Тардуш қаған

Қара Шұрын Түрік қаған (шамамен 535 – 604) – Түрік қағанатының батыс бөлігінің билеушісі (576 – 599), Түрік қағанатының соңғы қағаны (600 – 603). Істемінің ұлы. Түрік қағанатының көрнекті қолбасшысы, азамат соғысы кезіндегі ханзадалардың ішіндегі күштісі осы болған.

Тардуш қаған
Лауазымы
Түрік қағанатының соңғы қағаны
600 — 603
Ізашары	Тұлан қаған
Ізбасары	мемлекет құлады
Өмірбаяны
Діні	Тәңіршілдік
Дүниеге келуі	шамамен 535
Қайтыс болуы	603 (0603)
Династия	Ашина
Әкесі	Істемі
Балалары	Янг Соух тегін , Баһадүр қаған
өңдеу

Қара Шұрын Түрік әкесімен бірге 555 жылы эфталиттерге қарсы соғысқа қатысқан. 556 жылы өзі қол бастап Жоңғарияны бағындырған. 558 жылы ағайындары Түрксанф пен Бөріхан иеліктерін құру үшін Еділ мен Орал өңірлеріне жорық ұйымдастырған. 576 жылы Істемі қайтыс болғаннан кейін Тобо қаған соғыста шыныққан, өмірлік тәжірибесі мол Қара Шораға елдің батыс бөлігіне билік жүргізуді және әскерлерге қолбасшылық етуді тапсырады. Ол Тардуш хан деген атпен қағаннан кейінгі екінші адамға айналды.

Билікке келуі

Батыстағы билікті өз қолына алғаннан кейін Византияға төте жол ашуды ойластырып, Еділ мен Солтүстік Кавказ аралығын билеп отырған інілері Түріксанф пен Бөрі ханға батысқа жорыққа аттануға бұйрық береді. Бөрі ханның әскері 576 жылы Босфорды алып, Византия әскерімен шайқасқа түседі. Түркі-Византия соғысы 576 – 584 жылдардың аралығында болған. Қап тауының баурайындағы лаздармен болған шайқаста 300 000 әскер қаза тапқан деген дерек бар. 581 жылы түркі әскерлері біраз жеңістерге жетіп, Түрік қағанатының батыс шекарасын Византияға дейін кеңейтеді.

Тобо қағанның будда дінін қабылдап, түркілердің арасына осы дінді уағыздау үшін будда миссионерлерін қаптатып жібергеніне наразылық білдірді. 581 жылы Тобо қаған қайтыс болғаннан кейін, билікке Ишбар қаған келді де, Қара Шора Түрік Тардуш Муған қағанның ұлы Төременмен бірігіп орталық билікке қарсы топ құра бастады. Ишбар қағанның 582 – 583 жылдар аралығындағы Қытайға жорығында Қара Шора Түрік Тардуш императордан алтыннан соғылған бөрі басын сыйға алған соң өзінің әскерін майданнан алып кетті. Төремен де солай еткен. Сөйтіп, қытайлар толық талқандалудан аман қалады. 584 жылы Қара Шора Түрік Тардуш Ишбар қағанмен соғысып жатқан Төременге көмек берген. Ишбар қаған қайтыс болғаннан кейін билік басына келген жаңа қаған Чулохоуға қолдау көрсетіп, Төременге қарсы шығады. Бірақ, Төремен өлтірілгеннен кейін, Қара Шора Түрік Тардуш батыс бөлікті Түрік қағанатын бөліп алып, жеке мемлекет құру үшін күрес жүргізген.

589 жылы Қара Шора ұлы Ян Саухты (Саба) 300 000 әскермен Иран қарсы аттандырады. Герат шатқалында болған шайқаста иран қолбасшысы Бахрам Чубин Ян Саухты алдап қақпанға түсіреді. 20 мың әскерімен тар шатқалдың ортасында қалған ол қаза табады. Ян Саух өлгеннен кейін қолбасшылық Нили ханға өтеді. Ол шегіне жүріп шайқасып, Бахрам Чубинді тұтқындай жаздайды. Іле Нили ханның өзі торға түседі. Бірақ, иран шахы оған сый-сияпат көрсетіп, құрметпен шығарып салады. Сөйтіп, Қара Шораның Ұлы Жібек жолына үстемдік ету үшін жасаған бір жорығы сәтсіз аяқталады. 593 жылы қағанаттағы билік Қара Шора Түріктің қолына өтеді. 598 жылы сатқын Жаңғар ханды жазалау мақсатымен Қытай жеріне жорық жасайды. Шекарадағы әскердің күштілігіне қарамастан түрік әскері қытайларды Ұлы қорғанға дейін ығыстырады. Жаңғар Қара Шорадан кешірім сұрамақ болады. Бірақ, Чжань Сунь шэнь деген қытай оны бұл райынан қайтарады. Келесі жылы Қара Шора Ян Со бастаған қытай әскерімен шайқасқа шығып, жеңіліс табады. 599 жылы Дулан қаған қаза табады. Осыдан кейін Қара Шора Түрік Тардуш өзін қаған жариялайды. Бірақ қағанаттың шығыс бөлігінің бектері мен рубасылары оны мойындамады. Қағанның құрылтайсыз билікке келуін, шығыс бөліктегілер оны қолдамауын қытай императоры шебер пайдалана білді. 601 жылы Қара Шора Түрік Тардуш қаған Қытайға басып кіріп, қытай қолбасшысы Хань Хунның әскерін талқандады. Бірақ, бұл жеңіс ұзаққа созылмады, қытай тыңшыларының ұйымдастыруымен телес тайпаларының конфедерациясы көтеріліс жасады. Көтеріліс Селенгі өзенінен Тянь–Шаньға дейінгі аумақты қамтыды. Осы көтеріліс кезінде Қара Шораның немересі Нили-хан (Елтегін Бұйрық қаған)қаза табады. Қара Шора Түрік Тардуш қағанның әскерін талқандалып, ол Тоғанға қашуға мәжбүр болды. 603 жылы Қытайдың қолдауымен Жанғар қаған шығыс бөлікке қаған болып, батыс бөлігі біржолата бөлініп шығып, жеке мемлекет құрды. Ал, Қара Шора болса Тогонда тибеттіктердің қолынан қаза табады.

Тағы қараңыз