Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Тері — адам денесінің сыртқы жабыны. Тері ағзада әр түрлі қызмет атқарады. Ішкі мүшелерді сыртқы ортаның механикалық әсерінен (соғылудан, жарақаттанудан) қорғайды. Тері микробтарды, еріген улы және зиянды заттарды өткізбей қорғаныштық қызмет атқарады. Тері ағзадағы зат алмасу үдерісіне қатысады. Негізінен су мен жылу алмасуда маңызы бар. Сыртқы ортаның температурасы қаншалықты ауытқығанымен, адамның дене температурасы үнемі тұрақты болады. Дене температурасының үнемі тұрақты деңгейде болуын қамтамасыз ететін физиологиялық үдерістерді жылу реттелу дейді.
Тері арқылы сумен бірге түрлі тұздар (хлорлы), сүт қышқылы, азоттық алмасу өнімдері сыртқа шығарылады. Тері қанайналым үдерісінде қан сақталу қоймасының да қызметін атқарады. Ересек адам терісінің қылтамырларында 1 литрдей қан болады. Теріде көптеген жүйке талшықтары, сезгіш жасушалар шоғырланған. Сондықтан тері сезім мүшесінің қызметін де атқарады. Адам тері арқылы бір заттың жанасқандығын, температураны, ауырғанды сезеді.
Терінің витаминдер алмасуына да қатысы бар. Теріде болатын ерекше заттардан күннің ультракүлгін сәулелерінің әсерінен Д витамині түзіледі. Теріде аздаған мөлшерде газ алмасу үдерісі жүреді, яғни оттекті сіңіріп, көмірқышқыл газын бөледі. Адам терісіндегі тер, май және сүт бездері арқылы ыдырау өнімдері бөлінеді. Теріде ағзадағы артық май қор ретінде жиналады.
Терінің құрылысы
Адам терісі негізінен үш қабаттан тұрады. Терінің сыртқы қабаты - эпидермис (лат. ері - сырты, үсті, derma - тері), ортаңғы қабаты - нағыз тері (дерма), ішкі қабаты - шелді қабаты деп аталады. Соңғы кезде шелді қабатпен нағыз тері қабатын біріктіріп, бір қабат деп санауда.
Терінің эпидермис қабаты - көп қабатты жалпақ эпителий (жабын) ұлпасынан тұрады. Оның қалыңдығы атқаратын қызметіне сәйкес түрліше болады. Үнемі механикалық күш түсетін жерлерде (алақанда, табанда) эпидермис едәуір қалың (0,5-2,3 мм). Көкіректе, құрсақта, санда, білекте, мойында эпидермис қабатының қалыңдығы 0,02—0,05 мм-ден аспайды.
Эпидермистің өзі екі қабаттан тұрады. Оның сыртқы қабаты мүйізді қабат деп аталады. Бұл қабаттағы тіршілігін жойған жасушалар қайызғақ түрінде үнемі түлеп түсіп отырады. Қайызғақ көбіне шаштың арасынан айқын көрінеді. Эпидермистің мүйізді қабаты теріні сыртқы ортаның зиянды әсерлерінен қорғайды, ауру қоздырушы ағзаларды өткізбейді. Мүйізді қабаттан шаш, түктер, тырнақтар пайда болған. Эпидермистің ішкі қабатын - өсуші қабат дейді. Бұл қабатта бірқатар тірі жасушалар орналасқан. Ондағы жасушалардың үнемі бөлінуі арқылы тері қалпына келіп отырады. Өсуші қабаттағы жасушалардың бөлініп көбеюі тырнақтардың да, түктердің де өсуіне септігін тигізеді. Терінің екінші қабаты - нағыз тері қабаты (дерма). Дерма «тері» деген ұғымды білдіреді. Сондықтан да тері ауруларын емдейтін дәрігерді дерматолог деп атайды.
Терінің дерма қабаты дәнекер ұлпадан түзілген. Оның қалыңдығы 1-2,5 мм. Дерманың эпидермиске жанаса орналасқан сыртқы қабатын - емізікшелі (сосочковый), ішкі жағын - торлы (сетчатый) қабат дейді. Дерманың емізікшелі қабаты тығыз талшықты дәнекер ұлпадан тұрады. Бұл қабатта қантамырлары, лимфа тамырлары, өте жиі орналасқан. Эпидермисті қажетті қоректік заттармен осы қабат қамтамасыз етіп тұрады. Емізікшелі қабаттағы тарақ, емізік тәрізді өскіндерге байланысты әр адам терісінің сыртқы бедері түрліше болады. Қылмысты істерді анықтауда саусақ ұшындағы көп пайдасын тигізеді. Дерманың торлы қабаты, тірек қызметін атқарады. Бұл қабатта түктің түбірі, тер және май бездері орналасады. Теріде сүт бездері болады. Тер бездері де сыртқы секреция бездеріне жатады.
Тер бездерінің пішіні түтікке ұқсас, оның өзегі терінің сыртына кішкене тесікшелер - шұрықтар түрінде ашылады. Тер бездері алақанда, табанда, қолтықта, тақымда көп шоғырланған. Тер бездері арқылы термен бірге ыдырау өнімдері бөлінеді. Тер бездерінен бөлінген тер дене температурасының тұрақтылығын сақтайды. Балаларда тер бездері нашар дамыған.
Майлы бездердің өзектері түктердің түбіріне ашылып, түктерге, теріге май бөледі. Майлы бездерден бөлінген май теріні құрғап кетуден сақтайды, теріге суды өткізбейді. Терінің жұмсақтығы мен серпімділігін қамтамасыз етеді. Майлы бездер баста, бетте көбірек болады. Теріде болатын ерекше жасушалар күннің ультракүлгін сәулелерінің әсерінен пигмент (меланин) бөліп, терінің түсі қараяды. Оның қорғаныштық мәні бар.
Тері шелмайы қабаты (гиподерма) да дәнекер ұлпадан тұрады, онда майлы қосылыстар көп болады. Мұнда жиналған майлы заттарды ағза қажет кезінде пайдаланады. Терінің бұл қабаты ағзаны суықтан және сыртқы ортаның механикалық әсерлерінен қорғайды. Шаш, түктер, тырнақ - эпидермистің қосалқы мүйізді түзілістері. Алақанда, табанда, ерінде түктер болмайды. Бас терісінде қалың өскен түктер - шаш деп аталады. Шаштың теріден сыртқа шығып тұрған бөлігі - сояуы (қылшығы), терінің астында түбірі мен жуашығы орналасқан. Түктің жуашығы мен түбірінің сыртын түк қалтасы қоршап тұрады. Түк жуашығымен қантамырлар, жүйкелер және түкті тікірейтетін бұлшықеттер байланысқан. Түк қалтасына майлы бездердің өзегі ашылып, шашты (түктерді), теріні майлап тұрады.
Тырнақ — саусақ ұштарының сыртында орналаскан жалпақ мүйізді түзіліс. Тырнақ та шашқа ұқсас үнемі өсіп отырады.
Терінің қызметі
Тері - ағза мен қоршаған ортаны байланыстырушы мүше. Терінің қызметі денеміздегі барлық мүшелер жүйесінің қызметімен тығыз байланысты. Мүшелердің, мүшелер жүйесінің қызметінің бұзылуы теріден айқын байқалады. Мысалы, терінің қызаруы, қышуы, бөртуі, т. б.
Термореттелу қызметі – денені температураның өзгеруінен (суық, ыстық) қорғайды.
Бөліп шығару қызметі – тер арқылы су, аммиак, несепнәр, минералды тұздар мен басқа заттар шығарылады. Бөліп шығару мүшелері ішек және өкпемен қатар, тері де зиянды заттарды шығару үдерісіне қатысады. Тер 98% судан, 2% басқа заттардан тұрады. Бір тәулікте бөлінетін тердің мөлшері сыртқы орта температурасына, атқарылатын жұмысқа, жыныс пен жасқа байланысты болады. Егер қандай да бір себепке байланысты тер бөлінуі тоқтайтын болса, бүйрекке түсетін жүктеме күрт артады. Зат алмасу артқанда, қарқынды дене жүктемесі және ыстық кезде тер көп бөлінеді.
Тыныс алу қызметі – тері оттекті сіңіріп, көмірқышқыл газын бөліп шығарады (тері арқылы тыныс алу). Бірақ адамда бұл қызмет тыныс алудың тек 5%-ын жүзеге асырады. Адам ағзасы өкпемен тыныс алған кезде ғана қалыпты тіршілік ете алады.
Терінің сезімталдығы онда орналасқан сезімтал жасушалармен және жүйке ұштары – рецепторлармен байланысты.
Тері тіршілік үшін D дәруменін өндіреді. Күн сәулесінің әсерінен D дәруменінің синтезі жүзеге асады. Оған құрамында меланин бар эпидермистің тірі жасушалары жауап береді.
Қор жинау қызметі – қоректік заттарды жинау терінің үшінші қабатында – май жасұнығында жүзеге асырылады. Бұл жерде ағзаның май, дәнекер ұлпасының жасушалары түрінде энергетикалық қор сақталады.
Терінің қорғаныштық қызметі
Сыртқы ортаның механикалық әсерлерінен қорғайды. Суықтан, ыстықтан, ауру қоздырушы микробтардан, зиянды заттардан да қорғайды. Мысалы, дене түрлі қатты соққы алған кезде сүйектер мен ішкі мүшелерді терінің үшінші қабаты – май жасұнығы қорғайды.
Ультракүлгін сәулелерден қорғау жоғары қабат жасушалары – эпидермисте түзілетін тері пигменті – меланин арқылы жүзеге асырылады.
Қажетсіз заттарды
Бөлу қызметі зат алмасумен тікелей байланысты. Тер арқылы су, аммиак, несепнәр (мочевина), минералдық тұздар және т. б. заттар бөлінеді. Тердің тәуліктік бөліну мөлшері сыртқы ортаның температурасына, атқаратын жұмысқа байланысты. Сезгіштік қызметі теріде болатын сезгіш жасушалар мен жүйке талшықтарына байланысты. Солар арқылы температураны, ауырсынуды және т. б. сезеді. Жылуды реттеу қызметі дене температурасының бірқалыпты деңгейде сақталуымен байланысты.
Тері неге ескірмейді?
Тері ескіреді, бірақ түлей отырып, ол терінің қайта өсіп шыққан бөлшектерімен алмасып отырады. Эпидемистің ең төменгі жағындағы ұсақ жасушалар бөліне отырып, жаңа жасушалар түзеді. Олар біртіндеп жоғарыға көтеріледі де, тіршілігін жояды және тығыз мүйізді денемен толығып отырып, мықты қабат құрайды. Терінің бүкіл беткі қабаты 4 апта ішінде біртіндеп ескіріп, жаңа жасушалармен алмасып отырады.
Терінің қалыңдығы
Терінің қалыңдығы 0,5 мм-ден 5мм-ге дейін болады. Ең жұқа тері көздің айналасында және дененің өзге сезімтал жерлеріде орналасқан. Ең қалың тері табанда болады. Оның қалыңдығы 5 мм-ден асуы мүмкін. Әсіресе жалаң аяқ жүретіндердің табан терісі қалыңырақ болады. Ол табанды зақымданудан сақтау үшін қалыңдайды.
Дереккөздер
- Билогия: Жалпы білім беретін мектептің 8-сыныбына арналған оқулық/ А.Р. Соловьева, Б.Т. Ибраимова. - Алматы: Атамұра, 2018. - 288 бет. ISBN 978-601-331-115-9
- Биология:Жалпы білім беретін мектептің 8-сыныбына арналған оқулық. Алматы: Атамұра, 2008. ISВN 9965-34-812-Х
- Сұрақ және жауап. Энциклопедия
| Бұл мақаланы Уикипедия сапа талаптарына лайықты болуы үшін уикилендіру қажет. |
Тағы қараңыз
уикипедия, wiki, кітап, кітаптар, кітапхана, мақала, оқу, жүктеу, тегін, тегін жүктеу, mp3, видео, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, сурет, музыка, ән, фильм, кітап, ойын, ойындар, ұялы, андроид, iOS, apple, ұялы телефон, samsung, iphone, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, ДК, веб, компьютер
Teri adam denesinin syrtky zhabyny Teri agzada әr tүrli kyzmet atkarady Ishki mүshelerdi syrtky ortanyn mehanikalyk әserinen sogyludan zharakattanudan korgajdy Teri mikrobtardy erigen uly zhәne ziyandy zattardy otkizbej korganyshtyk kyzmet atkarady Teri agzadagy zat almasu үderisine katysady Negizinen su men zhylu almasuda manyzy bar Syrtky ortanyn temperaturasy kanshalykty auytkyganymen adamnyn dene temperaturasy үnemi turakty bolady Dene temperaturasynyn үnemi turakty dengejde boluyn kamtamasyz etetin fiziologiyalyk үderisterdi zhylu rettelu dejdi Adamnyn terisi Teri arkyly sumen birge tүrli tuzdar hlorly sүt kyshkyly azottyk almasu onimderi syrtka shygarylady Teri kanajnalym үderisinde kan saktalu kojmasynyn da kyzmetin atkarady Eresek adam terisinin kyltamyrlarynda 1 litrdej kan bolady Teride koptegen zhүjke talshyktary sezgish zhasushalar shogyrlangan Sondyktan teri sezim mүshesinin kyzmetin de atkarady Adam teri arkyly bir zattyn zhanaskandygyn temperaturany auyrgandy sezedi Terinin vitaminder almasuyna da katysy bar Teride bolatyn erekshe zattardan kүnnin ultrakүlgin sәulelerinin әserinen D vitamini tүziledi Teride azdagan molsherde gaz almasu үderisi zhүredi yagni ottekti sinirip komirkyshkyl gazyn boledi Adam terisindegi ter maj zhәne sүt bezderi arkyly ydyrau onimderi bolinedi Teride agzadagy artyk maj kor retinde zhinalady Terinin kurylysyҚoldagy tyrnakAyaktagy tyrnak Adam terisi negizinen үsh kabattan turady Terinin syrtky kabaty epidermis lat eri syrty үsti derma teri ortangy kabaty nagyz teri derma ishki kabaty sheldi kabaty dep atalady Songy kezde sheldi kabatpen nagyz teri kabatyn biriktirip bir kabat dep sanauda Terinin epidermis kabaty kop kabatty zhalpak epitelij zhabyn ulpasynan turady Onyn kalyndygy atkaratyn kyzmetine sәjkes tүrlishe bolady Үnemi mehanikalyk kүsh tүsetin zherlerde alakanda tabanda epidermis edәuir kalyn 0 5 2 3 mm Kokirekte kursakta sanda bilekte mojynda epidermis kabatynyn kalyndygy 0 02 0 05 mm den aspajdy Epidermistin ozi eki kabattan turady Onyn syrtky kabaty mүjizdi kabat dep atalady Bul kabattagy tirshiligin zhojgan zhasushalar kajyzgak tүrinde үnemi tүlep tүsip otyrady Қajyzgak kobine shashtyn arasynan ajkyn korinedi Epidermistin mүjizdi kabaty terini syrtky ortanyn ziyandy әserlerinen korgajdy auru kozdyrushy agzalardy otkizbejdi Mүjizdi kabattan shash tүkter tyrnaktar pajda bolgan Epidermistin ishki kabatyn osushi kabat dejdi Bul kabatta birkatar tiri zhasushalar ornalaskan Ondagy zhasushalardyn үnemi bolinui arkyly teri kalpyna kelip otyrady Өsushi kabattagy zhasushalardyn bolinip kobeyui tyrnaktardyn da tүkterdin de osuine septigin tigizedi Terinin ekinshi kabaty nagyz teri kabaty derma Derma teri degen ugymdy bildiredi Sondyktan da teri aurularyn emdejtin dәrigerdi dermatolog dep atajdy Terinin derma kabaty dәneker ulpadan tүzilgen Onyn kalyndygy 1 2 5 mm Dermanyn epidermiske zhanasa ornalaskan syrtky kabatyn emiziksheli sosochkovyj ishki zhagyn torly setchatyj kabat dejdi Dermanyn emiziksheli kabaty tygyz talshykty dәneker ulpadan turady Bul kabatta kantamyrlary limfa tamyrlary ote zhii ornalaskan Epidermisti kazhetti korektik zattarmen osy kabat kamtamasyz etip turady Emiziksheli kabattagy tarak emizik tәrizdi oskinderge bajlanysty әr adam terisinin syrtky bederi tүrlishe bolady Қylmysty isterdi anyktauda sausak ushyndagy kop pajdasyn tigizedi Dermanyn torly kabaty tirek kyzmetin atkarady Bul kabatta tүktin tүbiri ter zhәne maj bezderi ornalasady Teride sүt bezderi bolady Ter bezderi de syrtky sekreciya bezderine zhatady Ter bezderinin pishini tүtikke uksas onyn ozegi terinin syrtyna kishkene tesiksheler shuryktar tүrinde ashylady Ter bezderi alakanda tabanda koltykta takymda kop shogyrlangan Ter bezderi arkyly termen birge ydyrau onimderi bolinedi Ter bezderinen bolingen ter dene temperaturasynyn turaktylygyn saktajdy Balalarda ter bezderi nashar damygan Majly bezderdin ozekteri tүkterdin tүbirine ashylyp tүkterge terige maj boledi Majly bezderden bolingen maj terini kurgap ketuden saktajdy terige sudy otkizbejdi Terinin zhumsaktygy men serpimdiligin kamtamasyz etedi Majly bezder basta bette kobirek bolady Teride bolatyn erekshe zhasushalar kүnnin ultrakүlgin sәulelerinin әserinen pigment melanin bolip terinin tүsi karayady Onyn korganyshtyk mәni bar Teri shelmajy kabaty gipoderma da dәneker ulpadan turady onda majly kosylystar kop bolady Munda zhinalgan majly zattardy agza kazhet kezinde pajdalanady Terinin bul kabaty agzany suyktan zhәne syrtky ortanyn mehanikalyk әserlerinen korgajdy Shash tүkter tyrnak epidermistin kosalky mүjizdi tүzilisteri Alakanda tabanda erinde tүkter bolmajdy Bas terisinde kalyn osken tүkter shash dep atalady Shashtyn teriden syrtka shygyp turgan boligi soyauy kylshygy terinin astynda tүbiri men zhuashygy ornalaskan Tүktin zhuashygy men tүbirinin syrtyn tүk kaltasy korshap turady Tүk zhuashygymen kantamyrlar zhүjkeler zhәne tүkti tikirejtetin bulshyketter bajlanyskan Tүk kaltasyna majly bezderdin ozegi ashylyp shashty tүkterdi terini majlap turady Tyrnak sausak ushtarynyn syrtynda ornalaskan zhalpak mүjizdi tүzilis Tyrnak ta shashka uksas үnemi osip otyrady Terinin kyzmetiTeri agza men korshagan ortany bajlanystyrushy mүshe Terinin kyzmeti denemizdegi barlyk mүsheler zhүjesinin kyzmetimen tygyz bajlanysty Mүshelerdin mүsheler zhүjesinin kyzmetinin buzyluy teriden ajkyn bajkalady Mysaly terinin kyzaruy kyshuy bortui t b Termorettelu kyzmeti deneni temperaturanyn ozgeruinen suyk ystyk korgajdy Bolip shygaru kyzmeti ter arkyly su ammiak nesepnәr mineraldy tuzdar men baska zattar shygarylady Bolip shygaru mүsheleri ishek zhәne okpemen katar teri de ziyandy zattardy shygaru үderisine katysady Ter 98 sudan 2 baska zattardan turady Bir tәulikte bolinetin terdin molsheri syrtky orta temperaturasyna atkarylatyn zhumyska zhynys pen zhaska bajlanysty bolady Eger kandaj da bir sebepke bajlanysty ter bolinui toktajtyn bolsa bүjrekke tүsetin zhүkteme kүrt artady Zat almasu artkanda karkyndy dene zhүktemesi zhәne ystyk kezde ter kop bolinedi Tynys alu kyzmeti teri ottekti sinirip komirkyshkyl gazyn bolip shygarady teri arkyly tynys alu Birak adamda bul kyzmet tynys aludyn tek 5 yn zhүzege asyrady Adam agzasy okpemen tynys algan kezde gana kalypty tirshilik ete alady Terinin sezimtaldygy onda ornalaskan sezimtal zhasushalarmen zhәne zhүjke ushtary receptorlarmen bajlanysty Teri tirshilik үshin D dәrumenin ondiredi Kүn sәulesinin әserinen D dәrumeninin sintezi zhүzege asady Ogan kuramynda melanin bar epidermistin tiri zhasushalary zhauap beredi Қor zhinau kyzmeti korektik zattardy zhinau terinin үshinshi kabatynda maj zhasunygynda zhүzege asyrylady Bul zherde agzanyn maj dәneker ulpasynyn zhasushalary tүrinde energetikalyk kor saktalady Terinin korganyshtyk kyzmetiSyrtky ortanyn mehanikalyk әserlerinen korgajdy Suyktan ystyktan auru kozdyrushy mikrobtardan ziyandy zattardan da korgajdy Mysaly dene tүrli katty sokky algan kezde sүjekter men ishki mүshelerdi terinin үshinshi kabaty maj zhasunygy korgajdy Ultrakүlgin sәulelerden korgau zhogary kabat zhasushalary epidermiste tүziletin teri pigmenti melanin arkyly zhүzege asyrylady Қazhetsiz zattardyBolu kyzmeti zat almasumen tikelej bajlanysty Ter arkyly su ammiak nesepnәr mochevina mineraldyk tuzdar zhәne t b zattar bolinedi Terdin tәuliktik bolinu molsheri syrtky ortanyn temperaturasyna atkaratyn zhumyska bajlanysty Sezgishtik kyzmeti teride bolatyn sezgish zhasushalar men zhүjke talshyktaryna bajlanysty Solar arkyly temperaturany auyrsynudy zhәne t b sezedi Zhyludy retteu kyzmeti dene temperaturasynyn birkalypty dengejde saktaluymen bajlanysty Teri nege eskirmejdi Teri eskiredi birak tүlej otyryp ol terinin kajta osip shykkan bolshekterimen almasyp otyrady Epidemistin en tomengi zhagyndagy usak zhasushalar boline otyryp zhana zhasushalar tүzedi Olar birtindep zhogaryga koteriledi de tirshiligin zhoyady zhәne tygyz mүjizdi denemen tolygyp otyryp mykty kabat kurajdy Terinin bүkil betki kabaty 4 apta ishinde birtindep eskirip zhana zhasushalarmen almasyp otyrady Terinin kalyndygyTerinin kalyndygy 0 5 mm den 5mm ge dejin bolady En zhuka teri kozdin ajnalasynda zhәne denenin ozge sezimtal zherleride ornalaskan En kalyn teri tabanda bolady Onyn kalyndygy 5 mm den asuy mүmkin Әsirese zhalan ayak zhүretinderdin taban terisi kalynyrak bolady Ol tabandy zakymdanudan saktau үshin kalyndajdy DerekkozderBilogiya Zhalpy bilim beretin mekteptin 8 synybyna arnalgan okulyk A R Soloveva B T Ibraimova Almaty Atamura 2018 288 bet ISBN 978 601 331 115 9 Biologiya Zhalpy bilim beretin mekteptin 8 synybyna arnalgan okulyk Almaty Atamura 2008 ISVN 9965 34 812 H Surak zhәne zhauap Enciklopediya Bul makalany Uikipediya sapa talaptaryna lajykty boluy үshin uikilendiru kazhet Tagy karanyzTeri aurulary Dermatologiya