Әдеби байланыс — белгілі бір ұлт әдебиетінің басқа да әлем халықтары әдебиетімен қарым-қатынасы.
Әдебиет әлеміндегі рухани алмасулар — көркемдік дамудың, әдеби процестің өзіндік заңдылығы. Бүтіндей алғанда, Әдеби байланыстың әлем әдебиеті тарихында алатын орны зор. Ұлттық әдебиеттердің даму деңгейі сол кезеңдегі Әдеби байланыстың да бағыты мен көркемдік рөлін анықтайды. Оның түрлері мен жолдары көп және бұл процесте аударманың алатын орны өзгеше. Әдеби байланыс жалпы ұлттық әдеби процеске, онда жаңа көркемдік ағымдардың пайда болуына ықпал етеді. Ұлттық әдебиеттердің өзара қарым-қатынасының негізгі түрі ретіндегі Әдеби байланысқа әдебиеттану ғылымы 18 ғ-дың ақыры мен 19 ғ-дың басында назар аудара бастады. Сөз өнері ғылымының Әдеби байланысты зерттейтін арнаулы саласы — салыстырмалы әдебиеттану қалыптасты (қ. Салыстырмалы-тарихи әдебиеттану). Бұл мәселеге И. Г. Гердер, И. В. Гете өз еңбектерінде назар аударған. Ұлттық әдебиеттердің бір-біріне әсерін, ықпалын тарихи-әдеби процестің бір бөлігі ретінде тарихи поэтикада қарастырылды (қ. Поэтика).
Ресейде А. Н. Веселовский, В. М. Жирмунский, М. П. Алексеев, Н. И. Конрад еңбектерінде бұл құбылыс жан-жақты талданды. Ә. б. соңғы жылдары қазақ әдебиеттану ғылымының да назар аударған, арнайы зерттей бастаған саласы. Қазақ әдебиетінің басқа әлем халықтары әдебиеттерімен өзара байланыс жасау процесінің кезеңдері, өзгешеліктері бар. Мыс.: адамзат өркениетінің дамуына мол үлес қосқан Әбу Наср әл-Фараби Батыс пен Шығысты жалғастыра білді. Ол көптеген шығыс халықтарына ортақ қазына қалдырды. Қазақ әдебиеті көршілес шығыс, туысқан түркі халықтарының мәдениетімен, әдебиетімен ежелден жақын, тығыз байланыста болды. Қырғыз, өзбек, тәжік, түркімен, Әзірбайжан, татар халықтарының ортақ ежелгі жазба ескерткіштері соның айғағы. Шығыстың классикалық поэзиясы, оның ірі өкілдері Фирдауси, Низами, Науаи, Хұсрау, Физули, Жәми, Сағди, Хафиз, Омар һәйям туындылары, араб халқының “Мың бір түн”, үнді елінің “Махабхарата”, “Рамаяна”, әсіресе “Қалила мен Димна”, “Тотынама” сияқты әлемге әйгілі үлгілерінің кейбір тараулары қазақ арасында кең тараған, олардың жекелеген сюжеттеріне өлең, қисса, дастандар шығарылған. 18 ғ-дан бастап қазақ халқының тыныс-тіршілігі, рухани өмірі орыс жазушылары мен қоғам қайраткерлерінің назарына іліге бастады. В. А. Ушаковтың “Қырғыз-қайсақ” (1830), В. И. Дальдың “Бикей мен Мәулен” (1831) повестері жарық көрді. Е. И. Пугачев бастаған шаруалар көтерілісі туралы материал жинау мақсатымен 1833 ж. Орал мен Орынборға сапар шеккен А. С. Пушкин “Қозы Көрпеш — Баян сұлудың” мазмұнын жазып алды, ақынның “Пугачев оқиғасы” мен “Капитан қызы” атты шығармаларында қазақтар жөнінде мәліметтер кездеседі. Пушкиннің ықпалымен Н. Н. Муравьевтің “Қырғыз тұтқыны” атты романтикалық поэмасы жарыққа (1828) шықты. Қазақстанда саяси қуғында Т. Г. Шевченко, Ф. М. Достоевский, С. Ф. Дуров т.б. болды, олар қазақ халқы туралы жылы лебіздер қалдырды. Л. Н. Толстой Ш. Құдайбердиевпен және қазақ мұғалімі Р.М. Елікбаевпен хат жазысқан. Мұндай әдеби құбылыстардың қазақ әдебиеті байланыстарының тарихында мәні зор. Қазақтың ұлы ғалымы Ш. Ш. Уәлиханов Омбы, Семей, Санкт-Петербург мекемелерінде, Орыс геогр. қоғамында қызмет істеді, орыс зиялыларымен (П. П. Семенов-Тянь-Шанскиймен, Г. Н. Потанинмен, Достоевскиймен, Дуровпен, А. Н. Бекетовпен, Я. П. Полонскиймен т.б.) достық қарым-қатынаста болды. Уәлихановтың еңбектері орыс тілінде жазылып, алғаш рет Санкт-Петербургте жарық көрді, кекйбір еңбектері Батыс Еуропа елдерінде басылды. Уәлиханов әлемдік мәдениет пен ақыл-ой деңгейіне көтерілген ғалым ретінде, қазақ, қырғыз, өзбек, қарақалпақ, түркімен, ұйғыр, сібір тайпалары, моңғол, қытай, орыс, украин, грек, неміс, француз, ағылшын т.б. халықтардың тарихы, этнографиясы, мәдениеті, әдебиеті туралы құнды ой-пікірлер қалдырды. Бұл тамаша дәстүрді мәдениетте, әдебиетте, халық ағарту саласында А. Құнанбаев, Ыбырай Алтынсарин, Ш. Құдайбердиев, Ахмет Байтұрсынұлы, Ж. Аймауытов, М. Дулатов, М. Жұмабаев т.б. жалғастырды. Абай А.С. Пушкин, М.Ю. Лермонтов, И.А. Крылов, Ф. Шиллер, Джордж Байрон, И. В. Гете, А. Мицкеевичтің кейбір өлеңдерін қазақ тіліне аударды. Шығыс аңыздарының сюжеті негізінде “Ескендір”, “Масғұт”, “Әзім” дастандарын, “Сократ” трактатын жазды, Аристотель, Платон, Гомер туралы пікірлер айтты.
Сондай-ақ, Алтынсарин, Құдайбердиев т.б. ірі аудармалар жасады. Жалпы қазақ даласының өзге алыс елдермен, оның ішінде Еуропа елдерімен, әдеби және мәдени байланысының тарихы тереңде жатыр. ибн Фадлан (10 ғ.), ибн Батута (14 ғ.), Марко Поло (13 ғ.), Р. Г. Клавихо (15 ғ.) т.б. шетелдік саяхатшылар қазақ жері, халқы жөнінде түрлі әдеби шығармалар, ғыл. еңбектер қалдырды. Г. Зелинский “Қазақ”, “Дала” поэмаларын, А. Янушкевич “Қазақ даласына саяхат кезіндегі күнделіктер мен хаттар”, суретші Б. Залесский “Қазақ даласының көріністері” атты альбом жазды. Француз жазушысы Жюль Верн “Клодиус Бомбарнак” романында қазақ жерін суреттейді. Американдық жазушы Дж. Кеннанның “Сібір және сүргін” кітабында Ертіс маңайының кейбір тіршілік жайы, Семей кітапханасының қоры туралы мәліметтер, деректер келтіреді. Ал, кейінгі кеңес дәуірінде әдеби байланыс аса қарқынды дамып, әлем әдебиетінің ең үздік шығармалары ана тілімізге, қазақ әдебиетінің үздік шығармалары әлем тілдеріне аударылды. Аударма саласында қазақ сөз өнері шеберінің барлығы еңбек етті. Аударма арқылы келген ірі туындылардың ұлттық әдебиетке ықпалы мол болды. А. Құнанбаевтың шығармалары ағылшын, араб, болғар, моңғол, қытай, француз, орыс т.б. әлем тілдеріне аударылды. Ж. Жабаевтың шығармалары көптеген тілдерге аударылып, оның суырып салма өнері, айтулы айтыстары туысқан елдерді аралағанда өшпес әсер қалдырғаны туралы жазылды. М. Әуезовтың “Абай жолы” роман-эпопеясы әлемінің 116 тіліне аударылып, сондай-ақ “Әлем әдебиеті кітапханасында” (134, 135 томдары) ірі классикалық романдар қатарында жарық көрді. Ә. Нұрпейісовтің “Қан мен тер” трилогиясы, О. Сүлейменовтың поэзиясы және көптеген қазақ сөз зергерлерінің шығармалары, сондай-ақ, қазақ ауыз әдебиетінің інжу-маржандары эпостар, жырлар әлемінің көп тілдерінде аударылды. Ұлттық әдебиетіміздің әлем әдебиетімен тығыз байланыста дамуына ірі халықар. конференциялар (қ. Азия және Африка елдері жазушыларының конференциясы; Ыстықкөл форумы; Ұлттық әдебиетіміздің онкүндіктері т.б.) мен қаламгерлердің және достық қарым-қатынастары да ықпал етеді. Қай халықтың болсын өнер жағынан дамуында әдеби байланыстар сол ұлт әдебиетінің өркен жая өсуіне, халықтың рухани байлығын, арман-мүддесін, өмір тарихын басқа халықтардың даму тарихымен ұштастыруға дәнекер болады. Қазірде қазақ әдебиетінің басқа әдебиеттермен өзара байланыс жасау процесінің ерекшеліктері пайда болды. Бұл байланыстар жаңа мазмұн, жаңа түр, рең тауып, соны жолдар мен мүмкіндіктерге ұласты, әдебиетіміздің сыр-сипатын айқындай түсті.
Дереккөздер
- Қазақ ұлттық энциклопедиясы
Бұл мақалада еш сурет жоқ. Мақаланы жетілдіру үшін қажетті суретті енгізіп көмек беріңіз. Суретті қосқаннан кейін бұл үлгіні мақаладан аластаңыз.
|
уикипедия, wiki, кітап, кітаптар, кітапхана, мақала, оқу, жүктеу, тегін, тегін жүктеу, mp3, видео, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, сурет, музыка, ән, фильм, кітап, ойын, ойындар, ұялы, андроид, iOS, apple, ұялы телефон, samsung, iphone, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, ДК, веб, компьютер
Әdebi bajlanys belgili bir ult әdebietinin baska da әlem halyktary әdebietimen karym katynasy Әdebiet әlemindegi ruhani almasular korkemdik damudyn әdebi procestin ozindik zandylygy Bүtindej alganda Әdebi bajlanystyn әlem әdebieti tarihynda alatyn orny zor Ұlttyk әdebietterdin damu dengeji sol kezendegi Әdebi bajlanystyn da bagyty men korkemdik rolin anyktajdy Onyn tүrleri men zholdary kop zhәne bul proceste audarmanyn alatyn orny ozgeshe Әdebi bajlanys zhalpy ulttyk әdebi proceske onda zhana korkemdik agymdardyn pajda boluyna ykpal etedi Ұlttyk әdebietterdin ozara karym katynasynyn negizgi tүri retindegi Әdebi bajlanyska әdebiettanu gylymy 18 g dyn akyry men 19 g dyn basynda nazar audara bastady Soz oneri gylymynyn Әdebi bajlanysty zerttejtin arnauly salasy salystyrmaly әdebiettanu kalyptasty k Salystyrmaly tarihi әdebiettanu Bul mәselege I G Gerder I V Gete oz enbekterinde nazar audargan Ұlttyk әdebietterdin bir birine әserin ykpalyn tarihi әdebi procestin bir boligi retinde tarihi poetikada karastyryldy k Poetika Resejde A N Veselovskij V M Zhirmunskij M P Alekseev N I Konrad enbekterinde bul kubylys zhan zhakty taldandy Ә b songy zhyldary kazak әdebiettanu gylymynyn da nazar audargan arnajy zerttej bastagan salasy Қazak әdebietinin baska әlem halyktary әdebietterimen ozara bajlanys zhasau procesinin kezenderi ozgeshelikteri bar Mys adamzat orkenietinin damuyna mol үles koskan Әbu Nasr әl Farabi Batys pen Shygysty zhalgastyra bildi Ol koptegen shygys halyktaryna ortak kazyna kaldyrdy Қazak әdebieti korshiles shygys tuyskan tүrki halyktarynyn mәdenietimen әdebietimen ezhelden zhakyn tygyz bajlanysta boldy Қyrgyz ozbek tәzhik tүrkimen Әzirbajzhan tatar halyktarynyn ortak ezhelgi zhazba eskertkishteri sonyn ajgagy Shygystyn klassikalyk poeziyasy onyn iri okilderi Firdausi Nizami Nauai Husrau Fizuli Zhәmi Sagdi Hafiz Omar һәjyam tuyndylary arab halkynyn Myn bir tүn үndi elinin Mahabharata Ramayana әsirese Қalila men Dimna Totynama siyakty әlemge әjgili үlgilerinin kejbir taraulary kazak arasynda ken taragan olardyn zhekelegen syuzhetterine olen kissa dastandar shygarylgan 18 g dan bastap kazak halkynyn tynys tirshiligi ruhani omiri orys zhazushylary men kogam kajratkerlerinin nazaryna ilige bastady V A Ushakovtyn Қyrgyz kajsak 1830 V I Daldyn Bikej men Mәulen 1831 povesteri zharyk kordi E I Pugachev bastagan sharualar koterilisi turaly material zhinau maksatymen 1833 zh Oral men Orynborga sapar shekken A S Pushkin Қozy Korpesh Bayan suludyn mazmunyn zhazyp aldy akynnyn Pugachev okigasy men Kapitan kyzy atty shygarmalarynda kazaktar zhoninde mәlimetter kezdesedi Pushkinnin ykpalymen N N Muravevtin Қyrgyz tutkyny atty romantikalyk poemasy zharykka 1828 shykty Қazakstanda sayasi kugynda T G Shevchenko F M Dostoevskij S F Durov t b boldy olar kazak halky turaly zhyly lebizder kaldyrdy L N Tolstoj Sh Қudajberdievpen zhәne kazak mugalimi R M Elikbaevpen hat zhazyskan Mundaj әdebi kubylystardyn kazak әdebieti bajlanystarynyn tarihynda mәni zor Қazaktyn uly galymy Sh Sh Uәlihanov Omby Semej Sankt Peterburg mekemelerinde Orys geogr kogamynda kyzmet istedi orys ziyalylarymen P P Semenov Tyan Shanskijmen G N Potaninmen Dostoevskijmen Durovpen A N Beketovpen Ya P Polonskijmen t b dostyk karym katynasta boldy Uәlihanovtyn enbekteri orys tilinde zhazylyp algash ret Sankt Peterburgte zharyk kordi kekjbir enbekteri Batys Europa elderinde basyldy Uәlihanov әlemdik mәdeniet pen akyl oj dengejine koterilgen galym retinde kazak kyrgyz ozbek karakalpak tүrkimen ujgyr sibir tajpalary mongol kytaj orys ukrain grek nemis francuz agylshyn t b halyktardyn tarihy etnografiyasy mәdenieti әdebieti turaly kundy oj pikirler kaldyrdy Bul tamasha dәstүrdi mәdeniette әdebiette halyk agartu salasynda A Қunanbaev Ybyraj Altynsarin Sh Қudajberdiev Ahmet Bajtursynuly Zh Ajmauytov M Dulatov M Zhumabaev t b zhalgastyrdy Abaj A S Pushkin M Yu Lermontov I A Krylov F Shiller Dzhordzh Bajron I V Gete A Mickeevichtin kejbir olenderin kazak tiline audardy Shygys anyzdarynyn syuzheti negizinde Eskendir Masgut Әzim dastandaryn Sokrat traktatyn zhazdy Aristotel Platon Gomer turaly pikirler ajtty Sondaj ak Altynsarin Қudajberdiev t b iri audarmalar zhasady Zhalpy kazak dalasynyn ozge alys eldermen onyn ishinde Europa elderimen әdebi zhәne mәdeni bajlanysynyn tarihy terende zhatyr ibn Fadlan 10 g ibn Batuta 14 g Marko Polo 13 g R G Klaviho 15 g t b sheteldik sayahatshylar kazak zheri halky zhoninde tүrli әdebi shygarmalar gyl enbekter kaldyrdy G Zelinskij Қazak Dala poemalaryn A Yanushkevich Қazak dalasyna sayahat kezindegi kүndelikter men hattar suretshi B Zalesskij Қazak dalasynyn korinisteri atty albom zhazdy Francuz zhazushysy Zhyul Vern Klodius Bombarnak romanynda kazak zherin surettejdi Amerikandyk zhazushy Dzh Kennannyn Sibir zhәne sүrgin kitabynda Ertis manajynyn kejbir tirshilik zhajy Semej kitaphanasynyn kory turaly mәlimetter derekter keltiredi Al kejingi kenes dәuirinde әdebi bajlanys asa karkyndy damyp әlem әdebietinin en үzdik shygarmalary ana tilimizge kazak әdebietinin үzdik shygarmalary әlem tilderine audaryldy Audarma salasynda kazak soz oneri sheberinin barlygy enbek etti Audarma arkyly kelgen iri tuyndylardyn ulttyk әdebietke ykpaly mol boldy A Қunanbaevtyn shygarmalary agylshyn arab bolgar mongol kytaj francuz orys t b әlem tilderine audaryldy Zh Zhabaevtyn shygarmalary koptegen tilderge audarylyp onyn suyryp salma oneri ajtuly ajtystary tuyskan elderdi aralaganda oshpes әser kaldyrgany turaly zhazyldy M Әuezovtyn Abaj zholy roman epopeyasy әleminin 116 tiline audarylyp sondaj ak Әlem әdebieti kitaphanasynda 134 135 tomdary iri klassikalyk romandar katarynda zharyk kordi Ә Nurpejisovtin Қan men ter trilogiyasy O Sүlejmenovtyn poeziyasy zhәne koptegen kazak soz zergerlerinin shygarmalary sondaj ak kazak auyz әdebietinin inzhu marzhandary epostar zhyrlar әleminin kop tilderinde audaryldy Ұlttyk әdebietimizdin әlem әdebietimen tygyz bajlanysta damuyna iri halykar konferenciyalar k Aziya zhәne Afrika elderi zhazushylarynyn konferenciyasy Ystykkol forumy Ұlttyk әdebietimizdin onkүndikteri t b men kalamgerlerdin zhәne dostyk karym katynastary da ykpal etedi Қaj halyktyn bolsyn oner zhagynan damuynda әdebi bajlanystar sol ult әdebietinin orken zhaya osuine halyktyn ruhani bajlygyn arman mүddesin omir tarihyn baska halyktardyn damu tarihymen ushtastyruga dәneker bolady Қazirde kazak әdebietinin baska әdebiettermen ozara bajlanys zhasau procesinin erekshelikteri pajda boldy Bul bajlanystar zhana mazmun zhana tүr ren tauyp sony zholdar men mүmkindikterge ulasty әdebietimizdin syr sipatyn ajkyndaj tүsti DerekkozderҚazak ulttyk enciklopediyasy Bul makalada esh suret zhok Makalany zhetildiru үshin kazhetti suretti engizip komek beriniz Suretti koskannan kejin bul үlgini makaladan alastanyz Suretti mynnan tabuga bolady osy makalanyn takyrybyna bajlanysty suret Ortak korda tabyluy mүmkin makalanyn ozge til uikilerindegi nuskalaryn karap koriniz oziniz zhasagan suretti zhүkteniz avtorlyk kukykpen korgalgan suret kospanyz