Қанай Құттымбетұлы

Қанай шешен Құттымбетұлы - 1695-1698 жылдар шамасында туып, 1775-1780 жылдары дүниеден өткен қазақтың атақты би, шешені әрі батыры. Ол атақты Абылайханның сенімді бас билерінің бірі болған.

Қанай би
Қанай Құттымбетұлы
Туған күні	1695 (1695)
Туған жері	қазіргі Зеренді ауданы, Ақмола облысы, Қазақстан
Қайтыс болған күні	1780 (1780)
Қайтыс болған жері	Ташкент
Қызметі	би, қоғам қайраткері
Әкесі	Құттымбет Амалдықұлы
Балалары	Итқара, Бақы, Сұлтангелді

Арғын тайпасы Қарауыл руынан шыққан. Балалық шағы Ақмола облысы, Зеренді ауданы, Қарабұлақ ауылында өткен. Зерек, сезімталдығы жас кезінен қалыптаса бастаған баланың сөз тапқыш алғырлығы ауылдастары арасына таралады. Бір күні үйіне келіп отырған қонақ:

-Мына сүйекті ана балаға бере салыңыздаршы, - дегенде, Қанай бала:
-Ақсұңқар құс шашып жейді, қарақұс астына басып жейді, ит сүйек жейді, адам ет жейді, сүйекті өзіңіз жеңіз, - деп еті жоқ жамбасты қайтарып беріпті. Сол - сол-ақ екен, содан бастап ол ел, жер, жесір барымта дауына араласа бастайды. Бұл Қанайдын 13-15 жастар кезі болса керек. Бірде Жоңғар ханы хабар салыпты: үш жұмбағым бар, соны шешіңдер. Егер шеше алмасаңдар маған бағыныңдар, депті. Халық сасып қалады. Қанай тұрып "Жұмбағын естімей тұрып неге сасасыңдар, әуелі айтсын" дейді. Жұмбақ мынандай екен: Қатар тұрған екі қыздың қайсысының жасы үлкен, қайсысының жасы кіші, екі пышақтың қайсысы ұсталған, қайсысы ұсталмаған, қатар тұрған екі аттың қайсысы кәрі биеден, қайсысы жас биеден туды. Соны айырып беріңдер дейді. Қанай екі қызды бір үйге орнықтырып күте беріңдер, қайсысының үлкен, қайсысынын кіші екенін өздері білдіреді дейді. Қанайдың айтканындай-ақ аз күн ішінде жас қыздың өзінен үлкенге көрсеткен құрметі арқылы жастығы білініп калады. Бірінші жұмбақ осылай шешіледі. Екі пышақтың темір басын отқа салыңдар, сонда бұрын ұсталған пышақтан майдың иісі, ұсталмаған пышақтан темірдің иісі шығатын болады дейді. Бұл жұмбақ та шешіледі.

Екі атты мініп, қара суға түсіріп терлетіп әкеліп желдің өтіне байлап қойыңдар. Сонда кәрі биенің құлыны желге артын береді, жас биенің құлыны желге қарсы карап тұрады дейді. Сөйтіп бұл жұмбақтың да шешімі табылады. "Сыпайылық - сыйыңды арттырады, кеңдік - құрмет туғызады, шыншылдық - сенімге жеткізеді, жиындылық - табысқа бастайды, мейірбандық - билікке жол ашады. Үш ғасыр өтсе де, Қарауыл Қанай бидің рухының да, сөзінің де өлмеуі осынау бір ғажайып адамгершілік қасиеттеріне де байланысты. "Түйенің бурасы жақсы, сөздің турасы жақсы" дегендей, Қанайдай айбынды білгір, шежіреші би-шешенге кара қылды қақ жара айтатын әділдік, оспадарлыққа, менмендікке, парықсыздыққа жалғаншылдыққа аяусыз соққы берген. Қарауыл би Ташкент шаһарының бегі болған жылдарда талай теңсіздіктердің жолын қиған. Сондай-ақ, Қазақ мемлекетінің негізін нығайтуда күрделі шараларды жүзеге асырған. Көкшетаулық Асқар Нұғманұлы (1904-1981) мынадай тарихи-әдеби деректерді, 1926 жылы естігенін жазады: Қарауыл Қанай шешен үш жүздің дау-шарын ғана емес, сондай-ақ қазақ пен кырғыз, өзбек пен түріктің арасындағы даулы мәселелердің де түйінін шешіпті

---

XVII ғасырдың аяғында Ташкентте бек болған" байдың" шөбересі, сөзі сұңқар қанатының қағысы сұңкылындай, ну дауысты Құттыбайдың немересі бала Қанайдың ақыл-ойының қуат-серпіні мен тер адамшылық әресін сынамақ болады: Ақтайлақтай майталманның бала Қанайдың бойынан кісілікті, шешендікті көруі болып отыр. Парлап сұңғыла баба бүркіт пен парлап ұшатын, шарықтауға дидарласуы қандай ғанибет! Иә, рақымдылық - жолбарыстай жортатын сайыпқырандарды тәрбиелеуі жеткілікті. Заманыңызда болған небір айтулы ұлттық бермейміз бе деп Абылай хан сұрағанда, сонда Бұқар:

-Айтсаң, Малайсарыны айтсаңшы, үні жақсы еді. Қарауыл Қанайды айтсайшы, еді. Бір аста өзбектің бір бегі Қанайға:
-Жігіт деген кім, мігіт деген кім, ат деген не, мас деген не? - депті.
-Жауабын ас ішкеннен кейін беруге уәделескен ! Қанай түрлі жеміске қарап отырып:
-Біздің қазақ жал-жая, қазы-қарта, жамбас о» дейді, мына сияқты дәмді "мас" дейді. Күресте жеңілгенді "мігіт" дейді. Бәйгеде озған атты "ат" де ғанын "мат" дейді, - депті. Содан өзбектер бір-бірінен айырғысыз екі қара атты салыстырып:
-Қайсысы жас, кайсысы кәрі? - дейді. Қанай ат алдына шөп салдырып: "Ертең таңертең айтайын" түскен кезде қараса, жас ат желге қарсы қарап, кәрі ат жас, кәрісін осыдан айырыпты. Өзбектер екі шұбар кәрі, қайсысы жас екенін сұрайды. Қанай бір уыс тастағанда, кәрі тауық шетте шашылған тарыны тұсынан шоқи бастайды. Келесі кезекте өзбектер : сынық сүйем тобылғы әкеп: Түп жағы қайсы, бас: бір аяқ суға тобылғыларды салғанда, тобылғының қырағанын байқап, оны тубі, ал көтеріңкілеу жағаға қарауыл Қанай би есімі ақын-жыраулар шығармаларында құрметпен аталады. Шал Құлекеұлы:

Абылайдың тұсында құтпан болған.

Сөйлейін Баян, Қанай, Жолдыбайдан —десе, ақын-композитор Балуан Шолақ:-
Нұрмұхамбет - Балуан Шолақ менің атым
Бар елге мағүлым болған асыл затым.
Нағашым Жалпақ Қанай деп атайды.
Болады Ұлы жүздік арғы затым, - деп тебіренеді.

Мағжан Жұмабаев "Батыр Баян" поэмасында Қанжығалы қарт Бөгенбайдың, "аузынан жалын шашқан жас Жаңатайды "найзасын нажағайдай ойнататын жас барыс" Бәсентиін Сарымалайды "ойы удай, тілі шаян" Қарауылдың қара тілге дес бермейтін шешені Қанай биді таңғажайып құлшыныспен сипаттап өтеді. Абылай хан Көкшенің бауырына "өңшең көкжалдарын" жинап алады. Мақсаты - қазақ даласына қаптап төнген дұшпандардың бетін қайтару, оларға аяусыз соққы беру. Мінеки, осы қарбалас, ала құйын шақ былайша суреттелген: Жиылды өңшең ноян ығай-сығай, Байжігіт, Тасболат пен би Толыбай. Ту баста Абылайды хан көтерген, Қамқоршысы Қарауылдың шешен Қанай. Міне, осы тұста хан Абылай мұңды кейіпке түседі. Терең ойға шомады. Бүкіл батырлары сақадай сай тас-түйін, жорыққа әзір. Қанай би: "Бұл қалай?" - деп, бөгелістің мән-жайын сұрағанда, Абылай:

Қанайым, ойың удай, тілің шаян,
Амал не, келген жоқ батыр Баян.
Наркескен, өрттей өскен, қайтпас болат,
Баянсыз қанатымды қалай жаям?"

деп қамығады.

Дереккөздер

1. Даланың дара ділмарлары.-Алматы: ЖШС "Қазақстан" баспа үйі", 2001, - 592 бет. ISBN 5-7667-5647