Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Түрікмен құланы (лат. Equus hemionus kulan) – жылқылар тұқымдасына жататын құлан кіші түрі. Сирек, Қазақстанда 1953 жылы жерсіндірілген. 1982 жылдан Қапшағай мемлекеттік аңшылық-қорық шаруашылығында, 1986 жылдан - Бетпақдала, 1991 жылдан – Маңғыстауда жерсіндіру жұмыстары жүргізіле басталды. Шөл және шөлейтті жерлердің жазықты, төбелі және қиыршық тасты жерлерін мекендейді; аласа таулар мен тау бөктерлерін де жайлай береді. Қазақстанда жалпы саны - 700 бас. Алматы мен Қарағанды хайуанаттар парктерінде бағылады және көбейді. «Алтынемел» ұлттық паркінде, Барсакелмес қорығы мен екі қорықшада қорғалады. Түрікменстаннан қан жаңарту үшін жаңа құландар әкеліп, Оңтүстік Балқаш өңіріне жерсіндіру қажет.
| Түрікмен құланы | ||||||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
  | ||||||||||||||||
 () | ||||||||||||||||
| ||||||||||||||||
| Equus hemionus kulan Groves and Mazák, 1967 | ||||||||||||||||
| Equus hemionus finschi |
Тақтұяқтылар отряды
– Perissodactyla
Жылқылар тұқымдасы
– Equidae
Статус
II-шы санат. Құлан халықаралық аспектіде саны күрт азайып бара жатқан жануар. Сондықтан да халықаралық табиғат қорғау Одағының Қызыл кітабына кірген.
Генофондысын сақтау үшін таксонның маңызы
Қазақстанда жалпы жылқылар туысына жататын 9 түрдің бірі .
Таралуы
ХVIII-ХIХ-ғасырларда Қазақстан мен Орта Азия даласында, шөл-шөлейтті аудандарында кең таралған. Сол кезде үйірінде мыңдап құлан саналатын. XX ғасырдың басында біздің республика территориясында ол жойылып кетті. 1953 жылы Барсакелмес аралына (Арал теңізі) 8 түрікмен құланы жерсіндірілді. Жаңа жерге жақсы жерсініп, өніп-өсе бастады. 1982 жылдан оларды жерге жерсіндіру басталды: 1982-1984 жж. - «Алтынемел» ұлттық паркіне, 1986-1990 жылдары және 2007 ж. - Андысай қорықшасына, 1991 ж. – Ақтау-Бозащы қорықшаларына жіберілді.
Мекендейтін жерлері
Құлан - шөлейтті және шөлді жерлер фаунасынның өкілі. Ол ауа райы ыстық және құрғаң, қысы суық болатын қоныстарды мекендей береді. Бұл олардың жоғарғы экологиялық бейімділігін көрсетеді. Көбіне қыратты жазық ашық участкелердеі мекендеуді ұнатады. Аласа таулар мен олардың етектерінде тіршілік етеді.
Саны
1956 жылдан Барсакелмес аралында құландар жақсы көбейіп, 1982 ж. олардың саны 280-ге жетті. Сол жылы «Алтынемел» ұлттық паркіне 32 құлан әкеліп жіберілді. Онда олар жақен өніп-өсіп, сандары жылдан жылға өсе берді. 2003 ж. – 667, 2004 ж. – 768, 2005 ж. – 1118, 2007 ж. – 1589, ал 2008 ж. – 1763 басқа жетті. Сондай-ақ 1986-1987 жж., 2007 ж. 85 құлан Андасай қорықшасына (Жамбыл облысы), ал 1991 ж. 35 құлан Ақтау-Бозащы қорықшасына (Маңғыстау облысы) жіберілді. 2004 ж. Бозащы түбегінде 100-120-дай құлан бар екендігі анықталды. 2006 ж. Шығыс Арал маңынан 250-300 құлан санаққа алынды. Жалпы, Қазақстан территориясында 2007 жылы құланның жалпы саны 2 мыңға жуық болды.
Негізгі шектеуші факторлар
Браконьерлік және адамдардың шаруашылық қызметіне байланысты аң қоныстарындағы өзгерістер. Қатаң қарлы қыстар, жұттар мен құрғақшылықтар.
Биологиялық ерекшеліктері
Жерсіндірілген жерлерде 30-100 шақырым көлемінде қоныс аударып, тұрақты тіршілік етеді. Жақсы жайылымдар мен суы мол мекендерде ұзақ уақыт жүргенін көресіз. Құлан өсімдіктердің 31 түрімен қоректенеді. Қазақстанда құландар жыныстық жағынан 2-3 жылда жетіледі, бірақ айғырлары көбеюге тек 3-4 жасында қатысады . Күйге мамыр-шілде айларында түседі; буаз болу мерзімі – 11.0-11.5 ай. Биелері мамырдың аяғы мен маусым айларында құлындайды. Көбіне бір, өте сирек-екі құлын туады. Жаулары-ірі жыртқыш аңдар мен құстар.
Қолда өсіру
Мәліметтер жоқ.
Қабылданған қорғау шаралары
Алматы, Жамбыл және Маңғыстау лблыстарындағы қорғалатын территорияға жіберілген. «Жойылып кету қаупі бар фауна мен флора түрлерімен халықаралық сауда жасау Көнвенциясының» 2-ші қосымшасына енгізілген.
Қорғауды керек ететін шаралар
Келешекте Қазақстан территориясына құланды жерсіндіруді жалғастыра беру керек. Әстресе, оны Шілікті даласына (Шығыс Қазақстан облысы), Оңтүстік Балқашқа, Сүгеті даласына (Алматы облысы), Еділ-Жайық өніріне жіберу керек.
Зерттеу үшін ұсыныстар
Жерсіндірілген құландарға жұрақты экологиялық мониторинг (бақынау) жүргізіп өтыру қажет.
Дереккөздер
- Капитонов, 1977
- Плахов, 2005
- Грачев, 1991
- Касабеков, 2006
уикипедия, wiki, кітап, кітаптар, кітапхана, мақала, оқу, жүктеу, тегін, тегін жүктеу, mp3, видео, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, сурет, музыка, ән, фильм, кітап, ойын, ойындар, ұялы, андроид, iOS, apple, ұялы телефон, samsung, iphone, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, ДК, веб, компьютер
Tүrikmen kulany lat Equus hemionus kulan zhylkylar tukymdasyna zhatatyn kulan kishi tүri Sirek Қazakstanda 1953 zhyly zhersindirilgen 1982 zhyldan Қapshagaj memlekettik anshylyk koryk sharuashylygynda 1986 zhyldan Betpakdala 1991 zhyldan Mangystauda zhersindiru zhumystary zhүrgizile bastaldy Shol zhәne sholejtti zherlerdin zhazykty tobeli zhәne kiyrshyk tasty zherlerin mekendejdi alasa taular men tau bokterlerin de zhajlaj beredi Қazakstanda zhalpy sany 700 bas Almaty men Қaragandy hajuanattar parkterinde bagylady zhәne kobejdi Altynemel ulttyk parkinde Barsakelmes korygy men eki korykshada korgalady Tүrikmenstannan kan zhanartu үshin zhana kulandar әkelip Ontүstik Balkash onirine zhersindiru kazhet Tүrikmen kulany Dүniesi ZhanuarlarZhamagaty HordalylarTaby SүtkorektilerSaby TaktuyaktylarTukymdasy EquidaeTegi EquusTүri Kishi tүri E h kulanEquus hemionus kulan Groves and Mazak 1967Equus hemionus finschi Matschie 1911 Taktuyaktylar otryady PerissodactylaZhylkylar tukymdasy EquidaeStatusII shy sanat Қulan halykaralyk aspektide sany kүrt azajyp bara zhatkan zhanuar Sondyktan da halykaralyk tabigat korgau Odagynyn Қyzyl kitabyna kirgen Genofondysyn saktau үshin taksonnyn manyzyҚazakstanda zhalpy zhylkylar tuysyna zhatatyn 9 tүrdin biri TaraluyHVIII HIH gasyrlarda Қazakstan men Orta Aziya dalasynda shol sholejtti audandarynda ken taralgan Sol kezde үjirinde myndap kulan sanalatyn XX gasyrdyn basynda bizdin respublika territoriyasynda ol zhojylyp ketti 1953 zhyly Barsakelmes aralyna Aral tenizi 8 tүrikmen kulany zhersindirildi Zhana zherge zhaksy zhersinip onip ose bastady 1982 zhyldan olardy zherge zhersindiru bastaldy 1982 1984 zhzh Altynemel ulttyk parkine 1986 1990 zhyldary zhәne 2007 zh Andysaj korykshasyna 1991 zh Aktau Bozashy korykshalaryna zhiberildi Mekendejtin zherleriҚulan sholejtti zhәne sholdi zherler faunasynnyn okili Ol aua rajy ystyk zhәne kurgan kysy suyk bolatyn konystardy mekendej beredi Bul olardyn zhogargy ekologiyalyk bejimdiligin korsetedi Kobine kyratty zhazyk ashyk uchastkelerdei mekendeudi unatady Alasa taular men olardyn etekterinde tirshilik etedi Sany1956 zhyldan Barsakelmes aralynda kulandar zhaksy kobejip 1982 zh olardyn sany 280 ge zhetti Sol zhyly Altynemel ulttyk parkine 32 kulan әkelip zhiberildi Onda olar zhaken onip osip sandary zhyldan zhylga ose berdi 2003 zh 667 2004 zh 768 2005 zh 1118 2007 zh 1589 al 2008 zh 1763 baska zhetti Sondaj ak 1986 1987 zhzh 2007 zh 85 kulan Andasaj korykshasyna Zhambyl oblysy al 1991 zh 35 kulan Aktau Bozashy korykshasyna Mangystau oblysy zhiberildi 2004 zh Bozashy tүbeginde 100 120 daj kulan bar ekendigi anyktaldy 2006 zh Shygys Aral manynan 250 300 kulan sanakka alyndy Zhalpy Қazakstan territoriyasynda 2007 zhyly kulannyn zhalpy sany 2 mynga zhuyk boldy Negizgi shekteushi faktorlarBrakonerlik zhәne adamdardyn sharuashylyk kyzmetine bajlanysty an konystaryndagy ozgerister Қatan karly kystar zhuttar men kurgakshylyktar Biologiyalyk erekshelikteriZhersindirilgen zherlerde 30 100 shakyrym koleminde konys audaryp turakty tirshilik etedi Zhaksy zhajylymdar men suy mol mekenderde uzak uakyt zhүrgenin koresiz Қulan osimdikterdin 31 tүrimen korektenedi Қazakstanda kulandar zhynystyk zhagynan 2 3 zhylda zhetiledi birak ajgyrlary kobeyuge tek 3 4 zhasynda katysady Kүjge mamyr shilde ajlarynda tүsedi buaz bolu merzimi 11 0 11 5 aj Bieleri mamyrdyn ayagy men mausym ajlarynda kulyndajdy Kobine bir ote sirek eki kulyn tuady Zhaulary iri zhyrtkysh andar men kustar Қolda osiruMәlimetter zhok Қabyldangan korgau sharalaryAlmaty Zhambyl zhәne Mangystau lblystaryndagy korgalatyn territoriyaga zhiberilgen Zhojylyp ketu kaupi bar fauna men flora tүrlerimen halykaralyk sauda zhasau Konvenciyasynyn 2 shi kosymshasyna engizilgen Қorgaudy kerek etetin sharalarKeleshekte Қazakstan territoriyasyna kulandy zhersindirudi zhalgastyra beru kerek Әstrese ony Shilikti dalasyna Shygys Қazakstan oblysy Ontүstik Balkashka Sүgeti dalasyna Almaty oblysy Edil Zhajyk onirine zhiberu kerek Zertteu үshin usynystarZhersindirilgen kulandarga zhurakty ekologiyalyk monitoring bakynau zhүrgizip otyru kazhet DerekkozderKapitonov 1977 Plahov 2005 Grachev 1991 Kasabekov 2006