Қаржауұлы Науша

Науша Қаржауұлы (шамамен 19 ғасырдың 1-жартысы) — қазақ батыры. Байұлы тайпасының Байбақты руынан. Ол інісі Наурызәлімен бірге руластарын басқарып, 1827 жылы көктемде Бөкей ордасын шарпыған толқуға қатысады. Олар Қаратоғай батыр Мәметұлы бастаған көтерілісшілеріне қосылып, Жәңгір ханға Астрахан және Орал казак орыстарының озбырлықтарынан қорғап, таласты жер мәселесін шешуді — Қараөзеннің шығыс жағалауы мен Сарыөзеннің бойын қазақтарға қайтаруды, алым-салықтар мөлшерін азайтуды, т.б. талап етеді. Көтерілісшілердің сесінен қаймыққан Жәңгір хан Еділ бойындағы Владимировка кентін паналап, әскери көмек сұрайды. Толкушынарды басуға шыққан Орал казак-орыс отряды тікелей шабуылға шығуға бата алмайды, ал оларға қарсы күш көрсетуге бел байлаған Науша және Қаратоғай батырларға көтерілісшілер тобындағы шеркеш руының беделді азаматы Жақсыбаев басу айтып, тоқтады. Уақиға қантөгіссіз аяқталып, бейбіт түрде тарқағанымен халықтың патшалық және жергілікті билікке наразылығы тоқгамайды. Архив кұжаттарында баяндалған мұндай толқулардың басында Науша батырдың есімі тұрады. Бөкей өрдасыңдағы халық наразылығы туралы хабар Санкт-Петербург әкімшілігіне дейін жетіп, Орал казак-орыстары мен қазақ рулары арасындағы жер дауын тексеру үшін 1928 жылы Жайық өңіріне сенат өкілі М.Энгель келеді. Ол арнайы тексеру барысыңда қазақтардьщ талабының дұрыстығын, казак-орыс әскерлерінің озбырлығын ашып көрсетеді. Әсіресе шекара сызығын Тасқалаға шейін кері шегіндіріп, Нәбиуллин Қараөзен, Сарыөзен алабын шынайы иелері — қазақ руларына босатып беруді ұсынады. Бірақ Орынбор, Орал әкімшіліктерінің басшылары сенат уәкілінің ұсыныс-пікірін ескерусіз қалдырады. Сөйтіп, Науша батыр және Қаратоғай басқарған толқу 1829 жылы көктемінде Ішкі Ордадағы алаша, байбақты, тана, беріш және т.б. руларды қамтиды. Олар Шолан-Шығыр деген жерге жиналады. Жәңгір хан да өз жақтастарынан қол жиып әрі Орынбор әкімшілігінен әскери көмек сұратып, толқуды басуға кіріседі. Екі жақтың жасақтары Масқар құмы деген жерде бетпе-бет келеді. Дәстүр бойынша әуелі екі жақ батырларының жекпе-жегі болады. Хан жағынан еңгезердей Седібек батыр мен көтерілісшілер басшысы, ықшам денелі Науша ортаға шығып, айқасады. Қимылына көз ілеспейтін епті де әбжіл Науша батыр Сәдібектің денесіне, найза сүңгітіп, атынан түсіреді. Мысы басылған хан жасағы қарсы қимыл жасай алмай, кері шегінеді. Осы жолы Науша батыр бастаған топ Жайық бойына беттеп, жолдарын торыған Орал казак-орыс әскерлеріне де күйрете соққы берген. Архив құжаттарында «Науша жасақтары казак-орыс әскерлеріне бой бермей, өзеннен мал-жанымен өтіп кетті» деген бірер сөйлемдік мәлімдеу бар. Жалпы Наушаның өмірі мен ерлік істері туралы қазақтар арасында да, казак-орыстар арасында да аңыз-әңгімелер көп болған. Жайық ойындағы шайқасқа қатысқан Назаров деген казак-орыс өздерінің жеңілу себебіне байланысты «бізге қарай атойлап шапқанда Наушаның бір өзі жүз кісі сияқты болып көрінді» деп куәлік берген. Ел аузында Науша Ақбұлақ шайқасына да қатысып, Исатай батырдың мүрдесін жау қолына түсірмей, өзі жасырып жерлегенміс деген де әңгіме бар. Соңғы жылдары белгілі тарихшы- ғалым И.Кенжалиев Науша батырдың ғұмырнамалық деректерін жинақтады.

Дереккөздер

1. (ҚР ОМА, 4-қор, 1685-іс, 88- тігінді)