Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Зұлпықар – басы немесе басының ұшы екіге айырылып соғылған қылыш түрі. «Зұлпықар» (араб. «Зул фикар» – «жасын» деген сөз) – Әзірет Әлінiң (Мұхаммед пайғамбардың немере інісі, әрі күйеу баласы, төртінші әділ халиф Әлі ибн Әбу Тәлібтің) аты аңызға айналған қасиеттi екi басты семсерінің атауы.
Тарихи деректер
Тарихи деректер бойынша, зұлпықар Мұхаммед пайғамбардың қолына жаңа діннің жауларымен соғыста, 624 жылы болған Бадр шайқасында әскери олжа ретінде түскен екен. Бұл семсер Мунабба ибн Хаджжадж деген адамның семсері болған. Зұлпықар семсер Мұхаммед пайғамбардың мұсылмандар басшысы билігінің белгісі ретінде мифологизациялану процесінен өтіп, исламның басты киелі символдарының біріне айналады. Сондықтан семсердің шығу тегі туралы деректер мифке, аңызға айналып кеткен. Мұсылман дәстүрінде Пайғамбардың қолында бұл қылыш керемет магиялық күшке ие болған деп саналады. Аңыздардың бірінде оны алғашқыда Адам ата ұстанған деп айтылады. Мұсылмандар, ислам дінін қабылдған қазақтар да, зұлпықарды аспаннан түскен төрт киелі қылыштың бірі санайды.
Семсердің ұранға айналуы
627 жылдың наурызында болған мұсылмандардың ислам жауларымен үшінші шайқасында («Ордың бойындағы шайқас» деп аталған шайқаста) жаудың алып денелі атақты жауынгері Амр ибн Абд Вуддқа қарсы жекпе-жекке шыққан жас жігіт Әліге Мұхаммед пайғамбар жеңіс тілеп, дұға оқып, осы зұлпықар семсерін береді. Жас жігіт жекпе-жекте қарсыласын жеңіп, оны семсермен шауып өлтіреді. Мұны көрген Мұхаммед пайғамбар: «Ла фета илла Али, ла сейфе илла Зулфикар» («Әліден асқан батыр жоқ, Зұлпықардан асқан семсер жоқ!») – деп таңдана айқайлап жіберген деседі. Кейін бұл сөз нақылға айналып, мұсылман жауынгерлерінің ұраны болып кетті, мұсылман халықтарының қаружасаушы шеберлері бұл нақыл сөзді семсер, қылыштардың жүзіне жазды. Әзірет Әлінің қолында болғанда, оның Ислам үшін жасаған басқа да даңқты ерліктерімен бірге бұл зұлпықар семсер де ұлы әскери даңққа ие болды. Зұлпықар мұсылман мәдениетінде, мұсылман өнерінде Исламның басты қаһарманы – Әзірет Әлі бейнесінің негізгі атрибуттарының біріне айналды. Шығыс бейнелеу өнерiнде Әзірет Әлі әрқашан қолында осы зұлпықармен бейнеленедi.
Өтпелі кезеңдері
Зұлпықар семсердің кейінгі тарихы белгісіз, бұлыңғыр болып кеткен. Кейбір деректер бойынша семсер кейін Әзірет Әлінің баласы Хусәйннің қолына өтеді. 680 жылы Кербела қонысының маңындағы соңғы шайқасында бұл семсер Хусәйннің қолында болған. Хусәйннің өлімінен соң семсер сүннит халифтерінің меншігіне көшкен. Кейін Аббасидтер халифтарының киелі реликвияларының жинағымен бірге семсер Осман империясы сұлтандарының қолына өтіп, қазір Стамбулдағы Топқапы сарайдың мұражайынды, Мұхаммед пайғамбар және оның серіктері ұстаған «Мүбарак қылыштардың» құрамында сақтаулы деп саналады. Бірақ Топқапы сарайында сақтаулы Мұхаммед пайғамбар ұстанған семсерлердің ішінде зұлпықар жоқ. Ондағы Әзірет Әлінің семсері деп аталатын семсер де зұлпықар емес. Бұл киелі қарулардың ішіндегі жалғыз зұлпықар үлгісіндегі семсер «Хазреті Османның семсері» деп көрсетілген. Бұл семсердің бір ерекшелігі оның жүзінің бетінде де басының ұшы екіге бөлініп жасалған зұлпықар семсер бейнеленген. Хазреті Османның семсерінің бетіне салынған суреттегі семсер Әзірет Әлі ұстаған зұлпықардың бейнесі болуы әбден мүмкін.
Әзірет Әлінің зұлпықары да осындай басы түзу, екі жүзді, ұшы екіге бөлінген семсер болған. Ислам дінінің таралуы кезеңінде араб елдерінде басы екі ұшты семсерлерді жасау дәстүрі кең таралған. Араб елдерінде мұндай семсерлер кейін ХIV-ХVI ғасырларға дейін жасалып келді. Осы кезеңге жататын мамлюктер семсерлерінің осындай үлгілері Топкапы сарайының қарулар залында экспозицияда да тұр. Жүзі жалпақ келген семсерлердің ұшын екі жіңішке ұзын ұштарға бөлу арқылы шеберлер семсермен түйрегенде оның ұшының адам денесіне сұғылуын жеңілдетті және жылдамдатты. Семсердің екі ұшымен бірден екі жара салынуы адам өміріне өте қауіпті болды. Сондықтан бұл жақсы ойланып, соғыс тәжіріибесінде тексеріліп қолданылған шешім болатын. Мұсылман халықтарының жазба, ауызша деректері, музейлік және иконографиялық материалдар зұлпықар семсерлердің соғыста нәтижелі қолданылғанын көрсетеді.
Үлгілерінің пайда болуы
Кейін орта ғасырлардың аяғы мен жаңа заманның басында көшпелі түркі халықтары тудырған қайқы қылыштың бүкіл әлемде қолданысқа енуімен, зұлпықар басы екі ұшты қылыш ретінде түсініле бастайды. Зұлпықарды қасиеттеу және оған елiктеу барысында Шығыста басының ұшы екі айырылатын зұлпықар типтес қылыш түрi жасала бастады да, оны да «зұлпықар» деп атады. Алғашқы зұлпықар қылыштар дәстүр бойынша зұлпықар семсерлер сияқты басының ұшы екіге бөлініп жасалды. Ал ХV-ХVI ғасырлардан бастап Шығыста зұлпықар қылыштың екi үлгісі пайда болды: бірінші үлгісінде зұлпықар семсердей қылыштың ұшы көлденеңінен екіге бөлініп соғылса, екінші үлгісінде қылыштың басы тігінен бойынша екiге айырылып жасалды. Яғни зұлпықар қылыштың басты белгілік ерекшелігі – оның басының, не ұшының екеу болуы. Шығыс өнер ескерткіштерінде Әзірет Әлінің қолында зұлпықар қылыштың осы екі типі де бейнелене береді. XVII-XIX ғасырларда зұлпықар қылыш Шығыс жауынгерлері қолданған қылыштардың ерекше түріне айналды. Зұлпықар қылыштар Шығыста өте жоғары бағаланған, мұсылман дәстүрінде бұл қылыштар магиялық күшке ие болады деп санайды. Зұлпықар қылыштар ХVIII-ХIХ ғғ. Үндістанда, Иранда, Түркияда, Кавказда (Дағыстанда) жасалды. Әр халықтардың қару жасау дәстүріне сәйкес зұлпықарлардың бастары түзу немесе қайқы, жүздері мен сырты түзу немесе толқынды болып түрліше соғылды. Саптары әр халықтың өзіне тән семсер, қылыштардың сабының пішінімен жасалды.
Зұлпықарды қазақ батырларының қолдануы және мәні
Бүкіл Шығыста өте жоғары бағаланған зұлпықар қылыштарды қазақтың хан-батырлары да ұстаған. Фольклорлық деректерде құлпықар қылыштар қазақ жауынгерлерінің қаруы ретінде жиі айтылады. Сонымен бірге, қазақтың дәстүрлі мәдениетіне Ислам дiнiмен енген бұл киелі қылыштың атауы – зұлпықар сөзі қазақ ауыз әдебиетінде асыл қылыштың эпитетіне, теңеуіне де айналған. Орта ғасырларда мұсылман халықтарында «Зұлпықар» жауынгерлік ерліктің және батырлықтың символы болды. Оның бейнесі әскери туларда, жауынгерлердің молаларына салынды. Аңызға айналған атақты семсердің аты мұсылман халықтарында ер адамның кең қолданылатын есіміне де айналды. Жауынгер, батыр болсын деп Зұлпықар есімін ер балаға қазақтар да қойған.
Қазақстанның Ұлттық мұрағат қорында қазақтар ұстаған, бiрақ индиялық шеберлер жасаған бір зұлпықар қылыш бар (суретте). Жалпы ұзындығы 93 см, басының ұзындығы 81 см, ені 3 см. Басы екі жүзді, қайқылығы орташа, жүздері толқынды болып жасалған, басының екі бетінің ортасынан ені 1,1 см ойық өтеді, ұшы төрт қырланған екі ұшқа бөлінген. Қылыш басының екі беті алтын қақтау әдісімен мұсылман өсімдік өрнегімен – «ислими» өрнегімен әшекейленген. Сабы сүйектен жасалған екі беттіктен құралған, жетесіне мыс қаңылтырдан оралған екі түтікше шегелермен бекітілген. Сабының қыры жетесіне дәнекерленген темір пластинамен көмкеріліп, алтын қақталып әшекейленген. Сабының ұшы гүл формалы темір түбекпен қапталған. Балдағы крест формалы, көлденең бастарының ұшы сопақ шар түрінде жасалған, беттері алтын қақтау әдісі арқылы көгеріс өрнекпен көркемделген.
Дереккөздер
- ҚАЗАҚТЫҢ ЭТНОГРАФИЯЛЫҚ КАТЕГОРИЯЛАР, ҰҒЫМДАР МЕН АТАУЛАРЫНЫҢ ДӘСТҮРЛI ЖҮЙЕСI. Энциклопедия. – Алматы: РПК “СЛОН”, 2012. – (илл.) ISBN 978-601-7026-17-23-том: К – Қ – 736 бет.ISBN 978-601-7026-21-9
Әдебиеттер
- Ақсауыт. Батырлар жыры. Екi томдық. Т.2. Алматы: Жазушы, 1977;
- Ислам. Энциклопедический словарь. М.: Наука, 1991;
- Мифы народов мира. Энциклопедия в двух томах. Т.1. М.: Советская энциклопедия, 1991;
- Потрашков С.В. Иллюстрированный военно-исторический словарь. М.: Эксмо, 2007;
- Эгертон Эря. Индийское и восточное оружие. От державы Маурьев до империй Великих Моголов. М.: ЗАО Центрполиграф, 2007;
- Hilmi Aydin. Hirka-i Saadet Dairegi ve Mukaddes Emanetler. Istanbul: Kavnak kitapligi, 2007;
- Ахметжан К.С. Этнография традиционного вооружения казахов. Научный редактор и автор предисловия Нурсан Алимбай. Алматы: Алматыкітап, 2007;
- Акрам А.И. Рыцарь пустыни. Халид ибн ал-Валид. Крушение империй. Пер. с англ. СПб.: Диля, 2009;
- ҚР МОМ – материалдарынан;
- ОМЭЭ – материалдарынан.
уикипедия, wiki, кітап, кітаптар, кітапхана, мақала, оқу, жүктеу, тегін, тегін жүктеу, mp3, видео, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, сурет, музыка, ән, фильм, кітап, ойын, ойындар, ұялы, андроид, iOS, apple, ұялы телефон, samsung, iphone, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, ДК, веб, компьютер
Zulpykar basy nemese basynyn ushy ekige ajyrylyp sogylgan kylysh tүri Zulpykar arab Zul fikar zhasyn degen soz Әziret Әlinin Muhammed pajgambardyn nemere inisi әri kүjeu balasy tortinshi әdil halif Әli ibn Әbu Tәlibtin aty anyzga ajnalgan kasietti eki basty semserinin atauy Basy eki ushty kylysh tүrindegi Zulpykar ustagan Әziret Әli bejnesi 1 arab onerinen Basy eki ushty zulpykar kylysh 2 HIH g Үndistan Delidegi Ұlttyk muzej korynan Tarihi derekterTarihi derekter bojynsha zulpykar Muhammed pajgambardyn kolyna zhana dinnin zhaularymen sogysta 624 zhyly bolgan Badr shajkasynda әskeri olzha retinde tүsken eken Bul semser Munabba ibn Hadzhzhadzh degen adamnyn semseri bolgan Zulpykar semser Muhammed pajgambardyn musylmandar basshysy biliginin belgisi retinde mifologizaciyalanu procesinen otip islamnyn basty kieli simvoldarynyn birine ajnalady Sondyktan semserdin shygu tegi turaly derekter mifke anyzga ajnalyp ketken Musylman dәstүrinde Pajgambardyn kolynda bul kylysh keremet magiyalyk kүshke ie bolgan dep sanalady Anyzdardyn birinde ony algashkyda Adam ata ustangan dep ajtylady Musylmandar islam dinin kabyldgan kazaktar da zulpykardy aspannan tүsken tort kieli kylyshtyn biri sanajdy Semserdin uranga ajnaluy Basy ekeu kylysh tүrindegi Zulpykar ustagan Әziret Әli bejnesi 1 Iran onerinen Basy ekige bolinip sogylgan zulpykar kylysh 2 Dagystan Kubachi HH g ҚR Tungysh Prezidenti muzeji korynan 627 zhyldyn nauryzynda bolgan musylmandardyn islam zhaularymen үshinshi shajkasynda Ordyn bojyndagy shajkas dep atalgan shajkasta zhaudyn alyp deneli atakty zhauyngeri Amr ibn Abd Vuddka karsy zhekpe zhekke shykkan zhas zhigit Әlige Muhammed pajgambar zhenis tilep duga okyp osy zulpykar semserin beredi Zhas zhigit zhekpe zhekte karsylasyn zhenip ony semsermen shauyp oltiredi Muny korgen Muhammed pajgambar La feta illa Ali la sejfe illa Zulfikar Әliden askan batyr zhok Zulpykardan askan semser zhok dep tandana ajkajlap zhibergen desedi Kejin bul soz nakylga ajnalyp musylman zhauyngerlerinin urany bolyp ketti musylman halyktarynyn karuzhasaushy sheberleri bul nakyl sozdi semser kylyshtardyn zhүzine zhazdy Әziret Әlinin kolynda bolganda onyn Islam үshin zhasagan baska da dankty erlikterimen birge bul zulpykar semser de uly әskeri dankka ie boldy Zulpykar musylman mәdenietinde musylman onerinde Islamnyn basty kaһarmany Әziret Әli bejnesinin negizgi atributtarynyn birine ajnaldy Shygys bejneleu onerinde Әziret Әli әrkashan kolynda osy zulpykarmen bejnelenedi Өtpeli kezenderi Үshinshi әdil halif Hazreti Osmannyn ushy ekige bolingen zulpykar semseri 1 men onyn kynaby 2 Semser zhүzine salyngan zulpykar semserdin sureti 1a VII g Ystambul Topkapy saraj murazhajy korynan Zulpykar semserdin kejingi tarihy belgisiz bulyngyr bolyp ketken Kejbir derekter bojynsha semser kejin Әziret Әlinin balasy Husәjnnin kolyna otedi 680 zhyly Kerbela konysynyn manyndagy songy shajkasynda bul semser Husәjnnin kolynda bolgan Husәjnnin oliminen son semser sүnnit halifterinin menshigine koshken Kejin Abbasidter haliftarynyn kieli relikviyalarynyn zhinagymen birge semser Osman imperiyasy sultandarynyn kolyna otip kazir Stambuldagy Topkapy sarajdyn murazhajyndy Muhammed pajgambar zhәne onyn serikteri ustagan Mүbarak kylyshtardyn kuramynda saktauly dep sanalady Birak Topkapy sarajynda saktauly Muhammed pajgambar ustangan semserlerdin ishinde zulpykar zhok Ondagy Әziret Әlinin semseri dep atalatyn semser de zulpykar emes Bul kieli karulardyn ishindegi zhalgyz zulpykar үlgisindegi semser Hazreti Osmannyn semseri dep korsetilgen Bul semserdin bir ereksheligi onyn zhүzinin betinde de basynyn ushy ekige bolinip zhasalgan zulpykar semser bejnelengen Hazreti Osmannyn semserinin betine salyngan surettegi semser Әziret Әli ustagan zulpykardyn bejnesi boluy әbden mүmkin Әziret Әlinin zulpykary da osyndaj basy tүzu eki zhүzdi ushy ekige bolingen semser bolgan Islam dininin taraluy kezeninde arab elderinde basy eki ushty semserlerdi zhasau dәstүri ken taralgan Arab elderinde mundaj semserler kejin HIV HVI gasyrlarga dejin zhasalyp keldi Osy kezenge zhatatyn mamlyukter semserlerinin osyndaj үlgileri Topkapy sarajynyn karular zalynda ekspoziciyada da tur Zhүzi zhalpak kelgen semserlerdin ushyn eki zhinishke uzyn ushtarga bolu arkyly sheberler semsermen tүjregende onyn ushynyn adam denesine sugyluyn zhenildetti zhәne zhyldamdatty Semserdin eki ushymen birden eki zhara salynuy adam omirine ote kauipti boldy Sondyktan bul zhaksy ojlanyp sogys tәzhiriibesinde tekserilip koldanylgan sheshim bolatyn Musylman halyktarynyn zhazba auyzsha derekteri muzejlik zhәne ikonografiyalyk materialdar zulpykar semserlerdin sogysta nәtizheli koldanylganyn korsetedi Үlgilerinin pajda boluy Kejin orta gasyrlardyn ayagy men zhana zamannyn basynda koshpeli tүrki halyktary tudyrgan kajky kylyshtyn bүkil әlemde koldanyska enuimen zulpykar basy eki ushty kylysh retinde tүsinile bastajdy Zulpykardy kasietteu zhәne ogan elikteu barysynda Shygysta basynyn ushy eki ajyrylatyn zulpykar tiptes kylysh tүri zhasala bastady da ony da zulpykar dep atady Algashky zulpykar kylyshtar dәstүr bojynsha zulpykar semserler siyakty basynyn ushy ekige bolinip zhasaldy Al HV HVI gasyrlardan bastap Shygysta zulpykar kylyshtyn eki үlgisi pajda boldy birinshi үlgisinde zulpykar semserdej kylyshtyn ushy koldeneninen ekige bolinip sogylsa ekinshi үlgisinde kylyshtyn basy tiginen bojynsha ekige ajyrylyp zhasaldy Yagni zulpykar kylyshtyn basty belgilik ereksheligi onyn basynyn ne ushynyn ekeu boluy Shygys oner eskertkishterinde Әziret Әlinin kolynda zulpykar kylyshtyn osy eki tipi de bejnelene beredi XVII XIX gasyrlarda zulpykar kylysh Shygys zhauyngerleri koldangan kylyshtardyn erekshe tүrine ajnaldy Zulpykar kylyshtar Shygysta ote zhogary bagalangan musylman dәstүrinde bul kylyshtar magiyalyk kүshke ie bolady dep sanajdy Zulpykar kylyshtar HVIII HIH gg Үndistanda Iranda Tүrkiyada Kavkazda Dagystanda zhasaldy Әr halyktardyn karu zhasau dәstүrine sәjkes zulpykarlardyn bastary tүzu nemese kajky zhүzderi men syrty tүzu nemese tolkyndy bolyp tүrlishe sogyldy Saptary әr halyktyn ozine tәn semser kylyshtardyn sabynyn pishinimen zhasaldy Zulpykardy kazak batyrlarynyn koldanuy zhәne mәniBasy eki ushty үndistandyk zulpykar kylysh HIH g ҚR ҰM korynan Bүkil Shygysta ote zhogary bagalangan zulpykar kylyshtardy kazaktyn han batyrlary da ustagan Folklorlyk derekterde kulpykar kylyshtar kazak zhauyngerlerinin karuy retinde zhii ajtylady Sonymen birge kazaktyn dәstүrli mәdenietine Islam dinimen engen bul kieli kylyshtyn atauy zulpykar sozi kazak auyz әdebietinde asyl kylyshtyn epitetine teneuine de ajnalgan Orta gasyrlarda musylman halyktarynda Zulpykar zhauyngerlik erliktin zhәne batyrlyktyn simvoly boldy Onyn bejnesi әskeri tularda zhauyngerlerdin molalaryna salyndy Anyzga ajnalgan atakty semserdin aty musylman halyktarynda er adamnyn ken koldanylatyn esimine de ajnaldy Zhauynger batyr bolsyn dep Zulpykar esimin er balaga kazaktar da kojgan Қazakstannyn Ұlttyk muragat korynda kazaktar ustagan birak indiyalyk sheberler zhasagan bir zulpykar kylysh bar surette Zhalpy uzyndygy 93 sm basynyn uzyndygy 81 sm eni 3 sm Basy eki zhүzdi kajkylygy ortasha zhүzderi tolkyndy bolyp zhasalgan basynyn eki betinin ortasynan eni 1 1 sm ojyk otedi ushy tort kyrlangan eki ushka bolingen Қylysh basynyn eki beti altyn kaktau әdisimen musylman osimdik ornegimen islimi ornegimen әshekejlengen Saby sүjekten zhasalgan eki bettikten kuralgan zhetesine mys kanyltyrdan oralgan eki tүtikshe shegelermen bekitilgen Sabynyn kyry zhetesine dәnekerlengen temir plastinamen komkerilip altyn kaktalyp әshekejlengen Sabynyn ushy gүl formaly temir tүbekpen kaptalgan Baldagy krest formaly koldenen bastarynyn ushy sopak shar tүrinde zhasalgan betteri altyn kaktau әdisi arkyly kogeris ornekpen korkemdelgen DerekkozderҚAZAҚTYҢ ETNOGRAFIYaLYҚ KATEGORIYaLAR ҰҒYMDAR MEN ATAULARYNYҢ DӘSTҮRLI ZhҮJESI Enciklopediya Almaty RPK SLON 2012 ill ISBN 978 601 7026 17 23 tom K Қ 736 bet ISBN 978 601 7026 21 9ӘdebietterAksauyt Batyrlar zhyry Eki tomdyk T 2 Almaty Zhazushy 1977 Islam Enciklopedicheskij slovar M Nauka 1991 Mify narodov mira Enciklopediya v dvuh tomah T 1 M Sovetskaya enciklopediya 1991 Potrashkov S V Illyustrirovannyj voenno istoricheskij slovar M Eksmo 2007 Egerton Erya Indijskoe i vostochnoe oruzhie Ot derzhavy Maurev do imperij Velikih Mogolov M ZAO Centrpoligraf 2007 Hilmi Aydin Hirka i Saadet Dairegi ve Mukaddes Emanetler Istanbul Kavnak kitapligi 2007 Ahmetzhan K S Etnografiya tradicionnogo vooruzheniya kazahov Nauchnyj redaktor i avtor predisloviya Nursan Alimbaj Almaty Almatykitap 2007 Akram A I Rycar pustyni Halid ibn al Valid Krushenie imperij Per s angl SPb Dilya 2009 ҚR MOM materialdarynan OMEE materialdarynan