Эндокриндік жүйе — ағзаның гуморальды реттелуінде маңызды рөл атқарады. Бұл жерде гуморальды реттелу дегеніміз — қанның құрамындағы гормондар және минералдық заттардың әсерлері арқылы организм қызметінің реттелуі. Ол ағзаның ішкі ортасына арнаулы биологиялық белсенді заттарды бөліп шығарады. Ішкі секреция бездері шығарған заттар гормон деп аталады. Бездер бөлген гормондар қанның ағысымен ішкі мүшелерге және мүшелер жүйелеріне келіп, олардың жұмысына әсер етеді.
Организмде бездерді үш топқа бөледі:
- (бауыр, сілекей, ұйқы және ішек бездері);
- Ішкі секреция бездері (гипофиз, эпифиз, қалқанша без, қалқанша маңы бездері, тимус, бүйрек үсті бездері);
- (жыныс бездері, ұйқы безі).
Эндокриндік жүйенің қызметі
- Ағзаның гуморальды реттелуіне қатысады және барлық мүшелер мен жүйелердің қызметін бақылайды.
- Ішкі тұрақтылықты, яғни, гомеостазды қамтамасыз етеді.
- Жүйке және иммундық жүйелермен қосыла отырып:
- өсуді;
- ағзаның дамуын;
- жыныстық жетілуін және репродуктивті қызметін;
- энергияны сақтауды бақылап қамтамасыз етеді.
- Жүйке жүйесімен бірігіп гормондар:
- эмоционалды реакциялардың;
- адамның психикалық мансабынның қамтамасыз етілуіне қатысады.
Гормондар
Гормондар — ішкі секреция безінің қанға бөліп шығаратын және дененің түрлі әрекетін реттейтін биологиялық заттар. Әр гормон белгілі бір мүшеге әсер етеді. Гормондардың барлығы бір-бірімен тығыз байланыста жұмыс істейді. Гормондар химиялық құрамына қарай аминдер, нәруыздар, стероидтар және май қышқылдары болып келеді.
Гормондардың қасиеті:
- Гормондар дистантты түрде әсер етеді;
- Арнайы әсер;
- Био-физиологиялық белсенділік;
- Әр түрге арнайшылық;
- Тек тірі жасушаларға әсер ету.
Ішкі секреция бездері
Эндокринді бездер (эндокринные железы); (glandula endocrinae, лат. glandula без, грек, endon — ішкі, krino —бөлу) — (гормондар) организмнің сұйық ішкі ортасына (қан, лимфа, ұлпа сұйығы) бөлетін бездер. Бұл бездер тек секрет бөлетін соңғы бөлімдерден тұрады, шығару өзектері болмайды және қан тамырларына өте бай келеді. Эндокринді бездер (ішкі секреция бездері): орталық және шеткі эндокринді бездер болып екіге бөлінеді. Орталық бездерге: гипоталамус, гипофиз және элифиз, ал шеткі эндокринді бездерге: қалқанша, қалқанша маңы, бүйрекүсті бездері жатады. Бұлардан басқа организмде қосарлана қызмет атқаратын аралас бездер де болады. Оларға: жынысбездері, ұйқы безі, плацента және тимус (айырша без) жатады. Эндокринді бездер гормондары организмнің сұйық ішкі ортасы арқылы дене мүшелерінің дамуы мен қызметін, олардағы зат алмасу деңгейін гуморальды реттеуге қатысады.
Гипоталамус-гипофиздік жүйе
Гипоталамус — аралық мида орналасқан ішкі секреция бездерінің қызметін реттейтін орталық. Әдеби тұрғыда айтатын болсақ: гипоталамус ішкі секреция бездерінің «композиторы». Гипоталамус пен гипофиз тығыз байланыста жұмыс істеп, Гипоталамус-гипофиздік жүйені құрайды. Гипоталамус гипофиз безін реттейді, ал гипофиз ағзадағы барлық басқа бездердің жұмысын реттейді. Олар нейрогормондар бөліп рефлекстік және гуморальдік реттеуді жүзеге асырады. Гипоталамус гипофизге әсер ететін статин (гипофиздың гормон түзуін тежейді) және либерин (гипофиздің гормон бөлу белсенділігін арттырады) гормондарын бөледі. Окситоцин және вазопрессин гормондары гипофиздың артқы бөлігінде жиналады.
Гипофиз — аралық мида орналасқан ішкі секреция бездерінің ең негізгі жетекші орталығы. Әдеби тұрғыда бұл гормон ішкі секреция бездерінің «дирижері» болып саналады. Гипофиз - сопақша пішінді, салмағы 0,5-0,7 г. Гипофиз гормондарының барлығы химиялық құрамы бойынша пептидті (нәруызды). Гипофиз үш бөліктен тұрады: алдыңғы, артқы, ортаңғы
Қалқанша без
Қалқанша без — мойынның алдыңғы жағына орналасқан. Оның салмағы-15-30 г. Ол өзара байланысты екі бөліктен тұрады. Қалқанша без қанның құрамындағы йодты сіңіріп, жинақтайды. Йод бұл без гормондарының құрамына енеді. Қалқанша бездің тироксин (тетрайодтиронин, Т4) деп аталады. Сонымен қатар кальцитонин және (Т3). Тироксин дененің өсу және даму, зат алмасу (нәруыз, май) әрекеттері мен жүйке жүйесінің қозуына әсерін тигізеді. Қалқанша без зат алмасуға, адамның өсуіне, дене салмағына, қимылына және ой еңбектерінің дамуына әсер етеді.
Қалқанша маңы бездері
Қалқанша маңы бездері — қалқанша бездің жоғарғы және төменгі жағына жанаса орналасқан. Без бөледі. Паратгормон - күрделі құрылысты зат. Ол денедегі кальций мен фосфаттардың алмасуын, тағамның ішектен қанға тез сіңірілуін, зәрмен бірге шығарылуын реттейді. Кальция алмасудың реттелуі паратгормонның және D дәруменінің қатысуымен болады. D дәрумені жетіспегенде сүйектің құрамында кальций азайып, оның қаттылық, мықтылық қасиеті төмендейді.
Дереккөздер
- Биоморфология терминдерінің түсіндірме сөздігі/ - Алматы: "Сөздік-Словарь", 2009. ISBN 9965-822-54-9
Бұл — биология бойынша мақаланың бастамасы. Бұл мақаланы толықтырып, дамыту арқылы, Уикипедияға көмектесе аласыз. |
уикипедия, wiki, кітап, кітаптар, кітапхана, мақала, оқу, жүктеу, тегін, тегін жүктеу, mp3, видео, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, сурет, музыка, ән, фильм, кітап, ойын, ойындар, ұялы, андроид, iOS, apple, ұялы телефон, samsung, iphone, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, ДК, веб, компьютер
Endokrindik zhүje agzanyn gumoraldy retteluinde manyzdy rol atkarady Bul zherde gumoraldy rettelu degenimiz kannyn kuramyndagy gormondar zhәne mineraldyk zattardyn әserleri arkyly organizm kyzmetinin rettelui Ol agzanyn ishki ortasyna arnauly biologiyalyk belsendi zattardy bolip shygarady Ishki sekreciya bezderi shygargan zattar gormon dep atalady Bezder bolgen gormondar kannyn agysymen ishki mүshelerge zhәne mүsheler zhүjelerine kelip olardyn zhumysyna әser etedi Basty ishki sekreciya bezderi sol zhakta erkek on zhakta әjel 1 Epifiz 2 Gipofiz 3 Қalkansha bez 4 Timus 5 6 Ұjky bezi 7 Analyk bez 8 Atalyk bez Organizmde bezderdi үsh topka boledi bauyr silekej ujky zhәne ishek bezderi Ishki sekreciya bezderi gipofiz epifiz kalkansha bez kalkansha many bezderi timus bүjrek үsti bezderi zhynys bezderi ujky bezi Endokrindik zhүjenin kyzmetiAgzanyn gumoraldy retteluine katysady zhәne barlyk mүsheler men zhүjelerdin kyzmetin bakylajdy Ishki turaktylykty yagni gomeostazdy kamtamasyz etedi Zhүjke zhәne immundyk zhүjelermen kosyla otyryp osudi agzanyn damuyn zhynystyk zhetiluin zhәne reproduktivti kyzmetin energiyany saktaudy bakylap kamtamasyz etedi Zhүjke zhүjesimen birigip gormondar emocionaldy reakciyalardyn adamnyn psihikalyk mansabynnyn kamtamasyz etiluine katysady GormondarGormondar ishki sekreciya bezinin kanga bolip shygaratyn zhәne denenin tүrli әreketin rettejtin biologiyalyk zattar Әr gormon belgili bir mүshege әser etedi Gormondardyn barlygy bir birimen tygyz bajlanysta zhumys istejdi Gormondar himiyalyk kuramyna karaj aminder nәruyzdar steroidtar zhәne maj kyshkyldary bolyp keledi Gormondardyn kasieti Gormondar distantty tүrde әser etedi Arnajy әser Bio fiziologiyalyk belsendilik Әr tүrge arnajshylyk Tek tiri zhasushalarga әser etu Ishki sekreciya bezderiTolyk makalasy Ishki sekreciya bezderi Endokrindi bezder endokrinnye zhelezy glandula endocrinae lat glandula bez grek endon ishki krino bolu gormondar organizmnin sujyk ishki ortasyna kan limfa ulpa sujygy boletin bezder Bul bezder tek sekret boletin songy bolimderden turady shygaru ozekteri bolmajdy zhәne kan tamyrlaryna ote baj keledi Endokrindi bezder ishki sekreciya bezderi ortalyk zhәne shetki endokrindi bezder bolyp ekige bolinedi Ortalyk bezderge gipotalamus gipofiz zhәne elifiz al shetki endokrindi bezderge kalkansha kalkansha many bүjrekүsti bezderi zhatady Bulardan baska organizmde kosarlana kyzmet atkaratyn aralas bezder de bolady Olarga zhynysbezderi ujky bezi placenta zhәne timus ajyrsha bez zhatady Endokrindi bezder gormondary organizmnin sujyk ishki ortasy arkyly dene mүshelerinin damuy men kyzmetin olardagy zat almasu dengejin gumoraldy retteuge katysady Gipotalamus gipofizdik zhүje Tolyk makalalary Gipotalamus zhәne Gipofiz Gipotalamus aralyk mida ornalaskan ishki sekreciya bezderinin kyzmetin rettejtin ortalyk Әdebi turgyda ajtatyn bolsak gipotalamus ishki sekreciya bezderinin kompozitory Gipotalamus pen gipofiz tygyz bajlanysta zhumys istep Gipotalamus gipofizdik zhүjeni kurajdy Gipotalamus gipofiz bezin rettejdi al gipofiz agzadagy barlyk baska bezderdin zhumysyn rettejdi Olar nejrogormondar bolip reflekstik zhәne gumoraldik retteudi zhүzege asyrady Gipotalamus gipofizge әser etetin statin gipofizdyn gormon tүzuin tezhejdi zhәne liberin gipofizdin gormon bolu belsendiligin arttyrady gormondaryn boledi Oksitocin zhәne vazopressin gormondary gipofizdyn artky boliginde zhinalady Gipofiz zhәne Epifiz Gipofiz aralyk mida ornalaskan ishki sekreciya bezderinin en negizgi zhetekshi ortalygy Әdebi turgyda bul gormon ishki sekreciya bezderinin dirizheri bolyp sanalady Gipofiz sopaksha pishindi salmagy 0 5 0 7 g Gipofiz gormondarynyn barlygy himiyalyk kuramy bojynsha peptidti nәruyzdy Gipofiz үsh bolikten turady aldyngy artky ortangy Қalkansha bez Tolyk makalasy Қalkansha bez Қalkansha bez mojynnyn aldyngy zhagyna ornalaskan Onyn salmagy 15 30 g Ol ozara bajlanysty eki bolikten turady Қalkansha bez kannyn kuramyndagy jodty sinirip zhinaktajdy Jod bul bez gormondarynyn kuramyna enedi Қalkansha bezdin tiroksin tetrajodtironin T4 dep atalady Sonymen katar kalcitonin zhәne T3 Tiroksin denenin osu zhәne damu zat almasu nәruyz maj әreketteri men zhүjke zhүjesinin kozuyna әserin tigizedi Қalkansha bez zat almasuga adamnyn osuine dene salmagyna kimylyna zhәne oj enbekterinin damuyna әser etedi Қalkansha many bezderi Tolyk makalasy Қalkansha many bezderi kalkansha bezdin zhogargy zhәne tomengi zhagyna zhanasa ornalaskan Bez boledi Paratgormon kүrdeli kurylysty zat Ol denedegi kalcij men fosfattardyn almasuyn tagamnyn ishekten kanga tez siniriluin zәrmen birge shygaryluyn rettejdi Kalciya almasudyn rettelui paratgormonnyn zhәne D dәrumeninin katysuymen bolady D dәrumeni zhetispegende sүjektin kuramynda kalcij azajyp onyn kattylyk myktylyk kasieti tomendejdi DerekkozderBiomorfologiya terminderinin tүsindirme sozdigi Almaty Sozdik Slovar 2009 ISBN 9965 822 54 9Bul biologiya bojynsha makalanyn bastamasy Bul makalany tolyktyryp damytu arkyly Uikipediyaga komektese alasyz