Желі екі қазыққа керілген арқан Желі түйе жылқы сиыр төлдерін қатарластырып байлауға арналды Желі екі қазықты екі жаққа

Желі – екі қазыққа керілген арқан. Желі түйе, жылқы, сиыр төлдерін қатарластырып байлауға арналды. Желі екі қазықты екі жаққа қиғаштап жерге қағып, арқанды керу арқылы жасалады. Желінің ұзындығы байланатын төлдің санына байланысты болады.

Желілер. ҚР МОМ материалдары бойынша суретін салған Ж. Шәйкен

Байлау тәсілдері мен атаулары

Желі байлау тәсілі. ҚР МОМ материалдары бойынша суретін салған Ж. Шәйкен

Төлдерді желіге бірнеше тәсілдер арқылы байлайды. Соның бірі – ноқта сағағына тағылған қайысбау арқылы байлау, келесісі – желідегі тиекке тиектеп бекіту. Мал төлдерінің түріне байланысты бұзау желісі, құлын желісі, бота желісі деп аталады.

Құлын желісі

Құлын желісі өзге түлік желілеріне қарағанда ұзынырақ болады. Өйткені, құлындар желіге байланғанда екі құлынның арасы кемінде екі адымнан кем болмауы керек. Бұл құлындардың бір-бірімен тебіспеуін, оратылып қалмауын қамтамасыз етеді.
Құлын желісін дайындау үшін сыртқа шалқайта қағылған екі қазыққа желі арқанды кереді. Одан соң орта тұсынан шеткерек сіңіріле кiндiк қазық қағылады да, сол қазыққа кіндік бау арқылы желі арқанды мықтап тартып байлайды. Бұл желі арқанның көтеріліп кетпеуін қамтамасыз етіп, құлынның басын жерге тұқыртып ұстап тұрады. Егер де желі арқан жоғары көтерілетін болса, құлынның басы енесінің бауырына емін-еркін жетіп жанасып еміп қояды.

Бота мен бұзау желісі

Бота мен бұзау желісінің дайыдалуы құлын желісіндей болғанымен, өзіндік ерекшелігі бар. Бота мен бұзау желіге құлын сияқты тұқыртып тиектелмей, бас жібі немесе бұйдасымен желіге емін-еркін байланады.

Желіге байланысты наным-сенімдер мен ырымдар

Қазақ түсінігінде желі қазыққа керілген арқан ғана емес, ол дәстүрлі ырым-тыйымдар жүйесінде өзіндік мәнге ие этномәдени сегмент ретінде қарастырылады.
Қазақтар желі арқанды қастерлеп, оны аттап өтуге, басуға тыйым салған, оны ешкімге бермеген. Ырыс-береке қашады деп сенген. Халық тілінде бұл арқан түрі желібау деп те қолданыла береді. Дәстүрлі ортада алғаш бие байлағанда желінің қазығына май жағылады. Күйеу алғаш ұрын барғанда немесе құдалар келгенде алдарынан желі тарту жоралғысы жасалған. Келген жақ желден аттап кете алмай, кәде беру арқылы құтылған. Тағы бір айта кететін жайт, әдет-ғұрып заңында жоқ, бірақ ел ішінде тараған жазаның бір түрі – осы желіге байлап таңу.

Дереккөздер

ҚАЗАҚТЫҢ ЭТНОГРАФИЯЛЫҚ КАТЕГОРИЯЛАР, ҰҒЫМДАР МЕН АТАУЛАРЫНЫҢ ДӘСТҮРЛI ЖҮЙЕСI. Энциклопедия. – Алматы: РПК “СЛОН”, 2012. – (илл.) ISBN 978-601-7026-17-23-том: К – Қ – 736 бет.ISBN 978-601-7026-21-9

Әдебиеттер

Алекторов А.Е. Скотоводство киргизов. ОЛ. 1888. №17-19. С.65-74;
Добросмыслов А.И. Скотоводство в Тургайской области. Оренбург: Тургайский обл. стат. комитет, 1895;
Арғынбаев Х. Қазақтың мал шаруашылығы жайында этнографиялық очерк. Алматы: Ғылым, 1969;
Поляков С.П. Историческая этнография Средней Азии и Казахстана. М.: Московский университет, 1980;
Қасиманов С. Қазақ халқының қолөнерi. Алматы: Қазақстан, 1995;
Ысқаққызы Ә. Сырмақ өнері. Алматы: Алматыктіп, 2007;
ҚР МОМ – материалдарынан;
ОМЭЭ – материалдарынан.

[1] ҚАЗАҚТЫҢ ЭТНОГРАФИЯЛЫҚ КАТЕГОРИЯЛАР, ҰҒЫМДАР МЕН АТАУЛАРЫНЫҢ ДӘСТҮРЛI ЖҮЙЕСI. Энциклопедия. – Алматы: РПК “СЛОН”, 2012. – (илл.) ISBN 978-601-7026-17-23-том: К – Қ – 736 бет.ISBN 978-601-7026-21-9