Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
| Мына мақаланы не бөлімін Таңбалы дегенмен біріктіруге ұсынылған. (Талқылауы) |
Таңбалы археологиялық ландшафтының петроглифтері — петроглиф тас кешені, Жетісудың ең көне ескерткіштерінің бірі. 2004 жылдан бері Қазақстандағы ЮНЕСКО Әлемдік мұра нысандары тізіміне енген.
 Таңбалы археологиялық ландшафтының петроглифтері | |
|---|---|
| (ағылш.) Tanbaly* | |
 ЮНЕСКО-ның Әлемдік мұрасы | |
 | |
| Таңбалы археологиялық ландшафтының петроглифтері | |
 Қазақстан | |
| Түрі | мәдени |
| (Критериялар) | iii |
| Сілтеме | 1145 |
| Аймақ** | Алматы обылысы |
| Қосылуы | 2004 (28-сессия) Координаттар: ге_scale:100000 43°48′12″ с. е. 75°32′06″ ш. б. / 43.80333° с. е. 75.53500° ш. б. (G) (O) (Я) |
| Картадағы Таңбалы археологиялық ландшафтының петроглифтері | |
| * Атауы ағыл. ресми тізімінде ** ЮНЕСКО-ның классификациясы бойынша аймақ | |
Таңбалы шатқалының тастағы суреттер галереясын 1957 жылдың 19 қыркүйегінде Қазақстанның тұңғыш кәсіби археологы Анна Георгиевна Максимованың жетекшілігімен Қазақ КСР Ғылым Академиясы Тарих және археология институтының Оңтүстік-Қазақстан археологиялық экспедициясындағы Жетісу отряды ашқан. Петроглифтер кездейсоқта табылғанмен, бұл жаңалықтың мәні төмендегідей болды, Қазақстан аумағындағы адамдардың осынау көне тұрағының бірі ЮНЕСКО-ның дүниежүзілік мәдени мұрасының тізіміне енді.
Өткен жарты ғасырда осы жерлерде ондаған ғылыми экспедициялар болып, әрбір дала маусымында ғалымдар көне дәуірдегі адамдардың өмірі туралы жаңа дәлелдемелер тауып отырған. Бүгінгі, ауданы 3800 га қорық - датасы біздің жыл санауымызға дейінгі ХІV-ХIII ғасырдың ортасы – ХІХ-XX жүзжылдық аралығымен көрсетілген елді мекендер, мазарлар, тас қашалған орындар, петроглифтер галереялары (ал олардың бәрін қосқанда 5000-н астам суреттер) және діни құрылыстар (құрбан шалынатын жерлер) түрлі кезеңдегі жүзге тарта ескерткіштерден тұратын қорық бірегей археологиялық кешен болып табылады. Міне осы кездің бәрінде, бірнеше мыңжылдықтар бойы мұнда адамдар тұрғылықты өмір сүрген, бұған дәлел – тастан қаланған үйлер мен мал кіргізетін қоралардың орны, ыдыстардың сынығы және тастан, темірден, сүйектен жасалған бұйымдар.
Петроглифтер Таңбалы шатқалының аса маңызды және көптүрлі ескерткіштерінің бірі болып табылады. Тастағы суреттердің бәрі пикетаж техникасында, кейде ғана темір аспаптың немесе тастың көмегімен ойып жасалатын, бояумен жасалғандары кездеспеген. Тастағы суреттер галереясын арғы ата бабаларымыз орта қола, кеш қола, өтпелі дәуір (ертедегі сақ), ертедегі темір дәуір (сақ және үйсін), ортағасыр (ертедегі түрік) және жаңа заман (жоңғар және қазақ) сияқты әртүрлі тарихи дәуірде құрған. Таңбалы тастағы суреттердің көне және ең әсерлі сериясын құрайтын, орта қола дәуірдің петроглифтары эстетикалық және мәдени құндылықтарға ие. Сол кездегі тастағы бейнелеу өнерінің шеберлерін солярий құдіреті («күнбастылар»), «маскарадшылар», шоқпарұстаушылар, қасқыр маскасындағы садақшы, қару ұстаған жауынгерлер, малдар мен адамдарды құрбандыққа шалу көріністері, эротикалық көріністер, жас босанған әйелдер, арбалар, түрлі белгілер, символдар, сондай-ақ бұқаларды, құландарды, аттарды, түйелерді, қабандарды, қасқырлар мен бұғыларды бірнеше рет бейнелеу сияқты ойларының кеңдігі ерекшелендіріп тұрған.
| Бұл мақаланы Уикипедия сапа талаптарына лайықты болуы үшін уикилендіру қажет. |
Толығырақ
Белгілі де зерттелген петроглифтердің бірі Таңбалы болып саналады. Таңбалы шатқалы Алматы қаласынан солтүстік-батысына қарай 170 км, Алматы облысының Шу-Іле тауларының оңтүстік-шығыс бөлігінде орналасқан. Петроглифтер мерзімі б.э.д ХIY ғ., б.э YI -YIII ғасырлар аралығы, яғни қола дәуірден түркі халықтарының жаулап алғанға дейінгі уақытты қамтиды. Петроглифтер кең аймақта жайғасып, өлшемі 3 км х 10 км құрайды.
Олардың ең маңызды бөлігі 250 м х 500 м, онда 2 000 петроглифовтер бар, жалпы Таңбалыда 5 000 суреттей бар.
Таңбалы – Балқаш бассейні аймағында Семиречьядағы 50 орталықтардың бірі Орталық Азия аясында ғана емес әлемдік масштабта ауқымдылығын таралды. Таңбалы петроглифтері сұлулығымен, кеңістік көрінісінде ежелгі адамның әлемді тануын білдіртеді.
2004 жылы Таңбалы археологиялық петроглифі Юнеско Әлемдік мұралар тізімі енген.
Юнеско қорғауындағы Тамғал ескерткіші әлемдік маңызы бар қазына болып табылады. 2006 жылдан Юнеско ескерткіш өмірінде белсенді қатысып келеді және оны сақтауда қолайлы орта туғызуда. Шатқал маңындағы қола дәуір молалары (б.э.д. ХI-Х ғғ) орналасып ертедегі көшпенділер ( б.э.д III мен II ғғ.) және олардың қоныстары орын тепкен.
Таңбалы шатқалында мекендеген ежелгі адамдар табиғаттың көркем жерлерінде ерекше, қайталанбас ландшфатар енгізді. Таңбалы әлемдік танымал мұражай-қорығына «RGB-Studio» ЖШС-нің мультимедийлік энциклопедиясы арналған. Қазақстанның қазіргі аймағында қырма өнерінен шыққан ежелгі ескерткіштер орналасқан. Петроглифтер (гректің «тас» пен «кесу»сөзінен шыққан) - қырма суреттер. Бейнелі өнер түрі ретінде петроглифтер Қазақстан аймағында ежелде пайда болған. Көптеген тарихқа дейінгі шығармалар біздің күнге дейін жетіп, мәдениет туралы түсінікті қалыптастыруға мүмкіндік беріп, ежелгі тайпа мен діни нанымдар рәсімін бейнеледі.
Қазақстандағы қырма бейнелері туралы ХI ғасырдың ғалымы әл-Бируни атап өткен, ол қимақтар еліндегі жұмбақ суреттерге жергілікті халық табынуын айтқан. Х1Х ғасырдағы Жетісу мен Оңтүстік Қазақстан петроглифтер шоғырланған ірі аудандар болып саналды. Өткен жүзжылдықтың 40-50 жылдарында республиканың шығысында республиканың шығысында Тарбағатай, Нарын, Қалба, Моңрақ, Сауыр тауларында «картиналар көрмесі» сериясы ашылады. Шығыс Қазақстан қырма суреттерге толы еді. Алайда, бұл өлкеде ешкім петроглифтермен айналыспады.
Таңбалы деп шатқалды жергілікті халық атаған. Жартылай шөлейт аймақтарында орналасқан шатқалдың жылы мезгіл кезінде қалың бұтамен жабылып, көктемде гүлдерден көмкерілген кілем төселеді. Таңбалы тек табиғатымен қызықтырып қоймай, бұл жерден сирек өсімдіктер мен жабайы қасқыр, түлкі, қоян, тасбақа, жылан және балабан, сұңқар, дала бүркіті сынды құстарды кездестіруге болады. Бәрінен де адам қолынан туындаған Таңбалы петроглифы қызықтырады. Таңбалы – бұл ежелгі шығармашалық көрме, оның суреттерінде адамдар мен жануарлар, ежелгі адамдардың өмір қалпы суреттелген.
Мемлекеттік тарихи-мәдени және табиғи «Таңбалы» қорығына 10 мультимедийлық энциклопедиялар арналып, «Мәдени мұра» Мемлекеттік бағдарламасы аясында «RGB-Studio» ЖШС-і құрған «Мультимедийлық энциклопедия коллекциясына» енді.
Таңбалы шатқалындағы алғашқы петроглифтер 1957 жылы 19 қыркүйекте Қазақстанның кәсіби археологы Анна Георгиевна Максимова жетекшілігіндегі ғылыми зерттеушілер тобынан шыққан А.А.Поповпен суретке түсірілді.
Ғылыми экспедиция қола дәуіріндегі Қарақұдық шатқалындағы молалар қазбасын зерттеді. Соңғы уақытта А. Г. Максимов пен А.А. Попов Таңбалы петроглифінің жерін жіті зерттеу жасап, құнды композиция ретінде суретке түсірген. А.Г. Максимов ашуға өз септігін қосқан ғалым ретінде шаттықтан күнделігінде жазбалар жүргізген. 1958 жылы А.Г. Максимовтың бірінші дүниесі «Таңбалы шатқалындағы қырма суреттер» жарық көреді, онда естеліктің жартығасырлық тарихы берілген.
1977-78 жылдары Таңбалы ескерткішін зерттеу А.Г.Максимов жетекшілігімен жалғасты. Біріншіден, Таңбалы аймағы толығымен зертеліп, петроглифтер жиналған негізгі орындардың кестесі құрылады.
1980 жылдардың аяғында ғылыми мақалалар мен қырма суреттерге байланысты Таңбалы зор танымалдыққа ие болып, шетелдік және отандық мамандардың назарын аударды.
1990-1994 жылдары Таңбалы ескерткішін зерттеген ғалымдар петроглифтерді сақтауда алға қойған есептері болды. «Таңбалы шатқалының қырма суреттері консервациясы» атты Мемлекеттік жоба қабылданып, мәліметтер қоры өңделіп, петроглифтерді суреттейтін дала бейнелірінің 3000 суреті берілген.
Б.э.д, екінші мыңжылдықтың ортасындағы мерзімге жататын ерекше композициялар мен бейнелер болды. Оның бірі Күнбасты құдай. А. Г. Максимов, А.С. Ермолаев, Н. Марьяшевтың «Таңбалы шатқалының қырма суреттері» кітабында Таңбалының күнбасты алыптары ежелгі антропоморфты құдайдың бейнесі болса керек деп жазған.
Петроглифтер бейнелері ішінде ежелгі құдайларды бейнелеген дөңгелек, тамға, дұға жазбалары, салттық билер көрінісі, керемет түйелер бейнесі, доңыздар болған. Қазақстан тарихында із қалдырған көптеген халықтар үшін Таңбалы шатқалы әулие жер деп саналып, салттық рәсімдер жүргізілді, құдайға табыну, ата-баба рухына тағзым жасалды. Аспан астында біріккен сарай болды.
Суреттер тақырыбы әртүрлі: адамдар, жануарлар, ат шабармандар, аң аулау сәті, адам өміріндегі құрбанды шалу рәсімі, салттық-жоралғылық билер. Ежелгі шеберлер тас заттарын тегістігіне қарай қолдануда, Күнге қарай төзімділігін үнемі ескеріп жүрген. Күн сәулесінің түсуі тәулікке қарай жылжып, суреттер түрлі-түсті болып көрінген. Петроглиф орындарының ыңғайлылығы сондай, бірнеше срует көруге мүмкіндік болатын. Алқап бойында шатқалды бірнеше суреттерін топтасқан түрде көріп, күрделі композицияларға біріліктірілгенін аңғаруға болады.Сол жерде акустика мықты, дауысты қатты шығармай-ақ 100 метрден қашық жерде естіледі.
Атқарылған жұмыстар Таңбалы петроглифтер кешенінің мәдени-тарихи маңыздылығын тереңдетсе керек.
1994 жылы петроглифтерді зерттеу қаржының жоқтығынан тоқтатылады. Алайда, Таңбалы петроглифтерінің танымалдылығынан 1995-2001 жылдар аралығында туристер ағымынан ескерткішті бақылау қиындап кетеді. Оның ақырында естеліктерге қауіп төнгені бар.
Тек 1998 жылы Таңбалы кешенінде ғылыми-зерттеу жұмыстары жаңғырып, Қазақстанның мәдениет министрлігімен Таңбалы кешенін сақтау мен кешенді бағдарламасын өңдеу басталды. Сол жылы Таңбалыны Қазақстан атынан Юнесканың Әлемдік Мұралардың Алғашқы Тізіміне енгізу негіздемесі дайындалады.
1999 жылы Юнесконың Әлемдік Мұралар Комитеті Таңбалыны беделді ескерткіш ретінде 2001-2002 жылдарда номинацияға қосу қажет деп анықтайды. 2001 жылдың тамыз айында Қазақстан Премьер-Министрі И. Тасмағамбетов пен Юнесконың Бас директоры К. Мацуура Таңбалы шатқалында болып, ескерткіш маңздылығын бағалап, Қазақстан мамандарының ескерткішке қолайлы жағдай туғызғанын көріп, тәнті болады. 2001 жылдың 5-қазанында Қазақстан Республикасы Үкіметінің қаулысымен Таңбалы Археологиялық кешені республикалық маңзы бар ескерткіш мәртебесін алып, қорғау аймақтары белгіленіп, 2003 жылдың 14-қазанында № 1052 Үкіметтің арнайы қаулысымен Мәдениет министрлігінің қолдауымен Алматы облысы Таңбалы шатқалында 3,8 га жалпы ауданы бар «Таңбалы» Мемлекеттік тарихи-мәдени, табиғи қорық-мұражай ашылады. Ескерткіш кешенінде 2-мыңжылдық бойы адамдармен қолданған молалар, петроглифтер, діни орындар орныққан.
Таңбалы қорық-мұражайының жалпы ауданы 3800 га құрайды
Материалдар Қазақстан Республикасы Мәдени саясат пен өнертану институтымен ұсынылған.
Дереккөздер
- Таңбалы – өткен дәуiр белгiсi.
уикипедия, wiki, кітап, кітаптар, кітапхана, мақала, оқу, жүктеу, тегін, тегін жүктеу, mp3, видео, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, сурет, музыка, ән, фильм, кітап, ойын, ойындар, ұялы, андроид, iOS, apple, ұялы телефон, samsung, iphone, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, ДК, веб, компьютер
Myna makalany ne bolimin Tanbaly degenmen biriktiruge usynylgan Talkylauy Tanbaly arheologiyalyk landshaftynyn petroglifteri petroglif tas kesheni Zhetisudyn en kone eskertkishterinin biri 2004 zhyldan beri Қazakstandagy YuNESKO Әlemdik mura nysandary tizimine engen Tanbaly arheologiyalyk landshaftynyn petroglifteri agylsh Tanbaly YuNESKO nyn Әlemdik murasyTanbaly arheologiyalyk landshaftynyn petroglifteri ҚazakstanTүri mәdeniKriteriyalar iiiSilteme 1145Ajmak Almaty obylysyҚosyluy 2004 28 sessiya Koordinattar ge scale 100000 43 48 12 s e 75 32 06 sh b 43 80333 s e 75 53500 sh b 43 80333 75 53500 G O Ya Kartadagy Tanbaly arheologiyalyk landshaftynyn petroglifteri Atauy agyl resmi tiziminde YuNESKO nyn klassifikaciyasy bojynsha ajmak Tanbaly shatkalynyn tastagy suretter galereyasyn 1957 zhyldyn 19 kyrkүjeginde Қazakstannyn tungysh kәsibi arheology Anna Georgievna Maksimovanyn zhetekshiligimen Қazak KSR Ғylym Akademiyasy Tarih zhәne arheologiya institutynyn Ontүstik Қazakstan arheologiyalyk ekspediciyasyndagy Zhetisu otryady ashkan Petroglifter kezdejsokta tabylganmen bul zhanalyktyn mәni tomendegidej boldy Қazakstan aumagyndagy adamdardyn osynau kone turagynyn biri YuNESKO nyn dүniezhүzilik mәdeni murasynyn tizimine endi Өtken zharty gasyrda osy zherlerde ondagan gylymi ekspediciyalar bolyp әrbir dala mausymynda galymdar kone dәuirdegi adamdardyn omiri turaly zhana dәleldemeler tauyp otyrgan Bүgingi audany 3800 ga koryk datasy bizdin zhyl sanauymyzga dejingi HIV HIII gasyrdyn ortasy HIH XX zhүzzhyldyk aralygymen korsetilgen eldi mekender mazarlar tas kashalgan oryndar petroglifter galereyalary al olardyn bәrin koskanda 5000 n astam suretter zhәne dini kurylystar kurban shalynatyn zherler tүrli kezendegi zhүzge tarta eskertkishterden turatyn koryk biregej arheologiyalyk keshen bolyp tabylady Mine osy kezdin bәrinde birneshe mynzhyldyktar bojy munda adamdar turgylykty omir sүrgen bugan dәlel tastan kalangan үjler men mal kirgizetin koralardyn orny ydystardyn synygy zhәne tastan temirden sүjekten zhasalgan bujymdar Petroglifter Tanbaly shatkalynyn asa manyzdy zhәne koptүrli eskertkishterinin biri bolyp tabylady Tastagy suretterdin bәri piketazh tehnikasynda kejde gana temir aspaptyn nemese tastyn komegimen ojyp zhasalatyn boyaumen zhasalgandary kezdespegen Tastagy suretter galereyasyn argy ata babalarymyz orta kola kesh kola otpeli dәuir ertedegi sak ertedegi temir dәuir sak zhәne үjsin ortagasyr ertedegi tүrik zhәne zhana zaman zhongar zhәne kazak siyakty әrtүrli tarihi dәuirde kurgan Tanbaly tastagy suretterdin kone zhәne en әserli seriyasyn kurajtyn orta kola dәuirdin petrogliftary estetikalyk zhәne mәdeni kundylyktarga ie Sol kezdegi tastagy bejneleu onerinin sheberlerin solyarij kudireti kүnbastylar maskaradshylar shokparustaushylar kaskyr maskasyndagy sadakshy karu ustagan zhauyngerler maldar men adamdardy kurbandykka shalu korinisteri erotikalyk korinister zhas bosangan әjelder arbalar tүrli belgiler simvoldar sondaj ak bukalardy kulandardy attardy tүjelerdi kabandardy kaskyrlar men bugylardy birneshe ret bejneleu siyakty ojlarynyn kendigi erekshelendirip turgan Bul makalany Uikipediya sapa talaptaryna lajykty boluy үshin uikilendiru kazhet TolygyrakBelgili de zerttelgen petroglifterdin biri Tanbaly bolyp sanalady Tanbaly shatkaly Almaty kalasynan soltүstik batysyna karaj 170 km Almaty oblysynyn Shu Ile taularynyn ontүstik shygys boliginde ornalaskan Petroglifter merzimi b e d HIY g b e YI YIII gasyrlar aralygy yagni kola dәuirden tүrki halyktarynyn zhaulap alganga dejingi uakytty kamtidy Petroglifter ken ajmakta zhajgasyp olshemi 3 km h 10 km kurajdy Olardyn en manyzdy boligi 250 m h 500 m onda 2 000 petroglifovter bar zhalpy Tanbalyda 5 000 surettej bar Tanbaly Balkash bassejni ajmagynda Semirechyadagy 50 ortalyktardyn biri Ortalyk Aziya ayasynda gana emes әlemdik masshtabta aukymdylygyn taraldy Tanbaly petroglifteri sululygymen kenistik korinisinde ezhelgi adamnyn әlemdi tanuyn bildirtedi 2004 zhyly Tanbaly arheologiyalyk petroglifi Yunesko Әlemdik muralar tizimi engen Yunesko korgauyndagy Tamgal eskertkishi әlemdik manyzy bar kazyna bolyp tabylady 2006 zhyldan Yunesko eskertkish omirinde belsendi katysyp keledi zhәne ony saktauda kolajly orta tugyzuda Shatkal manyndagy kola dәuir molalary b e d HI H gg ornalasyp ertedegi koshpendiler b e d III men II gg zhәne olardyn konystary oryn tepken Tanbaly shatkalynda mekendegen ezhelgi adamdar tabigattyn korkem zherlerinde erekshe kajtalanbas landshfatar engizdi Tanbaly әlemdik tanymal murazhaj korygyna RGB Studio ZhShS nin multimedijlik enciklopediyasy arnalgan Қazakstannyn kazirgi ajmagynda kyrma onerinen shykkan ezhelgi eskertkishter ornalaskan Petroglifter grektin tas pen kesu sozinen shykkan kyrma suretter Bejneli oner tүri retinde petroglifter Қazakstan ajmagynda ezhelde pajda bolgan Koptegen tarihka dejingi shygarmalar bizdin kүnge dejin zhetip mәdeniet turaly tүsinikti kalyptastyruga mүmkindik berip ezhelgi tajpa men dini nanymdar rәsimin bejneledi Қazakstandagy kyrma bejneleri turaly HI gasyrdyn galymy әl Biruni atap otken ol kimaktar elindegi zhumbak suretterge zhergilikti halyk tabynuyn ajtkan H1H gasyrdagy Zhetisu men Ontүstik Қazakstan petroglifter shogyrlangan iri audandar bolyp sanaldy Өtken zhүzzhyldyktyn 40 50 zhyldarynda respublikanyn shygysynda respublikanyn shygysynda Tarbagataj Naryn Қalba Monrak Sauyr taularynda kartinalar kormesi seriyasy ashylady Shygys Қazakstan kyrma suretterge toly edi Alajda bul olkede eshkim petrogliftermen ajnalyspady Tanbaly dep shatkaldy zhergilikti halyk atagan Zhartylaj sholejt ajmaktarynda ornalaskan shatkaldyn zhyly mezgil kezinde kalyn butamen zhabylyp koktemde gүlderden komkerilgen kilem toseledi Tanbaly tek tabigatymen kyzyktyryp kojmaj bul zherden sirek osimdikter men zhabajy kaskyr tүlki koyan tasbaka zhylan zhәne balaban sunkar dala bүrkiti syndy kustardy kezdestiruge bolady Bәrinen de adam kolynan tuyndagan Tanbaly petroglify kyzyktyrady Tanbaly bul ezhelgi shygarmashalyk korme onyn suretterinde adamdar men zhanuarlar ezhelgi adamdardyn omir kalpy surettelgen Memlekettik tarihi mәdeni zhәne tabigi Tanbaly korygyna 10 multimedijlyk enciklopediyalar arnalyp Mәdeni mura Memlekettik bagdarlamasy ayasynda RGB Studio ZhShS i kurgan Multimedijlyk enciklopediya kollekciyasyna endi Tanbaly shatkalyndagy algashky petroglifter 1957 zhyly 19 kyrkүjekte Қazakstannyn kәsibi arheology Anna Georgievna Maksimova zhetekshiligindegi gylymi zertteushiler tobynan shykkan A A Popovpen suretke tүsirildi Ғylymi ekspediciya kola dәuirindegi Қarakudyk shatkalyndagy molalar kazbasyn zerttedi Songy uakytta A G Maksimov pen A A Popov Tanbaly petroglifinin zherin zhiti zertteu zhasap kundy kompoziciya retinde suretke tүsirgen A G Maksimov ashuga oz septigin koskan galym retinde shattyktan kүndeliginde zhazbalar zhүrgizgen 1958 zhyly A G Maksimovtyn birinshi dүniesi Tanbaly shatkalyndagy kyrma suretter zharyk koredi onda esteliktin zhartygasyrlyk tarihy berilgen 1977 78 zhyldary Tanbaly eskertkishin zertteu A G Maksimov zhetekshiligimen zhalgasty Birinshiden Tanbaly ajmagy tolygymen zertelip petroglifter zhinalgan negizgi oryndardyn kestesi kurylady 1980 zhyldardyn ayagynda gylymi makalalar men kyrma suretterge bajlanysty Tanbaly zor tanymaldykka ie bolyp sheteldik zhәne otandyk mamandardyn nazaryn audardy 1990 1994 zhyldary Tanbaly eskertkishin zerttegen galymdar petroglifterdi saktauda alga kojgan esepteri boldy Tanbaly shatkalynyn kyrma suretteri konservaciyasy atty Memlekettik zhoba kabyldanyp mәlimetter kory ondelip petroglifterdi surettejtin dala bejnelirinin 3000 sureti berilgen B e d ekinshi mynzhyldyktyn ortasyndagy merzimge zhatatyn erekshe kompoziciyalar men bejneler boldy Onyn biri Kүnbasty kudaj A G Maksimov A S Ermolaev N Maryashevtyn Tanbaly shatkalynyn kyrma suretteri kitabynda Tanbalynyn kүnbasty alyptary ezhelgi antropomorfty kudajdyn bejnesi bolsa kerek dep zhazgan Petroglifter bejneleri ishinde ezhelgi kudajlardy bejnelegen dongelek tamga duga zhazbalary salttyk biler korinisi keremet tүjeler bejnesi donyzdar bolgan Қazakstan tarihynda iz kaldyrgan koptegen halyktar үshin Tanbaly shatkaly әulie zher dep sanalyp salttyk rәsimder zhүrgizildi kudajga tabynu ata baba ruhyna tagzym zhasaldy Aspan astynda birikken saraj boldy Suretter takyryby әrtүrli adamdar zhanuarlar at shabarmandar an aulau sәti adam omirindegi kurbandy shalu rәsimi salttyk zhoralgylyk biler Ezhelgi sheberler tas zattaryn tegistigine karaj koldanuda Kүnge karaj tozimdiligin үnemi eskerip zhүrgen Kүn sәulesinin tүsui tәulikke karaj zhylzhyp suretter tүrli tүsti bolyp koringen Petroglif oryndarynyn yngajlylygy sondaj birneshe sruet koruge mүmkindik bolatyn Alkap bojynda shatkaldy birneshe suretterin toptaskan tүrde korip kүrdeli kompoziciyalarga biriliktirilgenin angaruga bolady Sol zherde akustika mykty dauysty katty shygarmaj ak 100 metrden kashyk zherde estiledi Atkarylgan zhumystar Tanbaly petroglifter kesheninin mәdeni tarihi manyzdylygyn terendetse kerek 1994 zhyly petroglifterdi zertteu karzhynyn zhoktygynan toktatylady Alajda Tanbaly petroglifterinin tanymaldylygynan 1995 2001 zhyldar aralygynda turister agymynan eskertkishti bakylau kiyndap ketedi Onyn akyrynda estelikterge kauip tongeni bar Tek 1998 zhyly Tanbaly kesheninde gylymi zertteu zhumystary zhangyryp Қazakstannyn mәdeniet ministrligimen Tanbaly keshenin saktau men keshendi bagdarlamasyn ondeu bastaldy Sol zhyly Tanbalyny Қazakstan atynan Yuneskanyn Әlemdik Muralardyn Algashky Tizimine engizu negizdemesi dajyndalady 1999 zhyly Yuneskonyn Әlemdik Muralar Komiteti Tanbalyny bedeldi eskertkish retinde 2001 2002 zhyldarda nominaciyaga kosu kazhet dep anyktajdy 2001 zhyldyn tamyz ajynda Қazakstan Premer Ministri I Tasmagambetov pen Yuneskonyn Bas direktory K Macuura Tanbaly shatkalynda bolyp eskertkish manzdylygyn bagalap Қazakstan mamandarynyn eskertkishke kolajly zhagdaj tugyzganyn korip tәnti bolady 2001 zhyldyn 5 kazanynda Қazakstan Respublikasy Үkimetinin kaulysymen Tanbaly Arheologiyalyk kesheni respublikalyk manzy bar eskertkish mәrtebesin alyp korgau ajmaktary belgilenip 2003 zhyldyn 14 kazanynda 1052 Үkimettin arnajy kaulysymen Mәdeniet ministrliginin koldauymen Almaty oblysy Tanbaly shatkalynda 3 8 ga zhalpy audany bar Tanbaly Memlekettik tarihi mәdeni tabigi koryk murazhaj ashylady Eskertkish kesheninde 2 mynzhyldyk bojy adamdarmen koldangan molalar petroglifter dini oryndar ornykkan Tanbaly koryk murazhajynyn zhalpy audany 3800 ga kurajdy Materialdar Қazakstan Respublikasy Mәdeni sayasat pen onertanu institutymen usynylgan DerekkozderTanbaly otken dәuir belgisi