Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Картоп, картофель (немісше Kartoffel), түйнекті алқа, ақтүйнек (лат. Solanum tuberosum ) – алқалар тұқымдасына жататын көп жылдық дақыл.
- 150-ге жуық түрі белгілі.
- Бір жылдық дақылдық негізінен, 2 жақын түрге бөлінеді.
- Анд картобы (andіgenum) Колумбия, Эквадор, Перу, Боливия және Аргентинада өседі.
- Чили (Еуропа) Картобы (tuberosum) климаты қолайлы елдерде өседі.
- Қазақстанға әкелінген, республиканың барлық аймақтарында өсіріледі.
- Жарықсүйгіш, ылғалсүйгіш (әсіресе, гүлдеу және түйнектүзілу кезінде), суыққа төзімді дақыл.
| Картоп | ||||||||||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
 Картоп | ||||||||||||||||||||
| ||||||||||||||||||||
| Solanum tuberosum L. |
Таралуы
Отаны – Оңтүстік Америка, күні бүгінге дейін осы аймақта табиғи жағдайда өсетін жабайы картоп түрлерін кездестіруге болады.
Оңтүстік Америкадан Еуропаға 1565 жылы әкелінген. Ең алғаш Франция ханшайымы Мария-Антуанетта картопты насихаттау үшін оның гүлін шанына қыстырған екен. Бұл сәндік король сарайы қызметкерлерінің барлығына лезде мода болып, кеңінен тараған. Осыдан кейін Францияда картоп өсіру қолға алынады. Тіпті король ХVІ Людовик картопты кеңірек наихаттау мақсатында қала маңындағы өз бақшасына тек қана картоп отырғызып, оны күзетуді бұйырды. Бір қызығы: картоп ұрлаушыларды тек қана айыптап, «ұрыларды ұстамауға» міндеттейді. Бұл әрекет картоптың сол елде кең таралуына қолайлы жағдай туғызған. Картоптың отаны Чили болып саналады. 1560 жылдары Испанияға әкелінген картоп кейін Еуропа мен Азияға таралады. Ал Ресейге ол І Пертдің ұсынуы бойынша 1765 жылы әкелінген. Қазіргі заманда дүние жүзінің бырлық елдерінде егіледі.
Сипаттамасы
Бұл шөптесін өсімдік. Сабағы жуан, тікенексіз. Сабағының көп бөлігі топырақ астында болады. Ұзын мұртшалар шығарады (ұзындығы 15-20, кейбір түрлерінде 40-50 см). Жапырағы қою жасыл, сабақта кезектесіп орналасады. Гүлі ақ, күлгін түсті, сабақ басында шоғырланған болады, гүлі 5 күлтелі.
Биіктігі 40 – 80 см, кейде 150 см-ге дейін жетеді. Бір түпте 3 – 6 сабақ болады. Гүлі ақ, қызғылт не көкшіл күлгін түсті. Жемісі екі ұялы, көп тұқымды. Жер астындағы өркен сабағының ұшы түйнекке айналады. Топырақ температурасы 5 – 8°С-та түйнек бүршік жара бастайды, түйнектің түзілуіне ең қолайлы температура 10 – 13°С, 20°С-та түйнек түзілу процесі тоқтайды. Ал –1 – 2°С суықта жас өскіндері үсіп кетеді. Вегетациялық кезеңі 70 – 120 тәулік. Тұқымынан және түйнектен көбейеді. К. түйнегінде 23,7% құрғақ зат болады, оның ішінде: 17,5% крахмал, 0,5% қант, 1 – 2% ақуыз, 1%-ке жуық минералды тұздар, С, В1, В2, В6, РР, К витаминдері бар. Қазақстанда картоптың 20-дан астам сорттары аудандастырылған (оның ішінде 10-ы жергілікті селекциядан шыққан), 1 га-дан орта есеппен 100 – 200 ц өнім түседі. К. тағам, мал азығы және өнеркәсіпте тех. шикізат ретінде пайдаланылады.
Зиянкестері: , колорадо қоңызы, тағы басқа.
Күтімі
Картопты вегетативтік тәсілмен, картоптың түйіндері арқылы көбейтеді. Картопты бірнеше бөліктерге бөліп, 5-10 см тереңдікке егеді. Егілген түйіндер өну үшін, 15-20 °C температурада ұстау қажет. Ал сабағының өсуіне, жапырақтардың өсіп шығуы мен гүлдеуі үшін 16-22 °C температура жеткілікті. Картоп гүлдеу кезінде және түйін салу кезінде суды көп мөлшерде қажет етеді. Дегенмен, судың шамадан артық болуы да картопқа зиян. Картоптан көп өнім алу үшін, сабағын топыраққа көміп 2-3 рет түптеу қажет. Картоптың жер бетіне өсіп шығуы үшін және гүлдеу, түйін салу уақытында өте көп тыңайтқыш пайдаланылады. Мысалы, 1 гектар жерден өсіп шыққан 200-250 ц картопқа 100-175 кг азот, 40-50 кг фосфор және 140-230 кг калий жұмсалады. Сонымен қатар қопсыту жұмыстарын жиі жүргізу керек.
Дайындалуы
Түйнекті алқаның түйнектерін күзде қазып, жинап алады. Химиялық құрамы: Картоптың түйнегінде 10-28% крахмал, 15% май, 1,3% ақуыз, A, B1, B2, C, PP, K1, Д витаминдері, натрий, калий, кальций, хлор, күкірт тұздары, микроэлементтерден мыс, қобальт, йод болады.
Қолданылуы
Крахмал өндірісінде қолданылады.Бәрімізге белгілі, картопты көптеген елдерде деп атайды. Өйткені, өзінің құнарлығымен және дәмімен үлкен орын алатын картоп барлық елдер дастарханындағы тағам құрамында болады. Картоптан көп мөлшерде крахмал алынады.
Дереккөздер
Қ 74 Құлжабаева Г. Ә.;«Өсімдіктер әлемі» оқу-әдістемелік кешені, Көкөністер: Дидактикалық материал. — Алматы, 2011. — 16 б., ISBN 978-601-7237-33-2
- «Қазақстан»: Ұлттық энциклопедия / Бас редактор Ә. Нысанбаев – Алматы «Қазақ энциклопедиясы» Бас редакциясы, 1998 жыл. ISBN 5-89800-123-9, IV том
- Шаңырақ : Үй-тұрмыстық энциклопедиясы. Алматы : Қаз.Сов.энцикл.Бас ред., 1990 ISBN 5-89800-008-9
Тағы қараңыз
| Бұл мақаланы Уикипедия сапа талаптарына лайықты болуы үшін уикилендіру қажет. |
уикипедия, wiki, кітап, кітаптар, кітапхана, мақала, оқу, жүктеу, тегін, тегін жүктеу, mp3, видео, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, сурет, музыка, ән, фильм, кітап, ойын, ойындар, ұялы, андроид, iOS, apple, ұялы телефон, samsung, iphone, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, ДК, веб, компьютер
Kartop kartofel nemisshe Kartoffel tүjnekti alka aktүjnek lat Solanum tuberosum alkalar tukymdasyna zhatatyn kop zhyldyk dakyl 150 ge zhuyk tүri belgili Bir zhyldyk dakyldyk negizinen 2 zhakyn tүrge bolinedi And kartoby andigenum Kolumbiya Ekvador Peru Boliviya zhәne Argentinada osedi Chili Europa Kartoby tuberosum klimaty kolajly elderde osedi Қazakstanga әkelingen respublikanyn barlyk ajmaktarynda osiriledi Zharyksүjgish ylgalsүjgish әsirese gүldeu zhәne tүjnektүzilu kezinde suykka tozimdi dakyl KartopKartopDүniesi ӨsimdikterBolimi Gүldi osimdikterTaby Қos zharnaktylar unranked AsteridsSaby Tukymdasy SolanaceaeKishi tukymdasy Tajpasy Tegi SolanumTүri S tuberosumSolanum tuberosum L Taraluy Otany Ontүstik Amerika kүni bүginge dejin osy ajmakta tabigi zhagdajda osetin zhabajy kartop tүrlerin kezdestiruge bolady Ontүstik Amerikadan Europaga 1565 zhyly әkelingen En algash Franciya hanshajymy Mariya Antuanetta kartopty nasihattau үshin onyn gүlin shanyna kystyrgan eken Bul sәndik korol sarajy kyzmetkerlerinin barlygyna lezde moda bolyp keninen taragan Osydan kejin Franciyada kartop osiru kolga alynady Tipti korol HVI Lyudovik kartopty kenirek naihattau maksatynda kala manyndagy oz bakshasyna tek kana kartop otyrgyzyp ony kүzetudi bujyrdy Bir kyzygy kartop urlaushylardy tek kana ajyptap urylardy ustamauga mindettejdi Bul әreket kartoptyn sol elde ken taraluyna kolajly zhagdaj tugyzgan Kartoptyn otany Chili bolyp sanalady 1560 zhyldary Ispaniyaga әkelingen kartop kejin Europa men Aziyaga taralady Al Resejge ol I Pertdin usynuy bojynsha 1765 zhyly әkelingen Қazirgi zamanda dүnie zhүzinin byrlyk elderinde egiledi SipattamasyGүli Bul shoptesin osimdik Sabagy zhuan tikeneksiz Sabagynyn kop boligi topyrak astynda bolady Ұzyn murtshalar shygarady uzyndygy 15 20 kejbir tүrlerinde 40 50 sm Zhapyragy koyu zhasyl sabakta kezektesip ornalasady Gүli ak kүlgin tүsti sabak basynda shogyrlangan bolady gүli 5 kүlteli Biiktigi 40 80 sm kejde 150 sm ge dejin zhetedi Bir tүpte 3 6 sabak bolady Gүli ak kyzgylt ne kokshil kүlgin tүsti Zhemisi eki uyaly kop tukymdy Zher astyndagy orken sabagynyn ushy tүjnekke ajnalady Topyrak temperaturasy 5 8 S ta tүjnek bүrshik zhara bastajdy tүjnektin tүziluine en kolajly temperatura 10 13 S 20 S ta tүjnek tүzilu procesi toktajdy Al 1 2 S suykta zhas oskinderi үsip ketedi Vegetaciyalyk kezeni 70 120 tәulik Tukymynan zhәne tүjnekten kobejedi K tүjneginde 23 7 kurgak zat bolady onyn ishinde 17 5 krahmal 0 5 kant 1 2 akuyz 1 ke zhuyk mineraldy tuzdar S V1 V2 V6 RR K vitaminderi bar Қazakstanda kartoptyn 20 dan astam sorttary audandastyrylgan onyn ishinde 10 y zhergilikti selekciyadan shykkan 1 ga dan orta eseppen 100 200 c onim tүsedi K tagam mal azygy zhәne onerkәsipte teh shikizat retinde pajdalanylady Ziyankesteri kolorado konyzy tagy baska KүtimiKartopty vegetativtik tәsilmen kartoptyn tүjinderi arkyly kobejtedi Kartopty birneshe bolikterge bolip 5 10 sm terendikke egedi Egilgen tүjinder onu үshin 15 20 C temperaturada ustau kazhet Al sabagynyn osuine zhapyraktardyn osip shyguy men gүldeui үshin 16 22 C temperatura zhetkilikti Kartop gүldeu kezinde zhәne tүjin salu kezinde sudy kop molsherde kazhet etedi Degenmen sudyn shamadan artyk boluy da kartopka ziyan Kartoptan kop onim alu үshin sabagyn topyrakka komip 2 3 ret tүpteu kazhet Kartoptyn zher betine osip shyguy үshin zhәne gүldeu tүjin salu uakytynda ote kop tynajtkysh pajdalanylady Mysaly 1 gektar zherden osip shykkan 200 250 c kartopka 100 175 kg azot 40 50 kg fosfor zhәne 140 230 kg kalij zhumsalady Sonymen katar kopsytu zhumystaryn zhii zhүrgizu kerek DajyndaluyTүjnekteri Tүjnekti alkanyn tүjnekterin kүzde kazyp zhinap alady Himiyalyk kuramy Kartoptyn tүjneginde 10 28 krahmal 15 maj 1 3 akuyz A B1 B2 C PP K1 D vitaminderi natrij kalij kalcij hlor kүkirt tuzdary mikroelementterden mys kobalt jod bolady ҚoldanyluyKrahmal ondirisinde koldanylady Bәrimizge belgili kartopty koptegen elderde dep atajdy Өjtkeni ozinin kunarlygymen zhәne dәmimen үlken oryn alatyn kartop barlyk elder dastarhanyndagy tagam kuramynda bolady Kartoptan kop molsherde krahmal alynady DerekkozderҚ 74 Қulzhabaeva G Ә Өsimdikter әlemi oku әdistemelik kesheni Kokonister Didaktikalyk material Almaty 2011 16 b ISBN 978 601 7237 33 2 Қazakstan Ұlttyk enciklopediya Bas redaktor Ә Nysanbaev Almaty Қazak enciklopediyasy Bas redakciyasy 1998 zhyl ISBN 5 89800 123 9 IV tom Shanyrak Үj turmystyk enciklopediyasy Almaty Қaz Sov encikl Bas red 1990 ISBN 5 89800 008 9Tagy karanyzKartop aurulary Kartop sharuashylygyBul makalany Uikipediya sapa talaptaryna lajykty boluy үshin uikilendiru kazhet