Халықаралық теңiз құқығы және мұхиттар кеңiстiгiндегі әрекет үдерісінде процесс оның субъектілерi арасындағы қатынастард

Халықаралық теңiз құқығы – және мұхиттар кеңiстiгiндегі әрекет үдерісінде (процесс) оның субъектілерi арасындағы қатынастарды реттейтiн халықаралық құқық нормаларының жиынтығы.

Халықаралық теңiз құқығы, жалпы, халықаралық құқықтың органикалық бөлiгi болып табылады: субъектілер, қайнар көздер, қағидалар, келiсiмдер құқығы, жауапкершiлiк туралы халықаралық құқық ұйғарымдары негiзге алынады, сонымен бiрге халықаралық құқықтың басқа салаларымен тығыз байланыста және өзара әрекеттеседi (халықаралық әуе құқығы, халықаралық ғарыш құқығы және т.б.). Әрине, халықаралық құқық субъектілері әлемдiк мұхитта халықаралық құқықтың басқа субъектілері құқықтары мен мiндеттерiн қозғайтын іс-қимыл кезінде халықаралық теңiз құқығы нормалары және қағидаларына сәйкес ғана емес, сонымен бiрге халықаралық бейбітшілік пен қауiпсiздiкті сақтау, халықаралық ынтымақтастық пен түсiнiстікті дамыту мақсатында БҰҰ Жарғысын қоса алғанда, халықаралық құқық нормалары мен қағидаларына сай әрекет ету керек.

Негізгі қағидалар

Халықаралық теңіз құқығының негізгі қағидалары халықаралық құқықтың басқа да көпшілік мойындаған қағидаларымен өзара байланысты. Мұндай байланыс халықаралық құқықтық тәртіптің тиімділігін қамтамасыз ету үшін Дүниежүзілік мұхитта құқықтық тәртіптің үлкен маңызға ие болуына байланысты.

Ашық теңіз еркіндігі қағидасы. Бұл қағидаға сәйкес аумақтық теңіздің сыртқы шегіндегі теңіз кеңістіктері ашық теңіз болып саналады. Ол іс жүзіндегі халықаралық құқықта анықталған жағдайлар бойынша барлық мемлекеттердің еркін және тең пайдалануына ашық. Ешқандай мемлекеттің ашық теңіздің бір бөлігін өзінің иелігіне алуға, бағындыруға құқығы жоқ. Бұл ереже 1958 ж. бекітілген.

ортақ мұралары қағидасы. Төмендегі ережелер осы қағиданың негізгі мазмұны болып табылады:

бірде-бір мемлекет халықаралық ауданның және оның қорларының бірде-бір бөлігіне өзінің иелігін және егеменді құқығын жүргізе алмайды;
мемлекеттер, жеке не заңды тұлғалар терең су қорларын меншіктене алмайды;
халықаралық ауданның қорларына деген барлық құқық бүкіл адамзатқа ортақ;
бақылауымен жеке мемлекеттер мен олардың компанияларына терең су қорларын бақылау мен өңдеуге рұқсат беріледі.

Дүниежүзілік мұхитты бейбіт мақсатта пайдалану қағидасы. Бұл қағида конвенциялық сипаттан пайда болды. Күш қолдануға немесе күш қолданамын деп қоқан-лоқы жасауға тыйым салу қағидасы осы қағиданың басты ережелері болып табылады. Дүниежүзілік мұхитты бейбіт мақсатта пайдалану қағидасының заңды мағынасының өзі осында жатыр.

Теңіздің тірі қорларын тиімді пайдалану және сақтау қағидасы. Ашық теңіздің барлық кеңістігінде әрбір мемлекеттің тең құқылы негізде осы кәсіппен айналыса алатын қағидасына сәйкес, балық аулау еркіндігі бұл қағиданың арқауы болып табылады. Бұл қағида мемлекеттердің екі жақты немесе көп жақты кең халықаралық ынтымақтастығын қарастырады. Осы қағиданы жүзеге асыра отырып, мемлекеттер Дүниежүзілік мұхиттың тірі қорларын сақтау, қалпына келтіру үшін өз күштерін үйлестіреді.

Ғылыми зерттеулер еркіндігі қағидасы. Теңіз құқығы бойынша өткізілген БҰҰ-ның ІІІ конференциясы және 1982 ж. әзірленген Конвенция осы қағиданың негізі болды. Алғаш рет ғылыми зерттеулер еркіндігі ашық теңіз еркіндігінің бірі болып табылатыны белгіленді. Ол – әрбір мемлкеттің өзінің географиялық жағдайына қарамастан, құзіретті халықаралық ұйымдардың ғылыми зерттеулер мен іздестірулер жүргізе алатынын білдірді.

Теңіз ортасын қорғау қағидасы. Халықаралық теңіз құқығында бұл қағиданың пайда болуына алғашқы әрекет теңіздің мұнаймен ластануының алдын-алу бойынша халықарлық конвенция қабылдауға байланысты 1954 жылы басталды. Бұл қағида теңіз ортасын мұнаймен, радиоактивті және басқа зиянды заттармен ластаудың алдын алуды қамтамасыз етеді. Теңіз ортасын қорғау қағидасы ядролық қаруды ауада, ғарыш кеңістігінде және су астында сынауға тыйым салады.

Қайнар көздер

Халықаралық теңiз құқығын кодификациялау тұңғыш рет 1958 ж. ғана Женевада аумақтық теңiз және жапсарлас аймақ туралы; ашық теңiз туралы; туралы; балықшылық және теңiздердегi тірі ресурстарды қорғау туралы төрт конвенция мақұлданған БҰҰ теңiз құқығы бойынша конференциясында iске асырылды. Бұл конвенциялардың қатысушы мемлекеттер үшiн бүгін де күшi бар. Халықаралық құқықтың көпшілікке танылған нормаларын ресми мәлімдейтін бұл конвенциялар ережелерін басқа мемлекеттер құрметтеуге тиiстi.

1958 ж. Теңiз құқығы бойынша Женева конвенцияларының қабылдануынан кейін 60 жж. басында тәуелсiз дамушы мемлекеттер үлкен санының пайда болуы сияқты тарихи дамудың жаңа факторлары осы мемлекеттер мүдделеріне сәйкес келетiн жаңа теңiз құқығын талап еттi. Бұл өзгерiстер аумақтық теңiздiң 12-милдiк шегiн жалпыға танылған етiп орнатқан 1982 ж. БҰҰ теңiз құқығы бойынша конвенциясынан көрініс тапты. Бұған дейін аумақтық теңiз шегi 3-тен 12 мильге дейінгі аралықта бекiтiлген болатын. Жаңа конвенция теңiз жағалауы жоқ мемлекеттердің жиекке шыға алатын мемлекеттермен қатар 200 миль көлемiндегі экономикалық аймақты пайдалану құқығын бекiттi.

Көрcетiлген конвенциялардан басқа, халықаралық теңiз құқығы мәселелері көрініс тапқан:

1960 ж. теңiзде адам өмiрiн қорғау бойынша конвенциялар;
1972 ж. теңiздегі кемелердің соқтығысуын ескерту бойынша халықаралық ережелер туралы конвенциялар;
1954 ж. теңiздiң мұнаймен ластануын ескерту туралы халықаралық конвенциялар;
1966 ж. жүк маркасы туралы конвенциялар.