Қоя

Қоя – құс бөтегесінде жеген жемінен, шөбінен қорытылмай қалып қоятын жүн-жұрқа, қыл-қыбыр сияқты қалдықтарын түсіруге күлден, ағаштан, шөптен, киізден т.б. жасалған зат.

Қояны түсіру барысы

Жыртқыш аң мен жыртқыш құстар өз қорегін қыл-қыбырымен қылғи салады да, содан ішке дерт байланады. Іште жиналған осы ласты хайуанаттар табиғи емделу жолымен алды-артының бірінен өздері сыртқа шығарып тастайды. Соны қазақ тілінде қояба тастау деп атайды да, тасталған заттың өзін де қоя дейді. Егер аушы құстың бөтегесінде қоябасы қалып қойса құс ауруға шалдығып, күйі бұзылады. Сондықтан кәнігі құсбегілер күйі бұзылған құсына қоябасын түсіру үшін қоя деп аталатын зат салады, оны қоя салу деп атайды. Оның ұзындығы төрт елідей, жуандығы екі елі шамасында болады. Құсты аңғы салу үшін оның күйіне көңіл бөлу қажет етіледі. Ол үшін алдын-ала құстың арық-семіз екендігі қадағаланады, ішін тазартып отырады. Ішін қолдан тазартып отырудың бір мәні аушы құстар өзге құстар секілді емін-еркін жүрмегендіктен ішіндегі қоябасын шығара алмай қиналады. Еркіндікте жүрген кейбір бүркіттер жаз түлеген уақытында тышқанды бүтіндей жұтатын көрінеді. Демек, бұл табиғи түрде ішіндегі қоябасын түсірудің бір жолы болу керек. Құсқа қоя салғанде тек біреуі ғана салынады. Кешқұрым берілген қояны құс ертеңінде өзі құсып түсіреді. Егер құстың күйі жақсы болса салған қоя ертерек, ал арықтау болса кештеу түседі. Осылайша құсқа қоя салынып ішіндегі қоябасы түскенен кейін ғана барып аушы құс аңға салынады.

Қоя түрлері

Қояның күл қоя, ағаш қоя, шөп қоя, киіз қоя, мұз қоя сияқты бірнеше түрі болады.

• Күлқоя, сүйекқоя. Бұл жылқы жамбас сүйегі мен бұғының қу мүйізінен дайындалады. Ол үшін оны өртеп күлін шүберекке түйіп дайындайды. Құсқа берерде қояны сулап сүйір жағын құс аузына қарата, еппен қолмен сырғытып, бөтегесіне түсіріп, артынан жем беріледі;
• Ағашқоя, талқоя. Мұндай қояны жас талдың қабығын аршып, жұмыр етіп жонып, бір басын ойыстау, ал екінші басын сүйір етіп, сыртын шүберек қалтамен қаптап жасайды. Шүберек сыртын сулап, құсқа еппен жұтқызып, артынан жем жегізеді;
• Шөпқоя. Ол жұмсақ қу шөппен қамыстың үлдірігінен жіпке буылып жасалады;
• Киізқоя. Киізден жұмыр етіліп тігіліп жасалады. Құсқа берілген киіз қоя түскенен кейін түсі алдыңғысынша түссе ішінің тазарғандығының белгісі болып саналады. Ал сарғайып немесе көгеріңкі болып кетсе әлі де құс ішінің тазармағандығының белгісі;
• Мұзқоя. Мұзды сүйірлеп жасайды. Сондай-ақ, осыған ұқсас қатты сығылған қарды да береді. Ол томыртқа деп аталады. Бұлар құс денесі қызған шақта жасалатын шаралар.
• Құстың жемге бөгіп қалған кезінде қолданылатын зерде деп аталатын шара түрі бар. Оны түйе шудасының арасына тұз орап дайындайды. Бұл шара құстың аңға ұшпай қалған кезінде табан астында орындалады. Осылайша құстың ішін тазартып аңға салады.
• Мүсәтір ішкізу. Мүсәтірді белгілі мөлшерде суға салады да, ерітіндісін түтік арқылы құс аузына құяды. Ол құсты дереу құстырады, ішін айдайды.

Қояның қай-қайсысы болмасын семіріп, айнымалы болған құстың ішіндегі майды бойынан сорып, сондай-ақ, қызуының басылуына, ішінің тазаланып, шабыт күйіне келуіне өз әсерін тигізеді. Құс салынған қояны түсірерде иықтарын қомдап, мойнын жиі-жиі алдыға созып, қопаңдай береді. Мұндай кезде құс басындағы томағаны сыпырып тастаған жөн. Өйткені ол да қояның түсуіне кедергі келтіреді.

Жалпы алғанда, бүркіт ішін тазалаудың түрі аз емес. Бірақ мұның қай-қайсысы да құстың кінәраты мен күйіне қарай салынады. Қоя салар кезде аса абай болған жөн. Құсқа қояны білгір сыншылар мен құсбегілер ғана бере алады.

Дереккөздер

1. ҚАЗАҚТЫҢ ЭТНОГРАФИЯЛЫҚ КАТЕГОРИЯЛАР, ҰҒЫМДАР МЕН АТАУЛАРЫНЫҢ ДӘСТҮРЛI ЖҮЙЕСI. Энциклопедия. – Алматы: РПК “СЛОН”, 2012. – (илл.) ISBN 978-601-7026-17-23-том: К – Қ – 736 бет.ISBN 978-601-7026-21-9

Әдебиеттер

• Бабалықұлы Ж., Тұрдыбаев А. Қырандар. Алматы: Қайнар, 1983;
• Бабалықұлы Ж. Мал ауруларының қазақша атаулары. Алматы: Қайнар, 1986;
• Мұқанов С. Қазақ қауымы. Алматы: Ана тілі, 1995;
• Кәмәлашұлы Б. Қазақтың дәстүрлі құсбегілігі және атбегілігі. Алматы: Өнер, 2006;
• ҚӘТС. Алматы; Арыс, 2009;
• ҚР МОМ – материалдарынан;
• ОМЭЭ – материалдарынан.