Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Алқа тұқымдастары (Solanaceae) – қос жарнақты, бір және көп жылдық шөптесін өсімдіктер. Бұта түрінде кездеседі. Дүние жүзінде , және қоңыржай белдеулерде кездесетін 80 – 90 туысы, 2500-дей түрі белгілі. Қазақстанда Алқалар тұқымдасының 11 туыс, 23 түрі бар. Бүтін жиекті немесе тілімденген жапырағы тік не жатаған сабағына кезек орналасады. Гүлі қос жынысты. Гүлшоғыры бұйра болады. 5 тостағанша жапырағы бірігіп, жоғарғы жағы тілімденген. 5 күлте жапырағы, бірігіп қысқа түтік түзеді. Аталығы 5, аналығы біреу. Жемісі – көп тұқымды жидек, түйнек немесе . Алқалар тұқымдасы негізінен аса бағалы тағамдық (баялды, тәтті және ащы бұрыш, қызанақ, картоп, т.б.), сәндік және техникалық (темекі) өсімдіктер болып саналады. Олардың құрамында бірнеше улы алкалоидтар болады, сондықтан оларды мал жемейді. Жабайы түрлерінен дәрі алынады.
| Solanaceae | ||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
 A flowering suaveolens from the US Botanic Garden | ||||||||||
| ||||||||||
| |
Алқа тұқымдас өсімдіктердің ортақ белгілері
Алқа тұқымдастардың ғаламшарымызда 2900-ге жуық түрі бар. Бұлардың көпшілігі мәдени өсімдіктер. Алқа тұқымдастардың жабайы түрлері де көп. Ауа райы ыстық елдерде бұталы және сабақтары шырмалып өсетін де түрлері бар. Әсіресе Оңтүстік Америкада алқа тұқымдастардың жабайы өсетін түрлері көп. Қазақстанда 23 түрі кездеседі, көпшілігі қолдан өсіріледі. Бұлар - күлтелері тұтасқан, жапырақтары кезектесіп орналасатын шөптекті өсімдіктер. Гүлдері гүлшоғырда немесе жеке-дара орналасады. Гүлі кіріккен 5 тостағанша жапырақшалар, кіріккен 5 күлте жапырақшадан тұрады. Сондықтан бұл өсімдіктер кіріккенкүлтелілер деп аталады. Күлте жапырақшалардың түп жағы қысқа түтікшеге бірігіп, қоңырау тәрізді болады. Оның ортасында 5 аталық, екі жемісжапырақшалы орналасады. Бұлар - жоғары жатынды өсімдіктер. Бірнеше симметрияга бөлетін сызықтар жүргізуге болатындықтан, алқа тұқымдастар дұрыс гүлді (*) өсімдіктер болып есептеледі. Гүл формуласы: *Т(5)К(5)А5Ж(2). Жемісі - жидек немесе қауашақ.
Түрлері
Тағамға пайдаланылатын баялды, қызанақ, тәтті және ащы бұрыш және өзге де көкөністер өздеріңе бұрыннан мәлім. Дәрілік, сәндік және улы өсімдіктері де бар. Арамшөп ретінде белгілі меңдуана, сасық меңдуана - нағыз улы өсімдіктер. Сонымен бірге олар дәрілік өсімдіктерге де жатады. Меңдуаналардың жапырағы мен тұқымы демікпеге, құрыспа ауруларға дәрі ретінде пайдаланылады. Шырайгүл(петуния) және қызылқұлақ(физалис) сәндік өсімдіктер болып табылады. Шырайгүл күтім талғамайды және ұзақ гүлдеп тұрады. Сондықтан Оңтүстік Америкалық шырайгүл қала гүлзарларына сән беріп тұрады. Қызылқұлақ тропиктік, субтропиктік аймақтарда кең таралған. Оның 100-ге жуық түрлері бар. Өсімдіктің жидек-жемісі қампиып қаптайтын түзілісі үшін қызылқұлақ аталған. Қампима қаптаманың түсі ашық қызыл-сары болып көз тартады. Ол - өсімдіктің тостағанша жапырақшасы.
Баялды
Жабайы түрі Үндістанда өседі, көпжылдық алқа тұқымдас шөптекті өсімдік. Қолдан өсірілетін түрі - біржылдық. Сабағының биіктігі 30-70 см шамасында. Жапырақтары кезектесіп орналасады. Баялдының гүлі жапырақ қолтығында жеке (немесе 2-7) бірігіп, шоғырланып тұрады. Күлтесі тұтасқан 5 күлте жапырақшадан құралады. 5 аталығы күлтенің түбіне бекінген, 1 аналықты қоршап өседі. Жемісі - жидек, тұқымы - ұсақ.
Баялды - жылу және ылғал сүйетін тағамдық өсімдік. Ол Қазақстанның оңтүстік облыстарында өсіріледі. Топырақ ылғалдылығы - 80%, қолайлы температурасы 20-30оС-ге жеткенде ғана өсіп-дамиды. Баялдының өсімді кезеңі өте ұзақ. Оның жемісі 100 күннен астам мезгілде ғана жеуге жарамды болады. Тағамға толық пісіп жетілмеген жеміс пайдаланылады. Ал жемістің пісіп жетілуі үшін тағы 1-1,5 ай қажет. Сөйтіп баклажанның жеміс беру кезеңі 3 айға созылады. Ауа температурасы 130С-де баклажан өсуін тоқтатады. Үсікке тез шалдығады.
Баялдыны көшет арқылы жылыжайда өсіреді. Қыс ызғары кетіп, орташа температура 150С-ден жоғарылаған кезде көшетті отырғызуға болады. Егістікке отырғызуға дейін көшет 65-75 күн жылыжайда өседі.
Баялдының жемісі 0,4-1,0 килоға дейін тартады. Ол алмұрт немесе қияр тәрізді, түсі қоңыр немесе күлгін қара болып келеді. Жемісінің құрамында нәруыз, май болады. Бұдан өзге кальций, фосфор, темір және өзге тұздары да бар. Баялды медицинада бауыр ауруын емдеуге, қан құрамындағы зиянды түзілісті (холестеринді) азайту үшін қолданылады. Баялды - жоғары өнімді дақыл, 1 гектарынан 15-30 т түсім алынады.
Қызанақ
Қызанақ алқа тұқымдас, қосжарнақты, шөптекті өсімдік. Ол жылу сүйетін өсімдік болғандықтан, алдымен көшетте егіледі. Қызанақтың жемісінен алынған шырыны тағамға пайдаланылады. Жеміс құрамында витаминдер (С, Р, В, А, К) өте көп. Қызанақты тұздап, сүрлемелеуге де болады. Ол - біржылдық өсімдік.
Бұрыштар
Тәтті (болгар) бұрыш пен ащы (қызыл) бұрыштар да алқа тұқымдас өсімдіктер. Бұрышта С витамині болады. Тағамды дәмдеуге пайдаланылады.
Картоп
Ал алқа тұқымдас өсімдік - картоп өздеріңе таныс. Ол - тағамдық және техникалық өсімдік, мал азығы ретінде де қолданылады. Картоптың жемісі жидек екенін естеріңде ұстаңдар. Ал тамырындағы түйнектер - оның жерасты өркені. Картопты тұқымынан өсіруге болады. Ең қолайлысы - картоптың бар түйнек бөліктерінен өсіру. Картоп түйнегінде крахмал мол болады.
Таралуы
Алқа тұқымдастар - 90-ға жуық туысты топтастыратын, тропиктік, субтропиктік және қоңыржай атырапта кең таралған қосжарнақты өсімдіктер. Негізінен алғанда Орталық және Оңтүстік Америкада өседі. Олар шөптекті, бұталы немесе алма ағаш тәрізді болып келеді. Гүлі тұтасып біріккен және кірігіп тұтасқан бес күлтежапырақшадан тұрады. Сондықтан кіріккенкүлтелі өсімдіктер деп аталады. Жемісі - жидек (қызанақ, қара алқа), кейде қауашақ (меңдуана, шырайгүл, темекі). Алқа тұқымдастардың гүлін әр түрлі бунақденелілер, тропиктік елдерде құстар, тіпті сүтқоректілер тозаңдандырады.
Дереккөздер
- Solanaceae Juss., nom. cons.. . (12 сәуір 2007). Тексерілді, 16 сәуір 2009.
- Қазақ энциклопедиясы
| Бұл мақаланы Уикипедия сапа талаптарына лайықты болуы үшін уикилендіру қажет. |
уикипедия, wiki, кітап, кітаптар, кітапхана, мақала, оқу, жүктеу, тегін, тегін жүктеу, mp3, видео, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, сурет, музыка, ән, фильм, кітап, ойын, ойындар, ұялы, андроид, iOS, apple, ұялы телефон, samsung, iphone, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, ДК, веб, компьютер
Alka tukymdastary Solanaceae kos zharnakty bir zhәne kop zhyldyk shoptesin osimdikter Buta tүrinde kezdesedi Dүnie zhүzinde zhәne konyrzhaj beldeulerde kezdesetin 80 90 tuysy 2500 dej tүri belgili Қazakstanda Alkalar tukymdasynyn 11 tuys 23 tүri bar Bүtin zhiekti nemese tilimdengen zhapyragy tik ne zhatagan sabagyna kezek ornalasady Gүli kos zhynysty Gүlshogyry bujra bolady 5 tostagansha zhapyragy birigip zhogargy zhagy tilimdengen 5 kүlte zhapyragy birigip kyska tүtik tүzedi Atalygy 5 analygy bireu Zhemisi kop tukymdy zhidek tүjnek nemese Alkalar tukymdasy negizinen asa bagaly tagamdyk bayaldy tәtti zhәne ashy burysh kyzanak kartop t b sәndik zhәne tehnikalyk temeki osimdikter bolyp sanalady Olardyn kuramynda birneshe uly alkaloidtar bolady sondyktan olardy mal zhemejdi Zhabajy tүrlerinen dәri alynady SolanaceaeA flowering suaveolens from the US Botanic GardenDүniesi Өsimdikter unranked unranked AsteridsSaby Tukymdasy SolanaceaeAlka tukymdas osimdikterdin ortak belgileriAlka tukymdastardyn galamsharymyzda 2900 ge zhuyk tүri bar Bulardyn kopshiligi mәdeni osimdikter Alka tukymdastardyn zhabajy tүrleri de kop Aua rajy ystyk elderde butaly zhәne sabaktary shyrmalyp osetin de tүrleri bar Әsirese Ontүstik Amerikada alka tukymdastardyn zhabajy osetin tүrleri kop Қazakstanda 23 tүri kezdesedi kopshiligi koldan osiriledi Bular kүlteleri tutaskan zhapyraktary kezektesip ornalasatyn shoptekti osimdikter Gүlderi gүlshogyrda nemese zheke dara ornalasady Gүli kirikken 5 tostagansha zhapyrakshalar kirikken 5 kүlte zhapyrakshadan turady Sondyktan bul osimdikter kirikkenkүlteliler dep atalady Kүlte zhapyrakshalardyn tүp zhagy kyska tүtikshege birigip konyrau tәrizdi bolady Onyn ortasynda 5 atalyk eki zhemiszhapyrakshaly ornalasady Bular zhogary zhatyndy osimdikter Birneshe simmetriyaga boletin syzyktar zhүrgizuge bolatyndyktan alka tukymdastar durys gүldi osimdikter bolyp esepteledi Gүl formulasy T 5 K 5 A5Zh 2 Zhemisi zhidek nemese kauashak TүrleriTagamga pajdalanylatyn bayaldy kyzanak tәtti zhәne ashy burysh zhәne ozge de kokonister ozderine burynnan mәlim Dәrilik sәndik zhәne uly osimdikteri de bar Aramshop retinde belgili menduana sasyk menduana nagyz uly osimdikter Sonymen birge olar dәrilik osimdikterge de zhatady Menduanalardyn zhapyragy men tukymy demikpege kuryspa aurularga dәri retinde pajdalanylady Shyrajgүl petuniya zhәne kyzylkulak fizalis sәndik osimdikter bolyp tabylady Shyrajgүl kүtim talgamajdy zhәne uzak gүldep turady Sondyktan Ontүstik Amerikalyk shyrajgүl kala gүlzarlaryna sәn berip turady Қyzylkulak tropiktik subtropiktik ajmaktarda ken taralgan Onyn 100 ge zhuyk tүrleri bar Өsimdiktin zhidek zhemisi kampiyp kaptajtyn tүzilisi үshin kyzylkulak atalgan Қampima kaptamanyn tүsi ashyk kyzyl sary bolyp koz tartady Ol osimdiktin tostagansha zhapyrakshasy Bayaldy Baklazhan Zhabajy tүri Үndistanda osedi kopzhyldyk alka tukymdas shoptekti osimdik Қoldan osiriletin tүri birzhyldyk Sabagynyn biiktigi 30 70 sm shamasynda Zhapyraktary kezektesip ornalasady Bayaldynyn gүli zhapyrak koltygynda zheke nemese 2 7 birigip shogyrlanyp turady Kүltesi tutaskan 5 kүlte zhapyrakshadan kuralady 5 atalygy kүltenin tүbine bekingen 1 analykty korshap osedi Zhemisi zhidek tukymy usak Bayaldy zhylu zhәne ylgal sүjetin tagamdyk osimdik Ol Қazakstannyn ontүstik oblystarynda osiriledi Topyrak ylgaldylygy 80 kolajly temperaturasy 20 30oS ge zhetkende gana osip damidy Bayaldynyn osimdi kezeni ote uzak Onyn zhemisi 100 kүnnen astam mezgilde gana zheuge zharamdy bolady Tagamga tolyk pisip zhetilmegen zhemis pajdalanylady Al zhemistin pisip zhetilui үshin tagy 1 1 5 aj kazhet Sojtip baklazhannyn zhemis beru kezeni 3 ajga sozylady Aua temperaturasy 130S de baklazhan osuin toktatady Үsikke tez shaldygady Bayaldyny koshet arkyly zhylyzhajda osiredi Қys yzgary ketip ortasha temperatura 150S den zhogarylagan kezde koshetti otyrgyzuga bolady Egistikke otyrgyzuga dejin koshet 65 75 kүn zhylyzhajda osedi Bayaldynyn zhemisi 0 4 1 0 kiloga dejin tartady Ol almurt nemese kiyar tәrizdi tүsi konyr nemese kүlgin kara bolyp keledi Zhemisinin kuramynda nәruyz maj bolady Budan ozge kalcij fosfor temir zhәne ozge tuzdary da bar Bayaldy medicinada bauyr auruyn emdeuge kan kuramyndagy ziyandy tүzilisti holesterindi azajtu үshin koldanylady Bayaldy zhogary onimdi dakyl 1 gektarynan 15 30 t tүsim alynady Қyzanak Қyzanak Қyzanak alka tukymdas koszharnakty shoptekti osimdik Ol zhylu sүjetin osimdik bolgandyktan aldymen koshette egiledi Қyzanaktyn zhemisinen alyngan shyryny tagamga pajdalanylady Zhemis kuramynda vitaminder S R V A K ote kop Қyzanakty tuzdap sүrlemeleuge de bolady Ol birzhyldyk osimdik Buryshtar Tәtti bolgar burysh pen ashy kyzyl buryshtar da alka tukymdas osimdikter Buryshta S vitamini bolady Tagamdy dәmdeuge pajdalanylady Kartop Kartop Al alka tukymdas osimdik kartop ozderine tanys Ol tagamdyk zhәne tehnikalyk osimdik mal azygy retinde de koldanylady Kartoptyn zhemisi zhidek ekenin esterinde ustandar Al tamyryndagy tүjnekter onyn zherasty orkeni Kartopty tukymynan osiruge bolady En kolajlysy kartoptyn bar tүjnek bolikterinen osiru Kartop tүjneginde krahmal mol bolady TaraluyAlka tukymdastar 90 ga zhuyk tuysty toptastyratyn tropiktik subtropiktik zhәne konyrzhaj atyrapta ken taralgan koszharnakty osimdikter Negizinen alganda Ortalyk zhәne Ontүstik Amerikada osedi Olar shoptekti butaly nemese alma agash tәrizdi bolyp keledi Gүli tutasyp birikken zhәne kirigip tutaskan bes kүltezhapyrakshadan turady Sondyktan kirikkenkүlteli osimdikter dep atalady Zhemisi zhidek kyzanak kara alka kejde kauashak menduana shyrajgүl temeki Alka tukymdastardyn gүlin әr tүrli bunakdeneliler tropiktik elderde kustar tipti sүtkorektiler tozandandyrady DerekkozderSolanaceae Juss nom cons 12 sәuir 2007 Tekserildi 16 sәuir 2009 Қazak enciklopediyasyBul makalany Uikipediya sapa talaptaryna lajykty boluy үshin uikilendiru kazhet