Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Тиранозавр Рекс (лат. Tyrannosaurus - "зұлым (тиран) кесіртке", лат. rex - "патша") — етқоректі ең үлкен динозавр-теропод. Солтүстік Американың батыс бөлігінде, Ларамидия аралын мекендеген. Тиранозаврлардың қазба қалдықтары Бор дәуірінің маастрихт ғасырының геологиялық қабатынан табылған (шамамен 70,6—66,043 миллион жыл бұрын). Мезозой эрасының соңына дейін тіршілік еткен тиранозавр кесірткежамбасты динозаврлардың соңғы түрлерінің бірі болған.
Тиранозавр - бассүйегі ірі, екі аяқты жыртқыш жануар. Ұзын және ауыр құйрығы тепе-теңдік сақтау қызметін атқарған. Үлкен әрі күшті артқы аяқтарымен салыстырғанда, тырнақты екі саусағы бар алдыңғы аяқтары кішірек, бірақ мықты болған. Тероподтардың ішіндегі ең ірі өкілі және Жер тарихындағы құрлықты мекендеген ең ірі жыртқыштардың бірі. Мамандардың болжауынша Сью есімді тиранозаврдың биіктігі шамамен 12,3—12,8 метр, ал салмағы 8,4—9,5 тонна болған. Тиранозавр гадрозаврларды, цератопстарды, тіпті завроподтарды аулаған болуы мүмкін, сондай-ақ ол өлекселермен де қоректенген.
Сипаттамасы
Өлшемдері
Тираннозавр Рекс жер тарихындағы ең ірі жыртқыштардың бірі болды. Голотиптің ұзындығы (AMNH 502) 10,6 м-ге, ал жамбасқа дейінгі биіктігі 3,4 м-ге тең. Салыстырмалы түрде толық қаңқалардың ішіндегі ең үлкені "Скотти" RSM P2523.8 1991 жылы Канаданың Саскачеван провинциясында табылған. Альберта Университеті мамандарының айтуы бойынша, өте үлкен бұл үлгінің ұзындығы 13 метрге жетіп, салмағы 8,8 тоннаға жуық болған.
"Скотти" сипатталған мақала 2019 жылғы жарыққа шықпас бұрын, оның ең үлкен үлгісі FMNH PR2081 болып саналды, ол «Сью» лақап атымен аталды, ұзындығы 12,3 метр және жамбас деңгейінде биіктігі 4 метрге тең, дене салмағы шамамен 9,5 және 8,4 тоннаны құрайды.
2009 жылы палеонтолог Пакард және оның әріптестері динозаврлардың массасын өлшеу тәсілін пілдерге сынап көрді және алдыңғы өлшеу әдістері бойынша динозаврлардың массасы жоғары бағаланды деген қорытындыға келді. Жақында жүргізілген өлшеулер (GDI әдісі бойынша орындалады: жануарлардың көлемі оны бөліктер жиынтығына бөліп, орташа ауданын дене ұзындығына көбейту арқылы есептеледі) тиранозаврлардың ең үлкен үлгілерінің дене салмағы 9,5 тоннадан асатынын көрсетті. Одан да ірі тиранозаврларға тиесілі болуы мүмкін сүйектер фрагменттері бар. Осылайша, Григорий С.Паул UCMP 118742 үлгісінің ұзындығын (81 см жоғарғы жақ сүйегі) шамамен 13,6 м, жамбас деңгейіндегі биіктігі 4,4 метр, ал массасы 12 тонна деп бағалайды.
Дене бітімі
Тиранозаврдың мойыны S-тәрізді, бірақ қысқа және бұлшықетті, бұл оның массивтік басын ұстап тұруға мүмкіндік берді. Алдыңғы аяқтарда тек тырнақталған екі саусақ және үшінші саусақтың рудименті кішкентай саусақ сүйегі болған. Керісінше, артқы аяқтары басқа тероподтармен салыстырғанда ең ұзыны болды (денеге қатысты). Омыртқа жотасын 10 мойын, 12 кеуде, 5 сакральды және 40-қа жуық құйрық омыртқалар құрайды. Құйрығы ауыр және ұзын болды, өйткені ол бас пен массивті денесін теңестіру қызметін атқарды. Жануарлардың алып көлемін өтеу үшін көптеген сүйектері қуыс болды, бұл олардың салмағын азайтты, бірақ беріктігіне әсер етпеді.
Бассүйегі
Тираннозаврдың бізге белгілі ең үлкен бас сүйегінің ұзындығы шамамен бір жарым метрге жетеді. Бас сүйегіндегі үлкен қуыстар оның салмағын азайтуға және барлық жыртқыш динозаврлар сияқты бұлшықеттерді бекітуге қажетті кеңістік құруға көмектесті. Бірақ тираннозаврдың бас сүйегі тероподтардың бас сүйектерінен мүлде өзгеше болды. Оның артқы жағы өте кең, бірақ тұмсығы тар, сондықтан тиранозавр жақсы дамыған бинокулярлы көру (бейнені екі көзбен қатар анық көре алу) қабілетіне ие болды. Бассүйектерінде мұрын айналасында құуыстардың болуынан сүйектері жеңіл және икемді болды. Осының нәтижесінде бассүйек нығайып, тістеу күшінің артуына себеп болды. Жоғарғы жақ сүйегі U-тәрізді пішінде (басқа жыртқыштарда көбіне V-тәрізді) болуы тиранозаврдың бір тістегеннен жұлып ала алатын тоқымалар мен сүйектердің мөлшерін және алдыңғы тістерімен түсіретін қысымды ұлғайтты.
Қызықты деректер
- Тиранозавр Рекстің сүйекті сындырып жіберетін конус тәрізді 50—60 тістен тұратын жақ сүйегінің ұзындығы — 1,2 метр.
- Тістерінің үлкендігі — 22 см-ге дейін барған.
- Жалпы Тиранозаврлардың 50-ден астам сүйек қалдықтары табылған.
- 2012 жылы Карл Бейтс және Питер Фолкингемнің зерттеулері бойынша тиранозаврлардың артқы тістерінің күші 35-37 килоНьютонға дейін жеткен деп есептеледі.
- Кейбір ғалымдардың пікірінше Тиранозаврдың қауырсындары болған. Алайда оның дамуы мен климат жағдайларына байланысты қауырсындарының мөлшері өзгеріп отырған.
- Тиранозаврдың көру өткірлігі адамдардікінен 13 есе артық, сондықтан ол 6 км қашықтықтағы объектті ажырата алатын болған. Иіс сезу қабілеті мен есту қабілеті өте жақсы дамыған, сондықтан төменжиілікті дыбыстарды да ести алған.
Дереккөздер
уикипедия, wiki, кітап, кітаптар, кітапхана, мақала, оқу, жүктеу, тегін, тегін жүктеу, mp3, видео, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, сурет, музыка, ән, фильм, кітап, ойын, ойындар, ұялы, андроид, iOS, apple, ұялы телефон, samsung, iphone, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, ДК, веб, компьютер
Tiranozavr Reks lat Tyrannosaurus zulym tiran kesirtke lat rex patsha etkorekti en үlken dinozavr teropod Soltүstik Amerikanyn batys boliginde Laramidiya aralyn mekendegen Tiranozavrlardyn kazba kaldyktary Bor dәuirinin maastriht gasyrynyn geologiyalyk kabatynan tabylgan shamamen 70 6 66 043 million zhyl buryn Mezozoj erasynyn sonyna dejin tirshilik etken tiranozavr kesirtkezhambasty dinozavrlardyn songy tүrlerinin biri bolgan Tiranozavr ReksTiranozavr men adamnyn dene bitiminin salystyrmaly suretiTiranozavr ReksTiranozavr Rekstin bassүjegi Tiranozavr bassүjegi iri eki ayakty zhyrtkysh zhanuar Ұzyn zhәne auyr kujrygy tepe tendik saktau kyzmetin atkargan Үlken әri kүshti artky ayaktarymen salystyrganda tyrnakty eki sausagy bar aldyngy ayaktary kishirek birak mykty bolgan Teropodtardyn ishindegi en iri okili zhәne Zher tarihyndagy kurlykty mekendegen en iri zhyrtkyshtardyn biri Mamandardyn bolzhauynsha Syu esimdi tiranozavrdyn biiktigi shamamen 12 3 12 8 metr al salmagy 8 4 9 5 tonna bolgan Tiranozavr gadrozavrlardy ceratopstardy tipti zavropodtardy aulagan boluy mүmkin sondaj ak ol olekselermen de korektengen SipattamasyӨlshemderi Tirannozavr Reks zher tarihyndagy en iri zhyrtkyshtardyn biri boldy Golotiptin uzyndygy AMNH 502 10 6 m ge al zhambaska dejingi biiktigi 3 4 m ge ten Salystyrmaly tүrde tolyk kankalardyn ishindegi en үlkeni Skotti RSM P2523 8 1991 zhyly Kanadanyn Saskachevan provinciyasynda tabylgan Alberta Universiteti mamandarynyn ajtuy bojynsha ote үlken bul үlginin uzyndygy 13 metrge zhetip salmagy 8 8 tonnaga zhuyk bolgan Skotti sipattalgan makala 2019 zhylgy zharykka shykpas buryn onyn en үlken үlgisi FMNH PR2081 bolyp sanaldy ol Syu lakap atymen ataldy uzyndygy 12 3 metr zhәne zhambas dengejinde biiktigi 4 metrge ten dene salmagy shamamen 9 5 zhәne 8 4 tonnany kurajdy 2009 zhyly paleontolog Pakard zhәne onyn әriptesteri dinozavrlardyn massasyn olsheu tәsilin pilderge synap kordi zhәne aldyngy olsheu әdisteri bojynsha dinozavrlardyn massasy zhogary bagalandy degen korytyndyga keldi Zhakynda zhүrgizilgen olsheuler GDI әdisi bojynsha oryndalady zhanuarlardyn kolemi ony bolikter zhiyntygyna bolip ortasha audanyn dene uzyndygyna kobejtu arkyly esepteledi tiranozavrlardyn en үlken үlgilerinin dene salmagy 9 5 tonnadan asatynyn korsetti Odan da iri tiranozavrlarga tiesili boluy mүmkin sүjekter fragmentteri bar Osylajsha Grigorij S Paul UCMP 118742 үlgisinin uzyndygyn 81 sm zhogargy zhak sүjegi shamamen 13 6 m zhambas dengejindegi biiktigi 4 4 metr al massasy 12 tonna dep bagalajdy Dene bitimi Tiranozavrdyn mojyny S tәrizdi birak kyska zhәne bulshyketti bul onyn massivtik basyn ustap turuga mүmkindik berdi Aldyngy ayaktarda tek tyrnaktalgan eki sausak zhәne үshinshi sausaktyn rudimenti kishkentaj sausak sүjegi bolgan Kerisinshe artky ayaktary baska teropodtarmen salystyrganda en uzyny boldy denege katysty Omyrtka zhotasyn 10 mojyn 12 keude 5 sakraldy zhәne 40 ka zhuyk kujryk omyrtkalar kurajdy Қujrygy auyr zhәne uzyn boldy ojtkeni ol bas pen massivti denesin tenestiru kyzmetin atkardy Zhanuarlardyn alyp kolemin oteu үshin koptegen sүjekteri kuys boldy bul olardyn salmagyn azajtty birak beriktigine әser etpedi Bassүjegi Tirannozavrdyn bizge belgili en үlken bas sүjeginin uzyndygy shamamen bir zharym metrge zhetedi Bas sүjegindegi үlken kuystar onyn salmagyn azajtuga zhәne barlyk zhyrtkysh dinozavrlar siyakty bulshyketterdi bekituge kazhetti kenistik kuruga komektesti Birak tirannozavrdyn bas sүjegi teropodtardyn bas sүjekterinen mүlde ozgeshe boldy Onyn artky zhagy ote ken birak tumsygy tar sondyktan tiranozavr zhaksy damygan binokulyarly koru bejneni eki kozben katar anyk kore alu kabiletine ie boldy Bassүjekterinde muryn ajnalasynda kuuystardyn boluynan sүjekteri zhenil zhәne ikemdi boldy Osynyn nәtizhesinde bassүjek nygajyp tisteu kүshinin artuyna sebep boldy Zhogargy zhak sүjegi U tәrizdi pishinde baska zhyrtkyshtarda kobine V tәrizdi boluy tiranozavrdyn bir tistegennen zhulyp ala alatyn tokymalar men sүjekterdin molsherin zhәne aldyngy tisterimen tүsiretin kysymdy ulgajtty Қyzykty derekterTiranozavr Rekstin sүjekti syndyryp zhiberetin konus tәrizdi 50 60 tisten turatyn zhak sүjeginin uzyndygy 1 2 metr Tisterinin үlkendigi 22 sm ge dejin bargan Zhalpy Tiranozavrlardyn 50 den astam sүjek kaldyktary tabylgan 2012 zhyly Karl Bejts zhәne Piter Folkingemnin zertteuleri bojynsha tiranozavrlardyn artky tisterinin kүshi 35 37 kiloNyutonga dejin zhetken dep esepteledi Kejbir galymdardyn pikirinshe Tiranozavrdyn kauyrsyndary bolgan Alajda onyn damuy men klimat zhagdajlaryna bajlanysty kauyrsyndarynyn molsheri ozgerip otyrgan Tiranozavrdyn koru otkirligi adamdardikinen 13 ese artyk sondyktan ol 6 km kashyktyktagy obektti azhyrata alatyn bolgan Iis sezu kabileti men estu kabileti ote zhaksy damygan sondyktan tomenzhiilikti dybystardy da esti algan Derekkozder