Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Қызғалдақ (лат. Tulipa) – лалагүлдер тұқымдасына жататын көп жылдық шөптесін өсімдік. Қазақстанның далалық аймақтарында жиі кездеседі, 32 түрі бар, оның 11 түрі – Қазақстанның эндемигі болып саналады. Бұлардың биіктігі 3 – 50 см. Сабағы жұмыр, тік өседі. Тамырымен жалғасқан буынында пиязшығы болады. Гүл қоршауы ақ, қызыл не сары. Жемісі – . Қызғалдақтың пиязшығын күзде гүлі түскеннен кейін жинап алып, оны құрғақ, салқын жерде сақтап, көктемде егеді. Қызғалдақ әсемдік және гүлінен хош иісті зат алу үшін өсіріледі. Қызғалдақтың өте сирек кездесетін 13 түрі (Альберт қызғалдағы, Борщов қызғалдағы, Грейг қызғалдағы, Кауфман қызғалдағы, Шренк қызғалдағы, т.б.) қорғауға алынып, Қазақстанның “Қызыл кітабына” енгізілген.
| Қызғалдақ | ||||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
 Қызғалдақ гүлі | ||||||||||||||
| ||||||||||||||
| | ||||||||||||||
| түрлері | ||||||||||||||
| 75 түрі белгілі |
Қызғалдақ (латын.-Tulipa, түрік.-Lale, орыс.-Тюльпан) дархан даланың, көктеудің, қырдың және маусымдық қоныстың сәні екені белгілі. Қызғалдақ – Жаратушы Иенің адамзатқа берген сыйы. Ол көктемде гүлдеп, кең жазира қазақ даласын ғажайып бір күйге бөлейді. Бір қызығы: екі жыл өмір сүретін бұл нәзік гүл көктем келіп, шуақты Наурыз айы туғанда, бар жоғы 7 күн, кейде 15 күнге дейін гүл ашып тұрады екен.
Барлық қызғалдақтар - жазғы ыстық құрғақ, қысы суық және қысқа жылы және ылғалды бұлақтары бар таулы, далалы және шөлді аймақтардағы өмірге бейімделген типтік эфемерлік геофиттер. Қызғалдақтың тұқымнан гүлденген өсімдікке дейін дамуы үшін үш-жеті жыл қажет. Нарцисстен айырмашылығы, шамдардың буындары жыл сайын өзгеріп отырады.
Өсімнің қысқа көктемгі кезеңінде қызғалдақтар гүлдейді, жеміс береді және жер астында жас баданаларды салады, ал әлсіреген баданалар өледі. Жазғы тыныштық кезінде, ал кейбір түрлерінде қыста келесі жылы өсінділер мен гүлдер шамның ішінде де қалыптасады. Күзде шам тамыр жайып, жемісті аяқтайды.
Қызғалдақ – пиязшықтардың ішіндегі табиғатта да кең таралған, көгалдандыруда да жиі пайдаланылатын өсімдік. Ерекше әсем көркімен дараланатын гүл болғандықтан, оны білмейтін адам кемде-кем. Қазақстан табиғатында қызғалдақтың 35 түрі бар. Осы себепті де Қазақстан – қызғалдақтың отаны болып саналады. Сұрпы мен түріне қарай қызғалдақтың гүлдеу мерзімдері де әртүрлі. Наурыз-мамыр айларында гүл ашады. Оның биіктігі 10 см-ден аспайтын аласа бойлы түрлері ерте көктемде гүлдейтін болса, “Рембрант қызғалдағы” сияқты биік өсетін түрі маусым айының ортасына таман гүлдейді. Барлық түрі 20-25 күн аралығында әдемі гүл жарып тұрады. Қызғалдақ гүлінің түсі ақтан қараға дейінгі аралықта алуан түрлі болып келеді. Көп жағдайда сабақ басына бір тал ғана гүл жарады. Гүлзарларға бірыңғай түсті қызғалдақтарды топтап отырғызған жақсы көрінеді. Ал, жеке ыдыстарға бойы аласа түрлерін отырғызған дұрыс. Бойы аласа қызғалдақтар альпі шоқысының да көркін асыра түседі.
Атауы
Қызғалдақ атауы туралы көптеген болжам бар. Ең көп тарағаны-"тюльпан"-парсы сөзі "толибан" немесе "долбент", яғни қызғалдақ қауызының осы шығыс баскиіміне ұқсастығымен түсіндіріледі.
Шығу тегі мен таралуы
Қызғалдақтың пайда болу орталығы Орта Азия болып есептеледі. Оның көп бөлігі шөл, айнала тау жүйесі қоршап жатыр:ортасында - Копетдаг, Ауғанстан шекарасына дейін Памир-Алай таулары, оңтүстік шығысында -Тянь-Шань. Үндістанның солтүстігінде, Ауғанстанда, Кавказ тауларында, Сирия мен Ливан шекарасында, Қара , Каспий және Жерорта теңізі маңында жабайы қызғалдақ түрлері өсетін оқшау ошақтары белгілі. Қызғалдақтардың экологиялық ауқымы өте кең. Бір түрі сусыз құмды және тасты шөлдерде, гипсті және сазды топырақта өссе, басқалары аңғарларда немесе тау етегінде, шөгінді тастарда, аяқ жетпейтін құлама жарда, қиыршық толған жартас қуыстарында, тау баурайымен теңіз деңгейінен 3000 м биіктікке дейін көтеріледі. Қызғалдақ өсімдігі ылғалды сүймейді.
Отырғызуы
Қызғалдақ баданалардың отырғызу мерзімі жердің ерекшеліктеріне және олардың өсуіне байланысты тұрақталанады. Баданалардың тез өсуіне жер температурасының төмендеу (5-7°) қажеттілігі бар болғаны анық. Қыр жерлерде осындай жағдайлар қазанның ортасында пайда болады. Былай қарасақ, бүкіл қазан айы бойы қызғалдақтарды отырғызу үшін өте қолайлы уақыт. Қызғалдақтардың тамырлары жердің температурасы 6—10° болғанда жақсы дамиды. Егер температура жоғары деңгейге көтерілсе ол оған көп зиян келтіреді. Ал егер жер температурасы 3° болса онда баданалар тамырларын шығармайды. Сөйтіп, өсімдікті қарашаның аяғында отырғызуға мүлдем болмайды. Себебі гүлдер ауыруға өте жуық, сонымен қоса көктемде кеш гүлденеді. Әдетте, күндердің аяздауына дейін бадалардың тамыр жүйелері жақсы дамып, өсімдіктер қысты сәтті өтеді. Баданаларды қыркүек айының соңғы күндерінде де түсуге болады. Ең жарамды мерзімі бұл қазан жұлдызының бірінші және он бесіншінің арлығындағы күндері. Осыдан ертеректеу уақытта отырғызу ұсыналмайды.Сонымен қоса баданалар суық күндерге дейін тамырларын біраз жығару керек, сондықтан өсімдіктерді аяздардан үш әлде төрт жұма бұрын отырғызу қажетті. Тамыр жүйесін дамыту үшін қызғалдақтарға отыздан қырық күндерге дейін мерзім керек. Егер тамырлар жақсы деңгейде дамыса онда қыста оны жаму қажеті қалыптаспайды. Отырғызудың алдында әр бадананы қарап шығу керек және олардың арасынан ауру және бұзылғанндарды алыптастауға қажетті. Отырғызудың тереңдігі,баданамен жер арасы, бадананың үдкендігіне орай анықталады. Егер өсімдіктер кішіріктеу болса онда оларды аса терең отырғызбайды. Сонымен, үлкендерді он екі- он төрт см терең, ал кішкентайларын алты-сегіз см терең отырғызады. Бірақ, он бес см-ден терең отырғызбайды. Баданалардың арасындағы ұзындығы олардың мөлшеріне тікелей байланысты. Әдетте питомниктердің ішінде өсімдіктердің арасында сегіз-он см қалдырады.Кішкентай учаскелерінде баданаларды қолмен отырғызғанда он-жиырма см қалдырып шығады.
Қызғалдақтардың тамырлары отырғызғаннан кейін он-он бес күнде шығады. Оның жылдамдылығы жағдайлардан тәуелді. Ол жер сулылығына және температурысына байланысты.
Көбейтілуі
Пиязшықтан бөліп алынған балапандарын отырғызу арқылы көбейтіледі. Суық түскенше тамырланып үлгеруі үшін, күздің алғашқы айларында егу керек. Отырғызу тереңдігі пиязшық көлемінен екі-үш есе терең болуы тиіс (пиязшықтың ұзындығы 4 см болса 8-12 см тереңдікте егу керек). Пиязшықтардың арақашықтығы биіктігіне қарай 10-20 см-ден кем болмағаны жөн.
Қызықты мәліметтер
2005 жылы — Қырғызстанда Қызғалдақ төңкерісі болған.
Дереккөздер
- Маңғыстау энциклопедиясы, Алматы, 1997;
- Батыс Қазақстан облысы. Энциклопедия. — Алматы: «Арыс» баспасы, 2002 жыл. ISBN 9965-607-02-8
- , 6 том.
- , 6 том.
уикипедия, wiki, кітап, кітаптар, кітапхана, мақала, оқу, жүктеу, тегін, тегін жүктеу, mp3, видео, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, сурет, музыка, ән, фильм, кітап, ойын, ойындар, ұялы, андроид, iOS, apple, ұялы телефон, samsung, iphone, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, ДК, веб, компьютер
Қyzgaldak lat Tulipa lalagүlder tukymdasyna zhatatyn kop zhyldyk shoptesin osimdik Қazakstannyn dalalyk ajmaktarynda zhii kezdesedi 32 tүri bar onyn 11 tүri Қazakstannyn endemigi bolyp sanalady Bulardyn biiktigi 3 50 sm Sabagy zhumyr tik osedi Tamyrymen zhalgaskan buynynda piyazshygy bolady Gүl korshauy ak kyzyl ne sary Zhemisi Қyzgaldaktyn piyazshygyn kүzde gүli tүskennen kejin zhinap alyp ony kurgak salkyn zherde saktap koktemde egedi Қyzgaldak әsemdik zhәne gүlinen hosh iisti zat alu үshin osiriledi Қyzgaldaktyn ote sirek kezdesetin 13 tүri Albert kyzgaldagy Borshov kyzgaldagy Grejg kyzgaldagy Kaufman kyzgaldagy Shrenk kyzgaldagy t b korgauga alynyp Қazakstannyn Қyzyl kitabyna engizilgen ҚyzgaldakҚyzgaldak gүliDүniesi ӨsimdikterBolimi Gүldi osimdikterTaby Dara zharnaktylarSaby Tukymdasy LiliaceaeKishi tukymdasy Tegi Tulipatүrleri75 tүri belgili Қyzgaldak latyn Tulipa tүrik Lale orys Tyulpan darhan dalanyn kokteudin kyrdyn zhәne mausymdyk konystyn sәni ekeni belgili Қyzgaldak Zharatushy Ienin adamzatka bergen syjy Ol koktemde gүldep ken zhazira kazak dalasyn gazhajyp bir kүjge bolejdi Bir kyzygy eki zhyl omir sүretin bul nәzik gүl koktem kelip shuakty Nauryz ajy tuganda bar zhogy 7 kүn kejde 15 kүnge dejin gүl ashyp turady eken Barlyk kyzgaldaktar zhazgy ystyk kurgak kysy suyk zhәne kyska zhyly zhәne ylgaldy bulaktary bar tauly dalaly zhәne sholdi ajmaktardagy omirge bejimdelgen tiptik efemerlik geofitter Қyzgaldaktyn tukymnan gүldengen osimdikke dejin damuy үshin үsh zheti zhyl kazhet Narcissten ajyrmashylygy shamdardyn buyndary zhyl sajyn ozgerip otyrady Өsimnin kyska koktemgi kezeninde kyzgaldaktar gүldejdi zhemis beredi zhәne zher astynda zhas badanalardy salady al әlsiregen badanalar oledi Zhazgy tynyshtyk kezinde al kejbir tүrlerinde kysta kelesi zhyly osindiler men gүlder shamnyn ishinde de kalyptasady Kүzde sham tamyr zhajyp zhemisti ayaktajdy Қyzgaldak piyazshyktardyn ishindegi tabigatta da ken taralgan kogaldandyruda da zhii pajdalanylatyn osimdik Erekshe әsem korkimen daralanatyn gүl bolgandyktan ony bilmejtin adam kemde kem Қazakstan tabigatynda kyzgaldaktyn 35 tүri bar Osy sebepti de Қazakstan kyzgaldaktyn otany bolyp sanalady Surpy men tүrine karaj kyzgaldaktyn gүldeu merzimderi de әrtүrli Nauryz mamyr ajlarynda gүl ashady Onyn biiktigi 10 sm den aspajtyn alasa bojly tүrleri erte koktemde gүldejtin bolsa Rembrant kyzgaldagy siyakty biik osetin tүri mausym ajynyn ortasyna taman gүldejdi Barlyk tүri 20 25 kүn aralygynda әdemi gүl zharyp turady Қyzgaldak gүlinin tүsi aktan karaga dejingi aralykta aluan tүrli bolyp keledi Kop zhagdajda sabak basyna bir tal gana gүl zharady Gүlzarlarga biryngaj tүsti kyzgaldaktardy toptap otyrgyzgan zhaksy korinedi Al zheke ydystarga bojy alasa tүrlerin otyrgyzgan durys Bojy alasa kyzgaldaktar alpi shokysynyn da korkin asyra tүsedi AtauyҚyzgaldak atauy turaly koptegen bolzham bar En kop taragany tyulpan parsy sozi toliban nemese dolbent yagni kyzgaldak kauyzynyn osy shygys baskiimine uksastygymen tүsindiriledi Shygu tegi men taraluyҚyzgaldaktyn pajda bolu ortalygy Orta Aziya bolyp esepteledi Onyn kop boligi shol ajnala tau zhүjesi korshap zhatyr ortasynda Kopetdag Auganstan shekarasyna dejin Pamir Alaj taulary ontүstik shygysynda Tyan Shan Үndistannyn soltүstiginde Auganstanda Kavkaz taularynda Siriya men Livan shekarasynda Қara Kaspij zhәne Zherorta tenizi manynda zhabajy kyzgaldak tүrleri osetin okshau oshaktary belgili Қyzgaldaktardyn ekologiyalyk aukymy ote ken Bir tүri susyz kumdy zhәne tasty sholderde gipsti zhәne sazdy topyrakta osse baskalary angarlarda nemese tau eteginde shogindi tastarda ayak zhetpejtin kulama zharda kiyrshyk tolgan zhartas kuystarynda tau baurajymen teniz dengejinen 3000 m biiktikke dejin koteriledi Қyzgaldak osimdigi ylgaldy sүjmejdi OtyrgyzuyҚyzgaldak badanalardyn otyrgyzu merzimi zherdin erekshelikterine zhәne olardyn osuine bajlanysty turaktalanady Badanalardyn tez osuine zher temperaturasynyn tomendeu 5 7 kazhettiligi bar bolgany anyk Қyr zherlerde osyndaj zhagdajlar kazannyn ortasynda pajda bolady Bylaj karasak bүkil kazan ajy bojy kyzgaldaktardy otyrgyzu үshin ote kolajly uakyt Қyzgaldaktardyn tamyrlary zherdin temperaturasy 6 10 bolganda zhaksy damidy Eger temperatura zhogary dengejge koterilse ol ogan kop ziyan keltiredi Al eger zher temperaturasy 3 bolsa onda badanalar tamyrlaryn shygarmajdy Sojtip osimdikti karashanyn ayagynda otyrgyzuga mүldem bolmajdy Sebebi gүlder auyruga ote zhuyk sonymen kosa koktemde kesh gүldenedi Әdette kүnderdin ayazdauyna dejin badalardyn tamyr zhүjeleri zhaksy damyp osimdikter kysty sәtti otedi Badanalardy kyrkүek ajynyn songy kүnderinde de tүsuge bolady En zharamdy merzimi bul kazan zhuldyzynyn birinshi zhәne on besinshinin arlygyndagy kүnderi Osydan erterekteu uakytta otyrgyzu usynalmajdy Sonymen kosa badanalar suyk kүnderge dejin tamyrlaryn biraz zhygaru kerek sondyktan osimdikterdi ayazdardan үsh әlde tort zhuma buryn otyrgyzu kazhetti Tamyr zhүjesin damytu үshin kyzgaldaktarga otyzdan kyryk kүnderge dejin merzim kerek Eger tamyrlar zhaksy dengejde damysa onda kysta ony zhamu kazheti kalyptaspajdy Otyrgyzudyn aldynda әr badanany karap shygu kerek zhәne olardyn arasynan auru zhәne buzylganndardy alyptastauga kazhetti Otyrgyzudyn terendigi badanamen zher arasy badananyn үdkendigine oraj anyktalady Eger osimdikter kishirikteu bolsa onda olardy asa teren otyrgyzbajdy Sonymen үlkenderdi on eki on tort sm teren al kishkentajlaryn alty segiz sm teren otyrgyzady Birak on bes sm den teren otyrgyzbajdy Badanalardyn arasyndagy uzyndygy olardyn molsherine tikelej bajlanysty Әdette pitomnikterdin ishinde osimdikterdin arasynda segiz on sm kaldyrady Kishkentaj uchaskelerinde badanalardy kolmen otyrgyzganda on zhiyrma sm kaldyryp shygady Қyzgaldaktardyn tamyrlary otyrgyzgannan kejin on on bes kүnde shygady Onyn zhyldamdylygy zhagdajlardan tәueldi Ol zher sulylygyna zhәne temperaturysyna bajlanysty KobejtiluiPiyazshyktan bolip alyngan balapandaryn otyrgyzu arkyly kobejtiledi Suyk tүskenshe tamyrlanyp үlgerui үshin kүzdin algashky ajlarynda egu kerek Otyrgyzu terendigi piyazshyk koleminen eki үsh ese teren boluy tiis piyazshyktyn uzyndygy 4 sm bolsa 8 12 sm terendikte egu kerek Piyazshyktardyn arakashyktygy biiktigine karaj 10 20 sm den kem bolmagany zhon Қyzykty mәlimetter2005 zhyly Қyrgyzstanda Қyzgaldak tonkerisi bolgan DerekkozderMangystau enciklopediyasy Almaty 1997 Batys Қazakstan oblysy Enciklopediya Almaty Arys baspasy 2002 zhyl ISBN 9965 607 02 8 6 tom 6 tom