Шақ

Шақ категориясы - белгілі бір әрекетті немесе қалыпты көрсететін етістіктің үш нақты мезгілі: осы, өткен немесе келер шақты білдіруі.

• - сөйлеу сәтіне байланысты анықталатын тура мағынасындағы шақ (Мен оқып жүрмін. Мен оқығанмын. Мен оқимын).
• Келер шақ - сөйлеу кезінен кейін, алдында болатын іс.
• (алдыңғы келер шақ) - сөйлеу кезі жағынан кейінгі, бірақ басқа құбылыстың немесе мезеттің алдында болатын, іс.
• - келер шақтағы мағынасындағы шартты бағыныңқы сөйлем баяндауышы.
• (жақын келер шақ)- тура сөйлеу кезінен кейін (әдетте осы шақ формаларында немесе сипаттама құрылыстар арқылы жасалатын) шаққа қатысты іс-қимыл белгісі.
• - абсолютті келер шақ.
• - салыстырмалы келер шақ.
• - ретіндегі берілген сөйлем еліктегі басқа шақ формасына қарамастан берілген етістік формасының сөйлеу сәтіне ғана қатыстылығын білдіретін шақ категориясы.
• -
  1. Бұл мағынасында болымсыз етістіктің өткен шақ тұлғасы көп мәртелі мәнде қолданылады (говаривал, хаживал). Бұл тұрпатында осы (хаживаю) мен/немесе келер шақтың (буду хаживать) қатыстық тұрпаты жоқ.
     • белгісіз уақыт ішінде ертеде болған, қайталанатын іс-кимылды көрсетеді: Здесь барин сиживал один (Пушкин). Я делывал с ними грибные набеги (Некрасов).
     • Бұл тұлға бывало демеулігімен жиі қосылады: Бывало, писывала кровью она в альбомы нежных дев (Пушкин).
     • Демеулік болуы бұл тұрпатқа бұрынғы іс-қимылды мұлде жоққа шығару мэнін бермейді: Такой маленький лошадки Гаврик еще никогда не видывал (Kamaee). Жалпы тұрпат ескірген;
  2. сияқты.
• - сөйлеу сәтіне қатысы бар перфект формасының қолданылуы (Мен оны екі жылдан бері танимын; ағылш. I've known him for two years).
• - етістіктің грамматикалық формасы, іс-қимылдың сөйлеп тұрған уақытпен бір мезгілде, әдеттегідей, созылыңқы тұрде болып жатқанын көрсетеді. Мысалы: Қазақ тілінде іс-қимылдың нақ осы сәтте, әдеттегідей, сол сияқты созылыңқы мағынасы нақ осы шақ арқылы, ал іс-қимылдың ұздіксіз, күн сайын және үнемі болып тұратын мағынасы ауыспалы осы шақ арқылы беріледі.
• - осы шақтың аяқталған тұрпаты сиякты.
• - кейде осы шаққа қолданалатын, өткен шақтың мәнінде және әлдебір автордың жазбасының үзіндісі ретінде ұсынылатын пікірді жеткізу үшін пайдаланылатын атау.
• - Перфектпен пара-пар.
• Қатыстық шақ - іс-қимылдың салдарлығын, яғни іс-әрекеттердің бұрын не келешекте бір-бірінен кейін болғандығын білдіретін шақ формасының қолданылуы.
• - нақты грамматикалық мағынасы анықталмаған, сөйлеп тұрған сәтке дейін өтіп кеткен іс-қимылды білдіреді.
• - Екінші келер шақпен пара-пар.
• - жай (талдау емес, синтетикалық) формалармен берілген шақ.
• (лат. praeteritum) - етістіктен болған іс-эрекет, қимылдың өткен кезде, сөйлеп тұрған мерзімнен бұрын біткендігін көрсететін бірі. Өткен шақ формалары синтетикалық және аналитикалық болып келеді. Кейбір тілдерде бір етістік мәні мен қолданылатын құралдарымен ерекшеленетін Өткен шақ бірнеше түрін жасайды. Қазақ тілінде жуықта болған сенімді іс-әрекеттің іске асқаны жедел өткен шақ түрінде беріледі. Қимыл-әрекеттің өте ертеде, бұрын өткенін сөйлеушінің оның қасында болмай, басқа айғаққа сүйеніп оқып, естіп хабарлағандай етіп жеткізуі ежелгі (бұрынғы) өткен шақ түрінде болады.
• - шақтың құрмалас (сараптамалық, ) формасы.

Тағы қараныз:

• Етістік
• Зат есім
• Шақ

Дереккөздер

1. Орысша-қазақша түсіндірме сөздік: Лингвистика / Жалпы редакциясын басқарған э.ғ.д., профессор Е. Арын – Павлодар: «ЭКО» ҒӨФ. 2007. ISBN 9965-08-235-9