Ч. Дарвин тіршілік үшін күрес өзара бірін-бірі ығыстыратын екі себеп деп есептеді, ол себептер:
- Тірі ағзалардың көбеюге шексіз бейімділігі;
- Екінші тараптан табиғи ресурстардың шектеулілігі.
«Күрес» ұғымы бірін-бірі ығыстыратын дарақтардың тікелей соқтығысуы ғана емес. Мұны тірі ағзалардың өзара жәрдемдесуі, селқос бәсекелестіктің және бүкіл селбестік жиынтығының күрделі өзара қатынасы деп түсінген жөн. Дәстүр бойынша тіршілік үшін күрес 3 түрге бөлінеді. Олар: түрішілік, түраралық күрес және абиоздық факторлармен немесе өлі табиғатпен күрес.
Түрішілік күрес
Күрестің бұл формасы бір түр дарақтарының арасында өтеді. Мұндай күреске бұғылардың немесе өзге жануарлардың күйлеу бәсекелестігі; қарағайлы немесе шыршалы ормандардағы өсімдіктердің бір түрінің жарық үшін бәсекелестігі мысал бола алады. Күрестің бұл түрі өте шиеленіскен форма, оның барысында көбінесе дарақтар өледі. Шынында да көптеген сүтқоректілерде күрестің бұл түрі тууға дейін басталып кетеді. Көп ұрпақ беретін андардың (тышқандар, иттер) бір ұяласында салмағы мен мөлшері біркелкі емес күшіктері болады. Бұл ұрықтық деңгейден-ақ туыстас еркек және ұрғашы күшіктер қағанақ арқылы анасының ағзасынан түсетін қоректік заттар үшін бәсекеге түсетінін дәлелдейді. Сөйтіп қоректік заттарды мол пайдаланатын, дамуы тезірек жүретін күішктердің дені сау, күштірек болады да бірінші болып тууға мүмкіндігі көбірек болады. Туу соңынан бәсекелестік үдерісі күшейе түседі. Бір ұядағы балапандар ата-енесі әкелген қорек үшін бәсекелеседі. Жануарлардың бір жұбында бір маусымда ұрпақтары неғұрлым көп болса, олардың арасында тіршілік үшін түрішілік күрес соғұрлым күштірек болады. Мәселен, теңіз шошқасының ұяластарындағы елім-жітім мөлшерінің өте кеп болуы туған күшіктер санының көптігіне төуелді болатыны байқалған. Дамудың мұндай тетігі ұрпақ тығыздығын тежейді.
Туған дарақтар саны | 2 | 3 | 4 | 5 | 6 |
Өлім-жітім %-ы | 22% | 27% | 38% | 45% | 70% |
Мұндай жағдай жануарларда ғана емес, өсімдіктерде де бар.
Мәселен, өсімдіктің бір түрінің тұқымын бірдей мөлшерлі үлескіде өсіруге сынақтәжірибе қойылған. Егілген тұқымның саны мен сапасы (өнгіштігі) бірдей, бірақ топырақ типтерінде айырмашылық болған. Тыңайтылған топырақтағылардың өлім-жітімі 16,5% болған. Ал құнарлы заттарға байытылмаған, тыңайтылмаған топырақтағылардың өлім-жітімі 36%-ға жеткен. Өскіндер биіктігінде де айырмашылық байқалған. Тыңайтылған топырақта өскін биіктігі орташа мөлшерден 40-50% жоғары болды. Осындай сынақтәжірибеден түрішілік бәсекелестік қатал болады деп қорытынды жасауға болады. Дәл сол аумақта бір түрдің дарақтар саны көбірек болса, күрес күштірек және өлім-жітім соғұрлым жоғары болады.
Түрішілік күрес негізгі үш бағытта іске асады. Олар:
- қорек үшін,
- жыныстас әріптесі үшін,
- аумақ үшін күрес.
Өсімдіктерде жыныстас әріптесі үшін күрес, әсіресе өздігінен тозанданатын түрлерде шартты сипатта болады.
Бұдан басқа бүкіл түрішілік және тұраралық күресті тура және жанама деп бөлуге болады. Тура күрес кезінде дарақтар ашық соқтығысады. Мысалы, көптеген түрлердің аталықтары (әтештер, қоңыздар, иттер, мысықтар, морждар) аналықты иелену үшін қақтығысжарысқа түседі. Жануарлардың көпшілігі (қоңыр аю, арыстандар) аумақ үшін жұлқысады. Қорек жетіспесе (шортандар) немесе өзге себептер әрекетінен (арыстандар тұрақты топ жетекшісі ауысқан кезде) ересек дарақтар өз түріне жататын шабақтар мен күшіктерді жейді.
Жанама күресте ашық соқтығыс болмайды. Аталықтары аналығын қақтығыссыз-ақ сайрау арқылы шақыратын құстар тобы осылай бәсекелеседі. Ұялау орнына орналасқан кезде жыл құстарында ашық қақтығыстың болмауы да мүмкін. Алайда ең «шапшаңдары», яғни қыстаудан ерте оралғандары жақсы үлескілерді бәрібір иемденеді. Өсімдіктерде болатын түрішілік жанама күреске көбірек мысалдар келтіруге болады. Мәселен, жеңіл тозаңды көбірек өндіретін, желмен тозанданатын түрлердің дарақтары тозаңы жеткіліксіз өскен өз туыстастарын көбеюден ығыстырады. Ал бунақденелілер өздерін күшті еліктіре алатын гүлдерге тозаңды көбірек тасымалдайды.
Алайда тіршілік үшін күресте «оңай кездейсоқтық» болатынын атап айтқан жөн. Мысалы, барынша бейімделген дарақтар айқасу кезінде өлуі.
Кездейсоқ жагдайлардың болуы мүмкін. Мысалы, орман өртінің дәл ортасында қалған жануарлар қашып үлгіре алмағандықтан, міндетті түрде өледі. Оларға қарағанда, бейімділігі төмен болса да, өрт ортасынан едәуір қашықтағылар құтылып кетеді. Адамның қатысуы негізгі рөл атқарады. Аңшы ең ірі, дені сау анды атуға, өсімдік жинаушы ең ірі өсімдіктерді жұлып алуға тырысады ғой. Солай болғанмен де бұл ерекшеліктердің барлығы «тіршілік үшін күресте жаксы бейімделе алғандар тірі қалады» деген қағидадан тыс қалмайды.
Түраралық күрес
Түраралық күрес - бұл әр алуан түр дарақтарының арасындағы тіршілік үшін күрес. «Жыртқыш - олжа», яғни «қоян - қасқыр» немесе «мысық - тышқан» қарым-қатынастары үлгілі мысал бола алады. Бұл барынша сан алуан және жан-жақтылықты қамтитын өзара әрекет. Бұған «паразит - ие» қатынасы, сондай-ақ ұқсас жағдайларды қажет ететін (мысалы, саваннадағы киіктердің әр алуан түрлері) жақын туысты түрлер арасындағы бәсекелестіктер жатады. Өсімдіктерде бәсекелестіктің мұндай түрі жүйелік алшақ топтарда айқын көрінуі мүмкін. Мәселен, орманда жапырақты және қылқан жапырақты ормандарда (мысалы, қарағай және қайың), ал шалғында біржарнақты және қосжарнақтылар (мысалы, жоңышқа және жатаған бидайық) бәсекелеседі. Жақын туыстас түрлер немесе жыртқыштар және олжалар арасындағыдай ұқсас жағдайларға мұқтаж түрлер арасында тіршілік үшін күрес күштірек жүреді деп есептеу мақұлданған.
Абиоздық факторлармен - өлі табиғатпен күрес
Тіршілік үшін күрестің бұл түрі күрделі және сан алуан ағзалардың өзін қоршаған өлі ортамен өзара қарым-қатынасын қамтиды. Бұл, мысалы, табиғи апатта (тасқын, ерте үсік жүру, қар жауудын, ұзаққа созылуы, жанартау газдарының шығуы және т. б.) тірі қалу үшін күрес; таулы аудандарда тәуліктік температураның шұғыл алмасуына бейімделу; маусымдық өзгерістерге (жапырақтардың түсуі, қысқы ұйқы немесе үлбір ауыстыру - түлеу) ұзақ бейімделу; топырақтың азуы (истощение) немесе қандай болса да бір элементтердің артық мөлшерде болуы; ылғалдылықтың артықтығы немесе жетімсіздігі және көптеген өзге өзгерістерге бейімделу.
Сонымен тіршілік үшін күрес барысында:
- орта жағдайларына жақсы бейімделген дарақтар тірі қалады және ұрпақ қалдырады;
- әсіресе түрішілік күрес күштірек өтеді, ал қалған екі форма көбінесе соны күшейте түседі.
- қолайсыз белгілері бар дарақтардың барлығы мүлде жойылып кетпейді. Кездейсоқтықтың нәтижесінде олардың бір бөлігі бәрібір сақталып, саны аз ұрпақ қалдырады;
- тіршілік үшін күрес табиғи сұрыпталуға жеткізеді.
Дереккөздер
- Биология: Жалпы білім беретін мектептің, 9-сыныбына арналған оқулық, 2-басылымы, өңделген/ М. Гильманов, А. Соловьева, Л. Әбшенова. - Алматы: Атамұра, 2009. ISBN 9965-34-927-4
Бұл мақаланы Уикипедия сапа талаптарына лайықты болуы үшін уикилендіру қажет. |
![]() | Бұл — биология бойынша мақаланың бастамасы. Бұл мақаланы толықтырып, дамыту арқылы, Уикипедияға көмектесе аласыз. |
уикипедия, wiki, кітап, кітаптар, кітапхана, мақала, оқу, жүктеу, тегін, тегін жүктеу, mp3, видео, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, сурет, музыка, ән, фильм, кітап, ойын, ойындар, ұялы, андроид, iOS, apple, ұялы телефон, samsung, iphone, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, ДК, веб, компьютер
Ch Darvin tirshilik үshin kүres ozara birin biri ygystyratyn eki sebep dep eseptedi ol sebepter Tiri agzalardyn kobeyuge sheksiz bejimdiligi Ekinshi taraptan tabigi resurstardyn shekteuliligi Kүres ugymy birin biri ygystyratyn daraktardyn tikelej soktygysuy gana emes Muny tiri agzalardyn ozara zhәrdemdesui selkos bәsekelestiktin zhәne bүkil selbestik zhiyntygynyn kүrdeli ozara katynasy dep tүsingen zhon Dәstүr bojynsha tirshilik үshin kүres 3 tүrge bolinedi Olar tүrishilik tүraralyk kүres zhәne abiozdyk faktorlarmen nemese oli tabigatpen kүres Tүrishilik kүresKүrestin bul formasy bir tүr daraktarynyn arasynda otedi Mundaj kүreske bugylardyn nemese ozge zhanuarlardyn kүjleu bәsekelestigi karagajly nemese shyrshaly ormandardagy osimdikterdin bir tүrinin zharyk үshin bәsekelestigi mysal bola alady Kүrestin bul tүri ote shielenisken forma onyn barysynda kobinese daraktar oledi Shynynda da koptegen sүtkorektilerde kүrestin bul tүri tuuga dejin bastalyp ketedi Kop urpak beretin andardyn tyshkandar itter bir uyalasynda salmagy men molsheri birkelki emes kүshikteri bolady Bul uryktyk dengejden ak tuystas erkek zhәne urgashy kүshikter kaganak arkyly anasynyn agzasynan tүsetin korektik zattar үshin bәsekege tүsetinin dәleldejdi Sojtip korektik zattardy mol pajdalanatyn damuy tezirek zhүretin kүishkterdin deni sau kүshtirek bolady da birinshi bolyp tuuga mүmkindigi kobirek bolady Tuu sonynan bәsekelestik үderisi kүsheje tүsedi Bir uyadagy balapandar ata enesi әkelgen korek үshin bәsekelesedi Zhanuarlardyn bir zhubynda bir mausymda urpaktary negurlym kop bolsa olardyn arasynda tirshilik үshin tүrishilik kүres sogurlym kүshtirek bolady Mәselen teniz shoshkasynyn uyalastaryndagy elim zhitim molsherinin ote kep boluy tugan kүshikter sanynyn koptigine toueldi bolatyny bajkalgan Damudyn mundaj tetigi urpak tygyzdygyn tezhejdi Tugan daraktar sany 2 3 4 5 6Өlim zhitim y 22 27 38 45 70 Mundaj zhagdaj zhanuarlarda gana emes osimdikterde de bar Mәselen osimdiktin bir tүrinin tukymyn birdej molsherli үleskide osiruge synaktәzhiribe kojylgan Egilgen tukymnyn sany men sapasy ongishtigi birdej birak topyrak tipterinde ajyrmashylyk bolgan Tynajtylgan topyraktagylardyn olim zhitimi 16 5 bolgan Al kunarly zattarga bajytylmagan tynajtylmagan topyraktagylardyn olim zhitimi 36 ga zhetken Өskinder biiktiginde de ajyrmashylyk bajkalgan Tynajtylgan topyrakta oskin biiktigi ortasha molsherden 40 50 zhogary boldy Osyndaj synaktәzhiribeden tүrishilik bәsekelestik katal bolady dep korytyndy zhasauga bolady Dәl sol aumakta bir tүrdin daraktar sany kobirek bolsa kүres kүshtirek zhәne olim zhitim sogurlym zhogary bolady Tүrishilik kүres negizgi үsh bagytta iske asady Olar korek үshin zhynystas әriptesi үshin aumak үshin kүres Өsimdikterde zhynystas әriptesi үshin kүres әsirese ozdiginen tozandanatyn tүrlerde shartty sipatta bolady Budan baska bүkil tүrishilik zhәne turaralyk kүresti tura zhәne zhanama dep boluge bolady Tura kүres kezinde daraktar ashyk soktygysady Mysaly koptegen tүrlerdin atalyktary әteshter konyzdar itter mysyktar morzhdar analykty ielenu үshin kaktygyszharyska tүsedi Zhanuarlardyn kopshiligi konyr ayu arystandar aumak үshin zhulkysady Қorek zhetispese shortandar nemese ozge sebepter әreketinen arystandar turakty top zhetekshisi auyskan kezde eresek daraktar oz tүrine zhatatyn shabaktar men kүshikterdi zhejdi Zhanama kүreste ashyk soktygys bolmajdy Atalyktary analygyn kaktygyssyz ak sajrau arkyly shakyratyn kustar toby osylaj bәsekelesedi Ұyalau ornyna ornalaskan kezde zhyl kustarynda ashyk kaktygystyn bolmauy da mүmkin Alajda en shapshandary yagni kystaudan erte oralgandary zhaksy үleskilerdi bәribir iemdenedi Өsimdikterde bolatyn tүrishilik zhanama kүreske kobirek mysaldar keltiruge bolady Mәselen zhenil tozandy kobirek ondiretin zhelmen tozandanatyn tүrlerdin daraktary tozany zhetkiliksiz osken oz tuystastaryn kobeyuden ygystyrady Al bunakdeneliler ozderin kүshti eliktire alatyn gүlderge tozandy kobirek tasymaldajdy Alajda tirshilik үshin kүreste onaj kezdejsoktyk bolatynyn atap ajtkan zhon Mysaly barynsha bejimdelgen daraktar ajkasu kezinde olui Kezdejsok zhagdajlardyn boluy mүmkin Mysaly orman ortinin dәl ortasynda kalgan zhanuarlar kashyp үlgire almagandyktan mindetti tүrde oledi Olarga karaganda bejimdiligi tomen bolsa da ort ortasynan edәuir kashyktagylar kutylyp ketedi Adamnyn katysuy negizgi rol atkarady Anshy en iri deni sau andy atuga osimdik zhinaushy en iri osimdikterdi zhulyp aluga tyrysady goj Solaj bolganmen de bul erekshelikterdin barlygy tirshilik үshin kүreste zhaksy bejimdele algandar tiri kalady degen kagidadan tys kalmajdy Tүraralyk kүresTүraralyk kүres bul әr aluan tүr daraktarynyn arasyndagy tirshilik үshin kүres Zhyrtkysh olzha yagni koyan kaskyr nemese mysyk tyshkan karym katynastary үlgili mysal bola alady Bul barynsha san aluan zhәne zhan zhaktylykty kamtityn ozara әreket Bugan parazit ie katynasy sondaj ak uksas zhagdajlardy kazhet etetin mysaly savannadagy kiikterdin әr aluan tүrleri zhakyn tuysty tүrler arasyndagy bәsekelestikter zhatady Өsimdikterde bәsekelestiktin mundaj tүri zhүjelik alshak toptarda ajkyn korinui mүmkin Mәselen ormanda zhapyrakty zhәne kylkan zhapyrakty ormandarda mysaly karagaj zhәne kajyn al shalgynda birzharnakty zhәne koszharnaktylar mysaly zhonyshka zhәne zhatagan bidajyk bәsekelesedi Zhakyn tuystas tүrler nemese zhyrtkyshtar zhәne olzhalar arasyndagydaj uksas zhagdajlarga muktazh tүrler arasynda tirshilik үshin kүres kүshtirek zhүredi dep esepteu makuldangan Abiozdyk faktorlarmen oli tabigatpen kүresTirshilik үshin kүrestin bul tүri kүrdeli zhәne san aluan agzalardyn ozin korshagan oli ortamen ozara karym katynasyn kamtidy Bul mysaly tabigi apatta taskyn erte үsik zhүru kar zhauudyn uzakka sozyluy zhanartau gazdarynyn shyguy zhәne t b tiri kalu үshin kүres tauly audandarda tәuliktik temperaturanyn shugyl almasuyna bejimdelu mausymdyk ozgeristerge zhapyraktardyn tүsui kysky ujky nemese үlbir auystyru tүleu uzak bejimdelu topyraktyn azuy istoshenie nemese kandaj bolsa da bir elementterdin artyk molsherde boluy ylgaldylyktyn artyktygy nemese zhetimsizdigi zhәne koptegen ozge ozgeristerge bejimdelu Sonymen tirshilik үshin kүres barysynda orta zhagdajlaryna zhaksy bejimdelgen daraktar tiri kalady zhәne urpak kaldyrady әsirese tүrishilik kүres kүshtirek otedi al kalgan eki forma kobinese sony kүshejte tүsedi kolajsyz belgileri bar daraktardyn barlygy mүlde zhojylyp ketpejdi Kezdejsoktyktyn nәtizhesinde olardyn bir boligi bәribir saktalyp sany az urpak kaldyrady tirshilik үshin kүres tabigi suryptaluga zhetkizedi DerekkozderBiologiya Zhalpy bilim beretin mekteptin 9 synybyna arnalgan okulyk 2 basylymy ondelgen M Gilmanov A Soloveva L Әbshenova Almaty Atamura 2009 ISBN 9965 34 927 4Bul makalany Uikipediya sapa talaptaryna lajykty boluy үshin uikilendiru kazhet Bul biologiya bojynsha makalanyn bastamasy Bul makalany tolyktyryp damytu arkyly Uikipediyaga komektese alasyz