soltүstiginde eginshilik zhok Auyl sharuashylygy audany ekige boledi biri ozennin on zhagynda Vychegda Ust Sysolskiden bastalyp bastapky egistik eginshilik ajmagynda ornalaskan ekinshisi sol zhagynda zhatyr zhәne negizinen eginshilik ajmagy bolyp sanalady Komi eginshisi sharua egis alkabynda Dәndi dakyldardan arpa odan kejin kara bidaj suly tek ontүstikte zygyr zhәne kendir barlyk zherde derlik osiriledi Kartop kyrykkabat repa shalgam zhәne piyaz kokonis retinde ontүstiginde kulmak pen burshak osiriledi Olar kop zhylkylar siyrlar men kojlardy ustajdy sondaj ak semiz uzyn kulakty Chudskie dep atalatyn shoshkalar osiredi Қustardyn arasynda tek tauyktar bar Ormandardyn koptigi olardyn negizgi zhәne sүjikti isi bolyp tabylatyn anshylyktyn damuyna ykpal etedi Anshylyktyn nysandaryna koyandar karakujryktar bugylar tүlkiler kejde susarlar ayular kaskyrlar karakujryktar men sileusinder zhәne negizinen tiinder Aulangan kustarga kekilik karatorgaj su kustary zhatady Sondaj ak balyk aulau zyryandyktardyn sүjikti isi loh nelma ship karakujryk taban akserke sondaj ak ak balyk sig shortan alabuga t b aulajdy Terushilik mүkzhidek kokzhidek karazhidek zhabajy kulpynaj tankuraj karakat sheten zhidekter kus shie manyzdy mәnge ie boldy Pechora Komileri arasynda karagaj zhangagyn zhinau manyzdy boldy Komidin barlyk etnografiyalyk toptary soltүstik komi bugyshylarynan baska sanyraukulaktardy kysta saktaudy үjrendi marinadtau zhәne keptiru arkyly Zhergilikti kolonerge zhatatyndar keramika ondirisinde taspa buma kalyptau tehnikasy agash zhәne kajyn kabygynan zhasalgan ydystar men tokyma bujymdaryn bezendiru үshin koldanylatyn dәstүrli geometriyalyk ornekter agash keskindemeleri men үlbir mozaikalarynyn tүpnuska zoomorfty nysandary Olar negizinen ozderi үshin kajyk shana shangy zhәne baska da kuraldar zhasajdy Turmys saltyӘleumettik ujymy 1917 zhylgy revolyuciyaga dejin Komidin negizgi boligi kauymdastyktarga bejbitshilik birikken memlekettik sharualar tabyna tiesili boldy Қauymdastyktar kop balaly zhanuyalardan turdy Bir atadan taragan tuystar tobyn kotyr chukor nemese stav dep atagan HIH gasyrdyn ayagy men HH gasyrdyn basynda үlken otbasylar barlyk zherde derlik tarady Zyryandar 1860 zh Neke kiyu kezinde ata analardyn materialdyk mүddeleri men nuskaulary zhetekshi rol atkardy Ata ananyn erkimen kelispegen zhagdajda alyp kashu tojy otti Udorda XIX gasyrdyn sonyna dejin kalyndyktardy urlau kejde olardyn kelisimimen zhii zhүrgizildi Kenes zamanynda shirkeudin nekeni tirkeui memlekettik tirkeuge auystyryldy En karapajym sharuashylyk birligi әdette bir otbasyn biriktiretin zheke sharua kozhalygy boldy Әrtүrli ondiristik birlestikter artelder ken tarady Auyldyn ozara komek korsetu salty pomech bolgan Қazirgi uakytta komi halkynyn әsirese kala turgyndarynyn arasynda 2 4 adamnan turatyn shagyn otbasylar basym Үsh urpakty otbasylar sirek kezdesedi Kenes zamanynda komi halkynda үlken zhumysshy taby kalyptasyp ulttyk intelligenciya mugalimder dәrigerler galymdar inzhenerler agronomdar kalyptasty Eldi mekenderi negizinen ozen zhagasynda ornalaskan bekinisteri zhok zhәne auylsharuashylyk zherlerimen korshalgan Auyldary sikt grezd zhәne pogost dep ataldy Bastapkyda auyldar shagyn shashyranky ornalasasyp XVIII XIX gasyrlarda katardagy ornalasuy bar kop aulaly auyldar tarady Auyl auyldyk әkimshilik ortalygy boldy onyn ajnalasynda әkimshilik gimarattar shirkeu dүkender shogyrlangan XIX gasyrda zhakyn mandagy auyldardyn birigui nәtizhesinde ozender bojymen birneshe shakyrymga sozylgan kop aulaly auyldar pajda boldy Koshelerdin durys ornalasuy kazirgi kezende gana pajda boldy Dәstүrli turgyn үjleri biik zhertoledegi karagaj borenelerinen zhasalgan tortburyshty pishindi zher үstindegi kankaly gimarat Turgyn boligi eki үjshikpen kysky zhәne zhazgy kosylyp sharuashylyk aulasymen birtutas tutastykty kurajdy Turgyn үjdin tәn ereksheligi bul taktajshalarmen zhabylgan tobesi Ontүstik ajmaktar bir kabatty turgyn үjlermen sipattalady soltүstik Komi arasynda eki kabatty kop bolmeli үjler XIX gasyrdyn ayagynda ken tarady Үjdin әshekejlerinin arasynda oyu ken taralgan ol frontondarmen shatyr zhiekterin bezendiru үshin koldanylady Terezeler azhurly oyulary bar zhaktaushylarmen bezendirilgen Oyu ornek geometriyalyk Dәstүrli kiingen zyryandar men votyaktar 1862 zh Dәstүrli kiimderi soltүstik orys halkynyn kiimine uksas soltүstik Komiler arasynda ol nenecterge de uksajdy Әjelderdin kiimi әrtүrli boldy Әjelder kostyuminin negizi әrtүrli үlgidegi zhejde men sarafan boldy Sarafannyn үstinde kyska kausyrmaly zhempirler boldy Әjelderdin syrtky zhumys kiimi dubnik nemese shabur al kysta koj terisinen zhasalgan ton boldy Әjelderdin bas kiimderi aluan tүrli Қyzdar lentaly kursaular golovedecter oramaldar shәliler үjlengen әjelder zhumsak bas kiimder ruska soroka zhәne kokoshnik yurtir treyuk oshuvka kidi Қalyndyktyn toj kojlegi kyzyl matamen zhabylgan yurna boldy Dәstүrli tagamdary osimdik et zhәne balyk onimderi Қyshkyl sorpalar ken taralgan zhazda kvaska negizdelgen salkyn buktyrylgan tagamdar arpadan zhasalgan botkalar kajnatylgan tuzdalgan keptirilgen kuyrylgan balyk bәlishter Mereke kүnderi de balyk pirogy mindetti bolyp tabylady Et soltүstik komidin bugyshylary men anshylary dastarhanynda zhii boldy Pisirilgen onimder nan shyryndar kujmak pirogtar zhәne t b dietada manyzdy oryn alady Dәstүrli susyndarga shajdan baska zhidekter men shopterdin kajnatpalary nan kvasy kajyn shyryny zarava buga pisirilgen shalkan kompoty zhәne merekelik dastarhanga үj syrasy sur zhatady Komi folklory dәstүrli ruhani mәdenietinde үlken oryn aldy Batyrlar Pere Jyrkap Pedor Kiron zhәne atakty sikyrshylar Kort Ajke Yag Mort Shipich turaly epikalyk zhyrlar men ertegiler belgili Izhma Komi men Nenectin birlesken tuyndysy komi tilinde oryndalgan Izhmo Kolvin epopeyasy bar Komi folklorynyn en damygan zhanry ertegiler Tүrli makal mәtelder mәtelder zhumbaktary bar Әn shygarmashylygy lirikalyk zhәne shygarmalyk әnder improvizaciyalar chastushkalar bi ojyndar damydy Bilerdin ishinde trojka povodok russkaya kadril krakovyak tanymal Komilerde orystardan alyngan ulttyk yspaly sigudok zhәne ishekti muzykalyk aspaptar brungan tүrli flejtalar poliyan chipsan sybyzgylar buksan sondaj ak akkordeon men balalajka boldy Tanymal komi zyryandyktarMihail Nikolaevich Lebedev zhazushy zhәne akyn Raisa Petrovna Smetanina shangyshy Olimpiada chempiony Kallistrat Falaleevich Zhakov etnograf filosof zhazushy Derekkozderhttps old bigenc ru ethnology text 5673762 ysclid lsh35uopi2144481919 https travelask ru articles komi komi zyryane komi permyaki komi voytyr samobytnye i yarkie ysclid lsh35qpusg814860243 https fedpress ru article 3196792 https nazaccent ru nations komi http www etnosy ru node 239 https blog genotek ru komi origin https nasledie digital articles narody rossii komi ysclid lsh3dcq5es890087464 http www etnosy ru node 240 https uraloved ru komi ziryane ysclid lsh3fkaqtz360721967 http www etnolog ru people php id KOMI https nebrk ru biografii id 14 kolzhetpejtin silteme https biographe ru sportsmeni raisa smetanina ysclid lshp90b3l5878721774 https nebrk ru biografii id 9 kolzhetpejtin silteme