Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Қарағанды көмір бассейні, Қазақстан Республикасының Қарағанды облысы жеріндегі кен орны. Ендік бағытта 120 км-ге созылып жатыр, ені орта есеппен 30 км. Ауданы — 3 600 км2, карбонның көмірлі қабаттары 2000 км2 шамасында Г, Ж, К, ОС маркалы тас көмір шығады. Бассейннің орталық және шығыс бөліктеріндегі қоңыр көмір бар. Кен жер астынан қазу жөне ашық әдіспен шығарылады. Негізгі кен өндіру орталықтары - Қарағанды, Саран, Абай, Шахтинск қалалары. Қарағанды көмірін алғаш ашқан Аппақ Байжанов 1833 ж. Қарағансай шатқалының, бұрынғы №3 шахтаның (өзге деректерде №1 шахтаның) солтүстік жағындағы калың бұталы сайдан беті ашық жатқан көмір қабатын табады (жергілікті тұрғындар жер бетіндегі көмірді Саран шатқалынан да тауып жүреді). Патша заманының кен өнеркәсіпшілері бұл жаңалыққа назар аудара қоймайды - 1847 ж. кәсіпкер көпес Н. Ушаков мұны пайдаланып, кен орның өзі ашқандығы жөнінде Ақмола округтік басқармасына мәлімдеме түсіреді. 1848 ж. ол көмірге бай Саран учаскесінің 10 шаршы км жерін «тас көмір қазып шығарғанша» деп 114 сом 30 тиынға жалға алады. 1856 ж. Ушаков пен оның сыбайластары (Рязанов және Зотов) жергілікті байлардан (Ордабай, Кешубай, Тәти Игіліқов және Игілік Отепов) Қарағанды шатқалының 100 шаршы шақырым (114 км2) жерін «Тас көмір қазып шығарғанша» деп 250 сомға сатып алады. Сату және сатып алу ақтісі 1856 ж. 14 наурызда Омбыда ресми түрде жасалынады. 1856-1919 ж. аралығында көмір кендері мен шахталардан 1 млн 117 мың 798 т көмір шығарылды. 1917 ж. революциядан кейін көмір кендері мемлекеттік қарамағына өтіп, Қарағандыға белгілі геолог А. А. Гапеев бастаған бір топ ғалымдар мен инженерлер жіберілді. Бассейнді аралап көріп және көмір қабаттарынан кен шығару жағдайларын зерттеп, Гапеев көмірлі ауданды өнеркәсіп жолымен қазудың болашағы туралы қорытынды жасады. Алайда Азамат соғысы жылдарында, 1-дүниежүзілік соғыста болған бүліншіліктен және кажетті қаражат пен мамандардың жоқтығынан кен орындары мен шахталар 1929 ж. дейін ашылмады, әрі жұмыс істемеді. Қарағанды көмір бассейнінің өнеркәсіптік мәніне Гапеев тобының берген зор бағасы және Қарағанды көмірінін негізгі тұтынушысы — сол кезде салынып жатқан Магнитогорск металлургия комбинатына жақын жерде болуы бассейнді жедел игеруде шешуші рөл атқарды. Жаңа жоба бойынша Оралдын қара металлургиясы, бастапқыда белгіленгендей, Кузнецк көмірімен емес, енді Қарағанды көмірімен жабдықталатын болды. 1930 жылдың бас кезінде Қарағанды көмірлі ауданының өнеркәсіп учаскесінде геолог Д. Н. Бурцевтың бастауымен геологиялық жедел барлау жұмыстары қолға алынды. Жалпы қуаты 47,7 м. геологиялық қоры 8,6 млрд т, 28 көмір қабаты барланды. 1930-31 ж. 23 барлау пайдалану шахтасы салынды, мұның ішінде 10 шахта пайдалану орындары болып кайта құрылды. Соғыстан бұрынғы жылдары Қарағанды көмір бассейні шығыстың көмір-металлургиялық жаңа базасының маңызды буынына айналды-1940 ж. мұнда 6,3 млн т көмір өндірілді. Ұлы Отан соғысы жылдарында бассейн Кузбасс және кендерімен катар еліміздің отын проблемасын шешуде, Орал мен Сібір металлургиясын кокспен қамтамасыз етуде аса манызды рөл атқарды. Көмір өндіру 1941 ж, — 7,2, 1942 ж. — 7,0, 1943 ж. — 7,0, 1944 ж. — 10,9, 1945 ж — 11,3 млн т болды. Соғыстыңаяғына таман, кокстелетін көмір өндіру 2,3 есе ұлғайды. Соғыс жылдарында жүзеге асырылған кешенді шаралар КСРО-да шығарылатын көмірден Қарағанды көмір бассейнінің алатын үлес салмағын 1940 жылғы 3,8%-дан 1945 ж. 7,6%-ға дейін өсіруді камтамасыз етті. 1949 жылға дейін Қарағанды көмір бассейнінде геологиялық барлау жұмыстарын КСРО Көмір енеркөсібі министрлігінің « тресі жүргізді. 1949 жылданбастап барлауды «Қазақ көмірбарлау» тресімен қоса, Қарағанды геологиялық Басқармасының (қазіргі « мемлекеттік өндірістік бірлестігі. Орталық Қазақстан өндірістік геологиялық бірлестігі) арнаулы бөлімшелері (партиялар мен экспедициялар) және КСРО Көмір өнеркәсібі министрлігі « бірлестігінің Қарағанды экспедициясы атқарды. Қарағанды көмір бассейнінің географиялық және геологиялық сипаттамалары мынадай ендік бағытқа бейімделіп біжен ойыстың орта бөлегін құрайды: ол каледон құрылымдарына салынған девондық жаңарту белдеуі шегінде орналасқан, бассейннің геологиялық құрылысына жоғарғы девон, карбон, , кайнозой шөгінділері; бассейннің солтүстік канатында жыныстар 20-30° бұрыш жасап, көлбеу; ал оңтүстік қабаты көбінесе ендік катпарлардың күрделі желілі жүйесінен тұрады, неғұрлым тіктеу біткен (60-70°) қабаттарының ысырынды әрі шашыранды беткейлерінде тежеуі бар. Қарағанды көмір бассейні батыс жағынан ірі меридиандық Тентек опырылмасымен шектеседі, ал шығысында тайыз біткен Ащысу синклиналына ауысады. Бассейн көлемінде батыстан шығысқа қарай Шерубай-Нұра, Қарағанды, Жоғары Соқыр синклинальдары айқын аңғарылады, бұлар тиісінше Алабас антиклиналімен жөне Майқұдық дөңесімен белінген. Тиісті көмірлі аудандар синклинальдармен астасып біткен, ал Шерубай-Нұра синкпиналінің бат. бөлігінде Тентек көмірлі ауданы жатыр. Синклинальдар неғұрлым ұсақ брахисинклинальді (Тентек, Долинка, Қарақек, Дубовка т. б.) жөне брахиантиклинальды (Делдел, Мәнжі, Күмісқұдықт. б.) қатпарларына күрделі жыныстар араласып біткен бұлардың көпшілігі көмірлі учаскеге сай келеді. Барлық құрылымдардың күрделі әрі сансыз көп орташа және ұсақ амплитудалы үзіктері бар. Қарағанды және Жоғары Соқыр еңістері юра катпарларынан түзілген, олар бассейннің палеозой іргесіне барып шөккен. Бұл еңістер кең де тайыз, әрі асимметриялы катпарлар болып табылады, солтүстік канаты ылдилы (5-15 %). оңг. канаты неғұрлым тік (30-40°) біткен белдіктері суббелдеулік бағытта; еңістердің ылдилы ұсақ катпарлары және үзік опырылымдары күрделі болып келеді. Еңістердің оңтүстік жағы ендік шашыранды жыныстармен тұйықталған. Карбон және юра шөгінділері көмірлі келеді. Қалыңдығы 4000 м шамасында карбонның көмірлі қабатының қалыңдығы 7 бөлінеді (төменнен жоғары қарай): аққұдық свитасы (қуаты 500-700 м), Ашылыарық (500-600), Қарағанды (630-800), үстіңгі Қарағанды (600-650), Долинка (430-560), Тентек (515-560), Шахан (350). Сұр түсті аргиллиттерден, алевролиттерден, құндақтардан, көмір қабаттары мен шала қабатшалардан, туф құмдақтары мен күлді туфтардын жұқа қабатты жыныстарынан қаланған Ащылыарық, Қарағанды, Долинка, Тентек свиталары көмірлі келеді. Карбон жыныстарына және онан да ежелгі құрылымдарға бұрыштары үйлесімсіз қонған юра шөгінділері 4 свитаға белінеді (төменнен жоғары қарай): Саран, Дубовка, Күмісқұдық, Михайловка; бұлардың ішінде Дубовка (төм. юра) және Михайловка (орт. юра) свиталары көмірлі болады. Юра шөгінділерінің калыңдығы 500900 м. Бассейннің барлық жерінде дерлік карбон және юра шөгінділерінің бет қуаты 10-100 м құм балшықты кайнозой құрылымдарымен жабылған. Карбонның өнеркәсіпке жарамды көмір қабаттары Ашылыарық, Қарағанды, Долинка, Тентек свиталарымен ұштасып жатады, бұларда көмірдің 80 қабаты мен қабатшалары бар, оның ішінде 65 қабаттың іске жарамды (қондициялы) қуаты бар. Барлық көмір қабатшрының жалпы қуаты орта есеппен 110 м. Бассейннің жалпы көмірлілігінің орт. қоэффициенті 2,8, өнеркәсіпке жарамдысы 1,5; көмірінің жалпы тығызд. 1800 м тереңдікке дейін 229,6 млн т/км2-ге тең, өнеркәсіпке жарамдысы — 18,3 млнЧ/км. Қарағанды және Долинка свиталары мен Тентек свитасының төменгі бойы көмірге неғұрлым толы келеді. Бассейн бойынша батыстан шығыска қарай, ал әрбір көмірлі аймақ көлемінде солтүстіктен онтүстікке қарай көмір қабаттарының қуаты мен свиталардың көмірлілігі артып отырады. 33-қабат жұқа деп саналады, калыңдығы 0,6-1,3 м. 29-қабатқа жуығының кзлынд. 1,3-3,5 м, 3 қабаттың (К10, К12, Д6) калыңдығы 3,5 м-ден асады. қабаттардың құрынысы негізінен күрделі болып келеді (жай құрыным тек қуаты шамалы қабаттарға ғана тән), олардың көпшілігі құрылысы мен қуаты жағынан едәуір дәрежеде бірыңғай болады. Карбон көмірлері - тас көмір, зат құрамы күлді, сапасы кең ауқымда өзгеріп отырады. Көмір күлі 25-40%-дан (Ащылыайрық свитасы) 15-25%-ға дейінгі (Долинка және Тентек свитасының төм. бойы) разрез бойынша азая береді. Тентек және Қарағанды свиталары көмірлерінің күлі тиісінше 25-35 және 10-35%, жыныс қабаттарының араласуы есебінен көмірлердін қабаттық күлі көмір массасының күлінен 1-10% және одан да көп болады. Күлдің балқу t°-сы 1250-1500°С. Көмірдің аналитикалық дымқылдылығы - 0,5-2 %, қазып алынған кездегі дымқылдылығы - 3,5-0,5%. Қоспалары (% есебімен): С - 84-89, 3-0,5-2,5. Ащылыайрық свитасында 3,5-ға дейін), Р—0, 0,2-0,1. Байытылған көмірден ұшпалы заттардың шығуы 15%-дан 38%-ға дейінгі разрез бойынша көбейе береді. Көмір күрамындағы ұшпалы заттар: Ащылыайрық свитасында 15-28%, Қарағанды свитасында — 18-32%, Долинка свитасында -28-38 %, Тентек свитасында -32-40%. Көмірдің иленіп пісуі де разрез бойынша жоғарылап отырады және 6 мм-ден 30 мм-ге дейінгі "пластикалық" қабаттың қалыңдығымен сипатталады. Көмірдің пластикалық қабатының калынд. (мм есебімен): Ащылыайрық свитасында 8-10, Қарағанды свитасында -10-14, Долинка свитасында — 20 шамасында, Тентек свитасында -23-24. Жану - 35-37, 1 МДж/кг (8370 - 8870 ккал/кг), жылу мелшері-22,3 МДж/кг(5320 ккал/кг). Көмір негізінен киын байытынады. Тығызд. 1,4 г/см3-ден кем қонцентрат шығымы 80%-дан 30%-ға дейін ауыгқып отырады, соның өзінде күлділігі тиісінше 5%-дан 19%-ғадейінболады.Терендігінеәрішығыстан батыска қарай және солтүстіктен онтүстікке қарай бағытталған сайын көмір метаморфозалануы жоғарылай береді. Бұған сәйкес көмірлердің маркасы да өзгереді; мыс., Тентек және Долинка свиталары көмірінің марқалары — ГЖ, Ж, КЖ, Қарағанды свитасында — К, К2, ОС, Ащыныайрық свитасында -Кг, К, ОС. Бассейннін барлық көмірлері кокстеуге жарайды, алайда байьгғылуы қиын болғандықтан Долинка, Тентек (Т1, Т3), Қарағанды (К<sub18, К14, К13, К12 К10, К9, К7) свиталары қабаттарының көмірлері кокстелегін көмірлер қатарына жатқызынған. Юра қабатының қоңыр көмірлері Дубовка жөне Михайловка свиталарымен байланыста Қарағанды көмірлі ауданының шығыс жағында (Күмісқұдық кен орны) Дубовка свитасының көмірлілігі барынша молая түседі. көмір шығатын екі қабаттыңтөменгісі өнеркәсіптік мәні жағынан неғұрлым тиімді екені белгілі. Дубовка кен орнында қалынд. әр түрлі болып біткен 4 қабат бар, бұлардың кайсыбір шағын жерлерінде қазып алынатын көмір қабатының калынд. 2-4 м-ден келеді. Жоғарғы Соқыр ауданына калынд. 40 м-ге дейін жететін горизонтка бір-біріне жақын орналасқан жай және күрделі құрылысты 5 қабат енеді. Қабаттардың жалпы калынд. 22,7 м, орта калынд. 2-8 м. Михайловка свитасына сай келегін Михайловка кен орнында 8 қабат бар, мүндағы 3 қабаттың қуаты 2-4 м, біреуінің қуаты 10-21 м-ге дейін жетеді (бұл қабат пайдалануда болын көмірі толық қазып алынған). Юра көмірлері метаморфозаланған маркасы — Б3. Отынға пайдаланынатын көмірлердің ынғалдығы 15-21%, көмір массасының күлділігі 16-21%, қабаттағы көмірдің күлділігі 21-29%. Күлдің балқу температурасы 1300-1400°С. Көмір құрамында С-75%, Н- 5,4%, 5-0,5-0,8%, Р-0,01- 0,08%. Ұшпа заттардың шығуы 47-50%. Отынның жануындағы еңазжылуы 15,9-18,8 МДж/кг. Көмірдің байығылуы 29% мөлшерінде. Күлдің балқу температурасы орта мөлшерден жоғарылап, қиындай береді. Тығыздығы -1,4 г/см3 және 1,8 г/см3, қонцентраттардың шығуы тиісінше 72–80 %және 85–89 %болады (күлі 10 және 14-15% деп есептегенде). Кен қазу орындарына судың келуі әр ауданында әр түрлі: Қарағанды ауданында — 3-12 м3/сағ., Шерубай-Нүра мен Тентекте — 25-60 тектоникалық бұзыныстар болған ауданыдарда—150-250 м3/сағ. Көмір қабаттарындағы газ терендеген сайын үлғая береді. Алғашқы 100 м интервалда метан аймағынан төменде газ 10-15 м3/т-ға жетеді, одан төменде сәл азайып, 400 мтерендікге 22-27 м3/тболады. Газдың желмен ұшу тереңдігі Қарағанды, Шерубай-Нұра ауылдарында 600-170 м-ден Тентек ауданында 250-350 мге дейін жетеді. Шерубай-Нұра ауданыдарында 140240 мың м3/тәулікке барады, яғни 20-40 м3/т. Бассейн шахталарының 93%-ы метан жөне көмір мен газдын кенеттен жарылу каупі бар категориядан тыс топка жатқызынды. Бассейннің 1800 м терендікке дейінгі геологиялық жалпы қоры 43,4 млрд т, оның ішінде барланған және мемлекет балансына алынғаны — 16,5 млрд т, оның ішінде тас көмір 14,3 млрд т, қоңыр көмір —2,2 млрд т, кокстелетін көмір қоры — 11,7 млрд т деп есептеледі. Болжамалы қоры 26,9 млрд т деп бағаланады.
Дереккөздер
- Қарағанды. Қарағанды облысы: Энциклопедия. - Алматы: Атамұра, 2006. ІSBN 9965-34-515-5
| Бұл мақаланы Уикипедия сапа талаптарына лайықты болуы үшін уикилендіру қажет. |
| Бұл мақалада еш сурет жоқ. Мақаланы жетілдіру үшін қажетті суретті енгізіп көмек беріңіз. Суретті қосқаннан кейін бұл үлгіні мақаладан аластаңыз.
|
уикипедия, wiki, кітап, кітаптар, кітапхана, мақала, оқу, жүктеу, тегін, тегін жүктеу, mp3, видео, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, сурет, музыка, ән, фильм, кітап, ойын, ойындар, ұялы, андроид, iOS, apple, ұялы телефон, samsung, iphone, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, ДК, веб, компьютер
Қaragandy komir bassejni Қazakstan Respublikasynyn Қaragandy oblysy zherindegi ken orny Endik bagytta 120 km ge sozylyp zhatyr eni orta eseppen 30 km Audany 3 600 km2 karbonnyn komirli kabattary 2000 km2 shamasynda G Zh K OS markaly tas komir shygady Bassejnnin ortalyk zhәne shygys bolikterindegi konyr komir bar Ken zher astynan kazu zhone ashyk әdispen shygarylady Negizgi ken ondiru ortalyktary Қaragandy Saran Abaj Shahtinsk kalalary Қaragandy komirin algash ashkan Appak Bajzhanov 1833 zh Қaragansaj shatkalynyn buryngy 3 shahtanyn ozge derekterde 1 shahtanyn soltүstik zhagyndagy kalyn butaly sajdan beti ashyk zhatkan komir kabatyn tabady zhergilikti turgyndar zher betindegi komirdi Saran shatkalynan da tauyp zhүredi Patsha zamanynyn ken onerkәsipshileri bul zhanalykka nazar audara kojmajdy 1847 zh kәsipker kopes N Ushakov muny pajdalanyp ken ornyn ozi ashkandygy zhoninde Akmola okrugtik baskarmasyna mәlimdeme tүsiredi 1848 zh ol komirge baj Saran uchaskesinin 10 sharshy km zherin tas komir kazyp shygargansha dep 114 som 30 tiynga zhalga alady 1856 zh Ushakov pen onyn sybajlastary Ryazanov zhәne Zotov zhergilikti bajlardan Ordabaj Keshubaj Tәti Igilikov zhәne Igilik Otepov Қaragandy shatkalynyn 100 sharshy shakyrym 114 km2 zherin Tas komir kazyp shygargansha dep 250 somga satyp alady Satu zhәne satyp alu aktisi 1856 zh 14 nauryzda Ombyda resmi tүrde zhasalynady 1856 1919 zh aralygynda komir kenderi men shahtalardan 1 mln 117 myn 798 t komir shygaryldy 1917 zh revolyuciyadan kejin komir kenderi memlekettik karamagyna otip Қaragandyga belgili geolog A A Gapeev bastagan bir top galymdar men inzhenerler zhiberildi Bassejndi aralap korip zhәne komir kabattarynan ken shygaru zhagdajlaryn zerttep Gapeev komirli audandy onerkәsip zholymen kazudyn bolashagy turaly korytyndy zhasady Alajda Azamat sogysy zhyldarynda 1 dүniezhүzilik sogysta bolgan bүlinshilikten zhәne kazhetti karazhat pen mamandardyn zhoktygynan ken oryndary men shahtalar 1929 zh dejin ashylmady әri zhumys istemedi Қaragandy komir bassejninin onerkәsiptik mәnine Gapeev tobynyn bergen zor bagasy zhәne Қaragandy komirinin negizgi tutynushysy sol kezde salynyp zhatkan Magnitogorsk metallurgiya kombinatyna zhakyn zherde boluy bassejndi zhedel igerude sheshushi rol atkardy Zhana zhoba bojynsha Oraldyn kara metallurgiyasy bastapkyda belgilengendej Kuzneck komirimen emes endi Қaragandy komirimen zhabdyktalatyn boldy 1930 zhyldyn bas kezinde Қaragandy komirli audanynyn onerkәsip uchaskesinde geolog D N Burcevtyn bastauymen geologiyalyk zhedel barlau zhumystary kolga alyndy Zhalpy kuaty 47 7 m geologiyalyk kory 8 6 mlrd t 28 komir kabaty barlandy 1930 31 zh 23 barlau pajdalanu shahtasy salyndy munyn ishinde 10 shahta pajdalanu oryndary bolyp kajta kuryldy Sogystan buryngy zhyldary Қaragandy komir bassejni shygystyn komir metallurgiyalyk zhana bazasynyn manyzdy buynyna ajnaldy 1940 zh munda 6 3 mln t komir ondirildi Ұly Otan sogysy zhyldarynda bassejn Kuzbass zhәne kenderimen katar elimizdin otyn problemasyn sheshude Oral men Sibir metallurgiyasyn kokspen kamtamasyz etude asa manyzdy rol atkardy Komir ondiru 1941 zh 7 2 1942 zh 7 0 1943 zh 7 0 1944 zh 10 9 1945 zh 11 3 mln t boldy Sogystynayagyna taman koksteletin komir ondiru 2 3 ese ulgajdy Sogys zhyldarynda zhүzege asyrylgan keshendi sharalar KSRO da shygarylatyn komirden Қaragandy komir bassejninin alatyn үles salmagyn 1940 zhylgy 3 8 dan 1945 zh 7 6 ga dejin osirudi kamtamasyz etti 1949 zhylga dejin Қaragandy komir bassejninde geologiyalyk barlau zhumystaryn KSRO Komir enerkosibi ministrliginin tresi zhүrgizdi 1949 zhyldanbastap barlaudy Қazak komirbarlau tresimen kosa Қaragandy geologiyalyk Baskarmasynyn kazirgi memlekettik ondiristik birlestigi Ortalyk Қazakstan ondiristik geologiyalyk birlestigi arnauly bolimsheleri partiyalar men ekspediciyalar zhәne KSRO Komir onerkәsibi ministrligi birlestiginin Қaragandy ekspediciyasy atkardy Қaragandy komir bassejninin geografiyalyk zhәne geologiyalyk sipattamalary mynadaj endik bagytka bejimdelip bizhen ojystyn orta bolegin kurajdy ol kaledon kurylymdaryna salyngan devondyk zhanartu beldeui sheginde ornalaskan bassejnnin geologiyalyk kurylysyna zhogargy devon karbon kajnozoj shogindileri bassejnnin soltүstik kanatynda zhynystar 20 30 burysh zhasap kolbeu al ontүstik kabaty kobinese endik katparlardyn kүrdeli zhelili zhүjesinen turady negurlym tikteu bitken 60 70 kabattarynyn ysyryndy әri shashyrandy betkejlerinde tezheui bar Қaragandy komir bassejni batys zhagynan iri meridiandyk Tentek opyrylmasymen shektesedi al shygysynda tajyz bitken Ashysu sinklinalyna auysady Bassejn koleminde batystan shygyska karaj Sherubaj Nura Қaragandy Zhogary Sokyr sinklinaldary ajkyn angarylady bular tiisinshe Alabas antiklinalimen zhone Majkudyk donesimen belingen Tiisti komirli audandar sinklinaldarmen astasyp bitken al Sherubaj Nura sinkpinalinin bat boliginde Tentek komirli audany zhatyr Sinklinaldar negurlym usak brahisinklinaldi Tentek Dolinka Қarakek Dubovka t b zhone brahiantiklinaldy Deldel Mәnzhi Kүmiskudykt b katparlaryna kүrdeli zhynystar aralasyp bitken bulardyn kopshiligi komirli uchaskege saj keledi Barlyk kurylymdardyn kүrdeli әri sansyz kop ortasha zhәne usak amplitudaly үzikteri bar Қaragandy zhәne Zhogary Sokyr enisteri yura katparlarynan tүzilgen olar bassejnnin paleozoj irgesine baryp shokken Bul enister ken de tajyz әri asimmetriyaly katparlar bolyp tabylady soltүstik kanaty yldily 5 15 ong kanaty negurlym tik 30 40 bitken beldikteri subbeldeulik bagytta enisterdin yldily usak katparlary zhәne үzik opyrylymdary kүrdeli bolyp keledi Enisterdin ontүstik zhagy endik shashyrandy zhynystarmen tujyktalgan Karbon zhәne yura shogindileri komirli keledi Қalyndygy 4000 m shamasynda karbonnyn komirli kabatynyn kalyndygy 7 bolinedi tomennen zhogary karaj akkudyk svitasy kuaty 500 700 m Ashylyaryk 500 600 Қaragandy 630 800 үstingi Қaragandy 600 650 Dolinka 430 560 Tentek 515 560 Shahan 350 Sur tүsti argillitterden alevrolitterden kundaktardan komir kabattary men shala kabatshalardan tuf kumdaktary men kүldi tuftardyn zhuka kabatty zhynystarynan kalangan Ashylyaryk Қaragandy Dolinka Tentek svitalary komirli keledi Karbon zhynystaryna zhәne onan da ezhelgi kurylymdarga buryshtary үjlesimsiz kongan yura shogindileri 4 svitaga belinedi tomennen zhogary karaj Saran Dubovka Kүmiskudyk Mihajlovka bulardyn ishinde Dubovka tom yura zhәne Mihajlovka ort yura svitalary komirli bolady Yura shogindilerinin kalyndygy 500900 m Bassejnnin barlyk zherinde derlik karbon zhәne yura shogindilerinin bet kuaty 10 100 m kum balshykty kajnozoj kurylymdarymen zhabylgan Karbonnyn onerkәsipke zharamdy komir kabattary Ashylyaryk Қaragandy Dolinka Tentek svitalarymen ushtasyp zhatady bularda komirdin 80 kabaty men kabatshalary bar onyn ishinde 65 kabattyn iske zharamdy kondiciyaly kuaty bar Barlyk komir kabatshrynyn zhalpy kuaty orta eseppen 110 m Bassejnnin zhalpy komirliliginin ort koefficienti 2 8 onerkәsipke zharamdysy 1 5 komirinin zhalpy tygyzd 1800 m terendikke dejin 229 6 mln t km2 ge ten onerkәsipke zharamdysy 18 3 mlnCh km Қaragandy zhәne Dolinka svitalary men Tentek svitasynyn tomengi bojy komirge negurlym toly keledi Bassejn bojynsha batystan shygyska karaj al әrbir komirli ajmak koleminde soltүstikten ontүstikke karaj komir kabattarynyn kuaty men svitalardyn komirliligi artyp otyrady 33 kabat zhuka dep sanalady kalyndygy 0 6 1 3 m 29 kabatka zhuygynyn kzlynd 1 3 3 5 m 3 kabattyn K10 K12 D6 kalyndygy 3 5 m den asady kabattardyn kurynysy negizinen kүrdeli bolyp keledi zhaj kurynym tek kuaty shamaly kabattarga gana tәn olardyn kopshiligi kurylysy men kuaty zhagynan edәuir dәrezhede biryngaj bolady Karbon komirleri tas komir zat kuramy kүldi sapasy ken aukymda ozgerip otyrady Komir kүli 25 40 dan Ashylyajryk svitasy 15 25 ga dejingi Dolinka zhәne Tentek svitasynyn tom bojy razrez bojynsha azaya beredi Tentek zhәne Қaragandy svitalary komirlerinin kүli tiisinshe 25 35 zhәne 10 35 zhynys kabattarynyn aralasuy esebinen komirlerdin kabattyk kүli komir massasynyn kүlinen 1 10 zhәne odan da kop bolady Kүldin balku t sy 1250 1500 S Komirdin analitikalyk dymkyldylygy 0 5 2 kazyp alyngan kezdegi dymkyldylygy 3 5 0 5 Қospalary esebimen S 84 89 3 0 5 2 5 Ashylyajryk svitasynda 3 5 ga dejin R 0 0 2 0 1 Bajytylgan komirden ushpaly zattardyn shyguy 15 dan 38 ga dejingi razrez bojynsha kobeje beredi Komir kүramyndagy ushpaly zattar Ashylyajryk svitasynda 15 28 Қaragandy svitasynda 18 32 Dolinka svitasynda 28 38 Tentek svitasynda 32 40 Komirdin ilenip pisui de razrez bojynsha zhogarylap otyrady zhәne 6 mm den 30 mm ge dejingi plastikalyk kabattyn kalyndygymen sipattalady Komirdin plastikalyk kabatynyn kalynd mm esebimen Ashylyajryk svitasynda 8 10 Қaragandy svitasynda 10 14 Dolinka svitasynda 20 shamasynda Tentek svitasynda 23 24 Zhanu 35 37 1 MDzh kg 8370 8870 kkal kg zhylu melsheri 22 3 MDzh kg 5320 kkal kg Komir negizinen kiyn bajytynady Tygyzd 1 4 g sm3 den kem koncentrat shygymy 80 dan 30 ga dejin auygkyp otyrady sonyn ozinde kүldiligi tiisinshe 5 dan 19 gadejinbolady Terendigineәrishygystan batyska karaj zhәne soltүstikten ontүstikke karaj bagyttalgan sajyn komir metamorfozalanuy zhogarylaj beredi Bugan sәjkes komirlerdin markasy da ozgeredi mys Tentek zhәne Dolinka svitalary komirinin markalary GZh Zh KZh Қaragandy svitasynda K K2 OS Ashynyajryk svitasynda Kg K OS Bassejnnin barlyk komirleri koksteuge zharajdy alajda bajggyluy kiyn bolgandyktan Dolinka Tentek T1 T3 Қaragandy K lt sub18 K14 K13 K12 K10 K9 K7 svitalary kabattarynyn komirleri kokstelegin komirler kataryna zhatkyzyngan Yura kabatynyn konyr komirleri Dubovka zhone Mihajlovka svitalarymen bajlanysta Қaragandy komirli audanynyn shygys zhagynda Kүmiskudyk ken orny Dubovka svitasynyn komirliligi barynsha molaya tүsedi komir shygatyn eki kabattyntomengisi onerkәsiptik mәni zhagynan negurlym tiimdi ekeni belgili Dubovka ken ornynda kalynd әr tүrli bolyp bitken 4 kabat bar bulardyn kajsybir shagyn zherlerinde kazyp alynatyn komir kabatynyn kalynd 2 4 m den keledi Zhogargy Sokyr audanyna kalynd 40 m ge dejin zhetetin gorizontka bir birine zhakyn ornalaskan zhaj zhәne kүrdeli kurylysty 5 kabat enedi Қabattardyn zhalpy kalynd 22 7 m orta kalynd 2 8 m Mihajlovka svitasyna saj kelegin Mihajlovka ken ornynda 8 kabat bar mүndagy 3 kabattyn kuaty 2 4 m bireuinin kuaty 10 21 m ge dejin zhetedi bul kabat pajdalanuda bolyn komiri tolyk kazyp alyngan Yura komirleri metamorfozalangan markasy B3 Otynga pajdalanynatyn komirlerdin yngaldygy 15 21 komir massasynyn kүldiligi 16 21 kabattagy komirdin kүldiligi 21 29 Kүldin balku temperaturasy 1300 1400 S Komir kuramynda S 75 N 5 4 5 0 5 0 8 R 0 01 0 08 Ұshpa zattardyn shyguy 47 50 Otynnyn zhanuyndagy enazzhyluy 15 9 18 8 MDzh kg Komirdin bajygyluy 29 molsherinde Kүldin balku temperaturasy orta molsherden zhogarylap kiyndaj beredi Tygyzdygy 1 4 g sm3 zhәne 1 8 g sm3 koncentrattardyn shyguy tiisinshe 72 80 zhәne 85 89 bolady kүli 10 zhәne 14 15 dep eseptegende Ken kazu oryndaryna sudyn kelui әr audanynda әr tүrli Қaragandy audanynda 3 12 m3 sag Sherubaj Nүra men Tentekte 25 60 tektonikalyk buzynystar bolgan audanydarda 150 250 m3 sag Komir kabattaryndagy gaz terendegen sajyn үlgaya beredi Algashky 100 m intervalda metan ajmagynan tomende gaz 10 15 m3 t ga zhetedi odan tomende sәl azajyp 400 mterendikge 22 27 m3 tbolady Gazdyn zhelmen ushu terendigi Қaragandy Sherubaj Nura auyldarynda 600 170 m den Tentek audanynda 250 350 mge dejin zhetedi Sherubaj Nura audanydarynda 140240 myn m3 tәulikke barady yagni 20 40 m3 t Bassejn shahtalarynyn 93 y metan zhone komir men gazdyn kenetten zharylu kaupi bar kategoriyadan tys topka zhatkyzyndy Bassejnnin 1800 m terendikke dejingi geologiyalyk zhalpy kory 43 4 mlrd t onyn ishinde barlangan zhәne memleket balansyna alyngany 16 5 mlrd t onyn ishinde tas komir 14 3 mlrd t konyr komir 2 2 mlrd t koksteletin komir kory 11 7 mlrd t dep esepteledi Bolzhamaly kory 26 9 mlrd t dep bagalanady KomirDerekkozderҚaragandy Қaragandy oblysy Enciklopediya Almaty Atamura 2006 ISBN 9965 34 515 5Bul zhana makalanyn bastamasy Bul makalany tolyktyryp damytu arkyly Uikipediyaga komektesuinizdi surajmyz Bul makalany Uikipediya sapa talaptaryna lajykty boluy үshin uikilendiru kazhet Bul makalada esh suret zhok Makalany zhetildiru үshin kazhetti suretti engizip komek beriniz Suretti koskannan kejin bul үlgini makaladan alastanyz Suretti mynnan tabuga bolady osy makalanyn takyrybyna bajlanysty suret Ortak korda tabyluy mүmkin makalanyn ozge til uikilerindegi nuskalaryn karap koriniz oziniz zhasagan suretti zhүkteniz avtorlyk kukykpen korgalgan suret kospanyz