Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Эндокринді бездер немесе Ішкі секреция бездері (glandula endocrinae, лат. glandula без, грек, endon — ішкі, krino —бөлу) — гормондарын организмнің сұйық ішкі ортасына (қан, лимфа, ұлпа сұйықтығы) бөлетін бездер. Бұл бездер тек секрет бөлетін соңғы бөлімдерден тұрады, шығару өзектері болмайды және қан тамырларына өте бай келеді. Эндокринді бездер (ішкі секреция бездері): орталық және шеткі эндокринді бездер болып екіге бөлінеді. Орталық эндокринді бездерге: гипоталамус, гипофиз және эпифиз, ал шеткі эндокринді бездерге: қалқанша, қалқанша маңы, бүйрекүсті бездері жатады. Бұлардан басқа организмде қосарлана қызмет атқаратын аралас бездер де болады. Оларға: жынысбездері, ұйқы безі, плацента және тимус (айырша без) жатады. Эндокринді бездер гормондары организмнің сұйық ішкі ортасы арқылы дене мүшелерінің дамуы мен қызметін, олардағы зат алмасу деңгейін гуморальды реттеуге қатысады.
Ағзада гормондар мөлшерінен көп бөлінсе гиперфунция, мөлшерінен аз бөлінсе гипофункция деп атайды. Гормондардың мөлшерден тыс көп бөлінуі де, аз бөлінуі де қауіпті. Кез келген бездің гипер және гипофункциясы қауіпті ауру тудыруы мүмкін.
Гипофиз — негізгі ішкі секреция безі. Ол аралық мидың астыңғы жағына жіңішке өсінді арқылы бекінеді. Пішіні үрмебұршақ тәрізді, ересек адамдарда салмағы 0,5-0,65г-ға жетеді. Бұл без 25 түрлі гормон бөледі. Оның гормондары ұйқы безінен басқа бүкіл ішкі секреция бездерінің қызметін басқарады. Гипофиздің соматотропин (өсу) гормоны барлық ұлпа мен ағзаға әсер етеді. Өсу гормоны қаңқа мен бұлшық еттің өсуіне әсер ете отырып, ағзаны дамытады. Егер өсу гормоны жеткіліксіз мөлшерде түзілетін болса, адамның бойы өспей, ергежейлілік пайда болады. Ал артық түзілген жағдайда (гиперфункция) алыптық ауруына шалдығады. Адамының сүйектері 25 жасқа дейін ұзарып өседі. Акромегалия – ересек адамдарда өсу гормонының көп бөлуінен пайда болатын ауру. Бұл жағдайда адамның саусақтары, аяқ және бет сүйектері ұзарып өседі.
Ішкі секреция бездерінен бөлінетін гормондар және олардың адам ағзасына әсері
| Гормондар | Бөлетін бездер | Ағзаға әсері |
|---|---|---|
| Тироксин | Қалқанша безі | Негізінен зат алмасу қарқындылығын арттырады |
| Паратгормон | Қалқаншамаңы безі | Кальций және фосфор алмасуын реттейді |
| Инсулин | Ұйқыбездің аралды бөлігі | Бұлшықет және басқа жасушалардың глюкозаны пайдалануын арттырады, қанның құрамындағы қанттың мөлшерін азайтады, гликогеннің қорын арттырады, глюкозаның алмасуына әсер етеді |
| Глюкагон | -"- | Бауырдағы гликогеннің қанда глюкозаға айналуына әсер етеді |
| Адреналин | Бүйрекүсті бездің без заты | Симпатикалық жүйкелердің әсерін арттырады, бауыр мен бұлшықеттердегі гликогеннің ыдырауына әсер етеді |
| Норадреналин | -"- | Қантамырларын тарылтады |
| Өсу гормоны [соматропты гормон) | Гипофиздің алдыңғы бөлігі | Сүйектің және ағзаның қалыпты өсуін реттейді, нәруыздың, көмірсудың және майдың алмасуына әсер етеді |
| Гиреотропты гормон | -"- | Қалқанша бездің өсуіне және тироксиннін түзілуіне әсер етеді |
| Адренокортикотропты гормон [АКТГ) | -"- | Бүйрекүсті бездердің өсуіне және оларда гормондардың түзілуіне әсер етеді |
| Экцитоцин | Гипоталамус (гипофиздің артқы бөлігі) | Жатыр бұлшықеттерінің жиырылуына және сүттің бөлінуіне әсер етеді |
| Вазопрессин | Example | Бірыңғайсалалы бұлшықеттердің жиырылуына жағдай жасайды. Зәрдің бөлінуін азайтады |
| Тестостерон (андрогендер) | Аталық бездер | Аталық жыныс белгілердің дамуына әрі сақталуына әсер етеді |
| Эстрадиол (экстрогендер) | Аналық бездер | Аналық жыныс белгілердің дамуын әрі сақталуын қамтамасыз етеді |
Дереккөздер
- Биоморфология терминдерінің түсіндірме сөздігі/ - Алматы: "Сөздік-Словарь", 2009. ISBN 9965-822-54-9
- Әлімқұлова Р., Сәтімбеков Р. Ә 55 Биология: Жалпы білім беретін мектептің 8-сыныбына арналған оқулық. - 2-басылымы, өңделген, толықтырылған. - Алматы: Атамұра, 2008. - 320 бет. ISBN 9965-34-812-Х
| Бұл мақаланы Уикипедия сапа талаптарына лайықты болуы үшін уикилендіру қажет. |
уикипедия, wiki, кітап, кітаптар, кітапхана, мақала, оқу, жүктеу, тегін, тегін жүктеу, mp3, видео, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, сурет, музыка, ән, фильм, кітап, ойын, ойындар, ұялы, андроид, iOS, apple, ұялы телефон, samsung, iphone, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, ДК, веб, компьютер
Endokrindi bezder nemese Ishki sekreciya bezderi glandula endocrinae lat glandula bez grek endon ishki krino bolu gormondaryn organizmnin sujyk ishki ortasyna kan limfa ulpa sujyktygy boletin bezder Bul bezder tek sekret boletin songy bolimderden turady shygaru ozekteri bolmajdy zhәne kan tamyrlaryna ote baj keledi Endokrindi bezder ishki sekreciya bezderi ortalyk zhәne shetki endokrindi bezder bolyp ekige bolinedi Ortalyk endokrindi bezderge gipotalamus gipofiz zhәne epifiz al shetki endokrindi bezderge kalkansha kalkansha many bүjrekүsti bezderi zhatady Bulardan baska organizmde kosarlana kyzmet atkaratyn aralas bezder de bolady Olarga zhynysbezderi ujky bezi placenta zhәne timus ajyrsha bez zhatady Endokrindi bezder gormondary organizmnin sujyk ishki ortasy arkyly dene mүshelerinin damuy men kyzmetin olardagy zat almasu dengejin gumoraldy retteuge katysady 1 epifiz 2 gipofiz 3 kalkansha bez 4 ajyrsha bez 5 bүjrekүsti bezi 6 ujky bezi 7 analyk bez 8 zhumalak Agzada gormondar molsherinen kop bolinse giperfunciya molsherinen az bolinse gipofunkciya dep atajdy Gormondardyn molsherden tys kop bolinui de az bolinui de kauipti Kez kelgen bezdin giper zhәne gipofunkciyasy kauipti auru tudyruy mүmkin Gipofiz negizgi ishki sekreciya bezi Ol aralyk midyn astyngy zhagyna zhinishke osindi arkyly bekinedi Pishini үrmeburshak tәrizdi eresek adamdarda salmagy 0 5 0 65g ga zhetedi Bul bez 25 tүrli gormon boledi Onyn gormondary ujky bezinen baska bүkil ishki sekreciya bezderinin kyzmetin baskarady Gipofizdin somatotropin osu gormony barlyk ulpa men agzaga әser etedi Өsu gormony kanka men bulshyk ettin osuine әser ete otyryp agzany damytady Eger osu gormony zhetkiliksiz molsherde tүziletin bolsa adamnyn bojy ospej ergezhejlilik pajda bolady Al artyk tүzilgen zhagdajda giperfunkciya alyptyk auruyna shaldygady Adamynyn sүjekteri 25 zhaska dejin uzaryp osedi Akromegaliya eresek adamdarda osu gormonynyn kop boluinen pajda bolatyn auru Bul zhagdajda adamnyn sausaktary ayak zhәne bet sүjekteri uzaryp osedi Ishki sekreciya bezderinen bolinetin gormondar zhәne olardyn adam agzasyna әseriGormondar Boletin bezder Agzaga әseriTiroksin Қalkansha bezi Negizinen zat almasu karkyndylygyn arttyradyParatgormon Қalkanshamany bezi Kalcij zhәne fosfor almasuyn rettejdiInsulin Ұjkybezdin araldy boligi Bulshyket zhәne baska zhasushalardyn glyukozany pajdalanuyn arttyrady kannyn kuramyndagy kanttyn molsherin azajtady glikogennin koryn arttyrady glyukozanyn almasuyna әser etediGlyukagon Bauyrdagy glikogennin kanda glyukozaga ajnaluyna әser etediAdrenalin Bүjrekүsti bezdin bez zaty Simpatikalyk zhүjkelerdin әserin arttyrady bauyr men bulshyketterdegi glikogennin ydyrauyna әser etediNoradrenalin Қantamyrlaryn taryltadyӨsu gormony somatropty gormon Gipofizdin aldyngy boligi Sүjektin zhәne agzanyn kalypty osuin rettejdi nәruyzdyn komirsudyn zhәne majdyn almasuyna әser etediGireotropty gormon Қalkansha bezdin osuine zhәne tiroksinnin tүziluine әser etediAdrenokortikotropty gormon AKTG Bүjrekүsti bezderdin osuine zhәne olarda gormondardyn tүziluine әser etediEkcitocin Gipotalamus gipofizdin artky boligi Zhatyr bulshyketterinin zhiyryluyna zhәne sүttin bolinuine әser etediVazopressin Example Biryngajsalaly bulshyketterdin zhiyryluyna zhagdaj zhasajdy Zәrdin bolinuin azajtadyTestosteron androgender Atalyk bezder Atalyk zhynys belgilerdin damuyna әri saktaluyna әser etediEstradiol ekstrogender Analyk bezder Analyk zhynys belgilerdin damuyn әri saktaluyn kamtamasyz etediDerekkozderBiomorfologiya terminderinin tүsindirme sozdigi Almaty Sozdik Slovar 2009 ISBN 9965 822 54 9 Әlimkulova R Sәtimbekov R Ә 55 Biologiya Zhalpy bilim beretin mekteptin 8 synybyna arnalgan okulyk 2 basylymy ondelgen tolyktyrylgan Almaty Atamura 2008 320 bet ISBN 9965 34 812 HBul makalany Uikipediya sapa talaptaryna lajykty boluy үshin uikilendiru kazhet