Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Табиғи қорлар — табиғи ортаның, қоғамның материалдық және рухани мұқтажын қамтамасыз ету үшін, өндірісте пайдаланылатын бөлігі. Табиғи қорларды тиімді пайдалану және адамзатты өне бойын табиғи қормен қамтамасыз ету өте күрделі мәселелердің бірі болып отыр. Сондықтан табиғи қорларды сарқылтпау үшін қалпына келмейтін табиғат байлықтарын тиімді пайдалануға, шикізаттың, отынның, энергияның жаңа көздерін іздеуге барлық күш жұмылдыруда. Бұл шараларды іске асырудың маңызды жолдары басқа (арзан) шикізатты кеңінен қолдану және жан-жақты толық пайдалану.
Табиғи қорлар және өндіріс
Осыған байланысты табиғи қорларды қорғаудың бүгінгі таңда дүниежүзілік маңызы бар проблемаға айналуы заңды мәселе. Табиғи қорларға зиянды әсер тигізетін литосфера, гидросфера, атмосфераның ластануымен ойдағыдай күресу көптеген елдермен бірлесе отырып, бұл күрделі мәселені шешуді талап етеді.
Қазақстандағы тектоникалық құрылымдардың ерекшелігі, геологиялық даму тарихының күрделілігі, аумағының кең көлемді болуы мүнда сан алуан табиғи қорларының шоғырлануына жағдай жасайды. Республика аумағынан табиғатта кездесетін пайдалы қазбалардың көптеген түрлері табылған, бұған қоса климаттық және минералдық, отын-энергетикалық т. б. қорлар жөнінен де республикамыз дүниежүзінде көрнекті орын алады. Жалпы Қазақстанда кездесетін табиғи қорларды мынадай топтарға бөлуге болады:
Отын-энергетикалық қорлар
Қазақстанда бұл қор түрлерінен тас көмір, қоңыр көмір, мұнай, табиғи газ және жанғыш тақтатастар таралған. Тас көмір өндірілетін аудандары Екібастұз, Майкүбі, Қарағанды, Кендірлік, Таскөмірсай, Алакөл кен орындары. Осылардың ішінде маңыздырағы Қарағанды және Екібастұз алаптары. Мұнай мен газ қорлары Қазақтанның батысында шоғырланған. Бұлардың Маңғыстау түбегі мен Жемнің төменгі ағысындағы алқаптар игерілген. Барлық кен орындарында мұнайға қосымша табиғи газ өндіріледі. Ембі мұнайының сапасы жөнінен дүние жүзінде алдыңғы орындарда. Соңғы жылдары мұнда жаңа кен орындары барланып, игеріле бастады.
Минералдық қорлар
Қазақстан минералдық қорлардың түрлері мен қоры жөнінен теңдесі жоқ аймақ болып табылады: мұнда шын мәнінде Менделеев кестесіндегі элементтердің барлығы дерлік кездеседі. Солтүстік Қазақстанда әйгілі Соколов-Сарыбай, Қашар, Лисаков, Қоржынкөл кен орындары орналасқан. Сондай-ақ темір кені Алтайда (Шығыс Қазақстан), Қарсақпай, Қаражалда (Орталық Қазақстан) кездеседі.
Қазақстан полиметалл кендеріне де бай оның негізгі қорлары Кенді Алтайда, Сарыарқада, Оңтүстік Қазақстанда шоғырланған. Сирек және бағалы металл түрлерінің кен орындары бүкіл аумақта таралып орналасқан. Кен емес қазбалардан фосфориттер мен тұздардың, құрылыс материалдарының кен орындары негізінен Батыс және Оңтүстік Қазақстанда (Қаратау өңірінде) кездеседі. Фосфориттің қоры және сапасы жөнінен республикамыз дүние жүзіне әйгілі болып отыр.
Климаттық қорлар
Қазақстанның географиялық орнының ерекшеліктеріне байланысты климаттық қорлары мол. Өсіп-өну мерзімінің ұзақтығы, күн сәулесінің мол түсуі Қазақстанда, әсіресе оның оңтүстігінде көптеген жылу сүйгіш өсімдіктерді (жүгері, күріш, мақта, бидай және т.б.) өсіруге мүмкіндік береді. Мол күн энергиясын гелиоқондырғыларда қолдану мүмкіндіктері бар. Қазақстанда күн энергиясы түрғын үйлерді, жылыжайларды жылытуға жұмсалады. Республика жел энергиясына бай. Желді аудандарда (Шар, Жаңғызтөбе, Жоңғар қақпасы, Іле аңғары және т. б.) жел энергиясын механикалық және электр энергиясына айналдыруға болады.
Су қорлары
Қазақстанның су корларына беткі сулардан (өзен, көл, мұздақтар) басқа жер асты суы мен минералды су көздері жатады. Қазақстанның климаты жағдайында өзен жүйесі онша жиі болмағандықтан, халық шаруашылығы үшін жер асты суы қорларын пайдаланудың үлкен маңызы бар. Мал шаруашылығын өркендету үшін шөлейт пен шөл зоналарында артезиан құдықтары пайдаланылады. Үлкен қалаларды, суға тапшы аудандардағы елді мекендерді сумен қамтамасыз ету көбіне жер асты суы есебінен болады. Қазақстан жер қойнауынан құрамында адам ағзасына қажетті тұздары бар минералды су көздері табылған. Мұнда Алмаарасан, Барлық-Арасан, Қапаларасан, Жаркентарасан, Сарыағаш сияқты санаторий-курорттар осы арқылы емдеу орталықтарына айналған.
Жалпы Қазақстан аумағының климаттық ерекшеліктеріне байланысты су қорларының маңызы арта түседі. Себебі қуаң климат жағдайында ауыл шаруашылығын, әсіресе суармалы еғістерді өркендету үшін су қорлары басты орын алады. Бүған қоса қалалар мен өнеркөсіп орындарының өсуі, республикадағы су корларының жетіспеушілік жағдайына әкеп соғады. Еліміздің трансшекаралық өзендері Ертіс пен Ілені үтымды пайдаланумен бірге экологиясының қауіпті жағын да ескерген жөн. Олардың бастауы біздің мемлекеттік шекарадан тыс жатқандықтан трансшекаралық өзендердің проблемасы сан қырлы. Олардың шаруашылық жөне экологиялық сипатымен қатар саяси, тарихи, экономикалык және табиғатын корғау мәселелері тұр. Көршілес, туыстас мемлекеттермен ортақ өзендердің (Сырдария, Талас, Шу) тағдырына қатысты да дәл осындай проблемалар туындайды. Трансшекаралық өзендер мен көлдерді (Каспий жөне Арал) қорғау мен тиімді пайдалану ережелері 1992 жылы БҰҰ Хельсинки конференциясында бекітілген.
Су корларын пайдаланудың жыл сайын өсуіне байланысты оларды ұтымды пайдалану, ластанудан қорғаудың маңызы зор. Өзендерге гидротехникалык кондырғылар салу кезінде де жергілікті табиғат ерекшеліктерін ескеру қажет.
Топырақ-өсімдік қорлары
Республикадағы топырақ, осімдік қорлары аумағының ауқымды болуына байланысты әркелкі таралған. Бұл кор түрлерінің ерекшелігі олардың өнеркәсіп, ауыл шаруашылығы үшін шикізат көзінің қызметін атқаруы, осыған байланысты адамның шаруашылық әрекетінің әсеріне көп ұшыраған.
Қазақстан құнарлы топырақ түрлеріне онша бай емес. Бірқатар аймақтарда топырақтың, ылғалдың, қоректік элементтердің жетіспеуінен немесе сортаңдану әсерінен ауыл шаруашылығында пайдаланылмайды. Сондықтан жарамсыз жерлерді оңдеуден өткізу немесе мелиорациялау арқылы шаруашылыққа пайдалану алдағы міндет.
Өсімдік корларын бірнеше топтарға бөлуғе болады: орман қорлары, дәрілік өсімдіктер, мал азықтық өсімдіктер. Ормандар неғізінен таулы аймақтарда шоғырланған. Қазақстандағы орманды алқаптың ауданы 21 млн гектар.
Дәрілік өсімдіктердің республикада 250 түрі бар. Олар фармацевтік өндірісі үшін қымбат шикізат болып есептеледі. Республиканың оңтүстік аймақтарында дүние жүзінде теңдесі жоқ аса кұнды дермене (сантонинді жусан) өседі.
Адамдардың денсаулығына зиян әкелетін, аллергия тудыратын химиялық жасанды дәрі-дәрмектердің орнына табиғи өсімдіктерден жасалатын дәрілерді пайдаланудың мүмкіндігі зор. 1997-2001 жылдарға ұсынылған мемлекеттік бағдарлама бойынша Қазақстан ғалымдары 20-дан астам фитопрепараттар мен әр түрлі фармакологиялық дәрілер шығармақ. Табиғи емдік қасиеттері мол өсімдіктерден біздің елімізде жасалатын дәрі-дәрмектер экологиялық жағынан таза, ал экономикалық тұрғыдан арзан. Соның қатарында қарағандылық ғалымдар жасаған қатерлі ісікке қарсы «арглобин» дәрісін атауға болады. Қазір бұл дәрі емханаларда кеңінен пайдаланылуда. Қалақай мен сораң майларынан жасалған қабынуға карсы «аллапинин» препаратының, сол сияқты шырганақ жемісінен алынған майдың емдік қасиеті оте жоғары. Жалбыз, жолжелкен, түйетікен, сарғалдақ, қымыздық, жабайы сарымсақ сияқты өсімдіктердің өр түрлі емдік қасиеттері бар. Тобылгы мен аріианың кәсіптік маңызы зор. Тобылғыдан халқымыз ежелден-ақ бояу алған және қымыз ашытатын ыдыстарды (саба, күбі) ыстауға пайдаланған. Табиғи дөрілік өсімдіктер қазір адам әрекеті салдарынан сиреп, азаюда. Сондыктан дөрілік өсімдіктердің азайған түрін қалпына келтіре отырып, тиімді пайдаланып, оны қорғауға алу керек.
Шабындықтар мен жайылымдарда өсетін шөптесін өсімдіктер мал азығы ретінде пайдаланылады. Өсімдік қорлары халық шаруашылығының түрлі салалары үшін шикізат базасы болғандыктан табиғи өсімдік жамылғысын қорғаудың, әсіресе, кұрып бара жаткан өсімдік түрлерін сактаудың маңызы зор.
Жануарлар дүниесінің қорлары
Республика аумағында омырткалы жануарлардың 835 түрі есепке алынған. Олардың ішінде сүтқоректілердің 172 түрі, құстардың 481, бауырымен жорғалаушылардың 48, балықтардың 150 түрі кездеседі. Омыртқасыз жәндіктердің бүгінгі күнге дейін анықталғаны ғана 50 мыңнан асады. Қазақстан аумағында, әсіресе таулы өлкелерде жабайы жануарлар көп ұшырасады. Мұнда терісі бағалы аңдар таралған. Бұған қоса Зайсан мен Алакөл маңына, таулы тайганың қара түлкісі мен бұлғын жерсіндірілген. Сол сияқты республиканың өзен-көлдерінің барлығында дерлік терісі аса қүнды америкалық ондатр жерсіндіріліп, аң шаруашылығының негізгі салаларының біріне айналып отыр. Олардың кәсіптік маңызы бар. Шөлейттер мен шөлді өңірлерде тулкі, қарсақ, ақбөкен, киік, қарақщрық кездеседі. Қорықтардың ұйымдастырылуына байланысты олардың санын реттеу дұрыс жолға қойылған.
Республиканың өзендері мен табиғи және жасанды көлдері балық қорына бай. Каспий теңізінен бағалы балықтың көптеген түрлері ауланады. Мұнай өндірумен байланысты бұл аймақтың экологиялық жағдайы кейінгі кезде нашарлаған. Каспий теңізінің өзіне тән эндемигі итбалықтың 2000 жылдары жаппай қырылып барып тоқтауы, уылдырық шашатын құнды балықтардың азаюы теңдесі жоқ тағамдық қара, қызыл уылдырық өндіретін шаруашылыққа қауіп келтіріп тұр. Бөгендерде, тоғандарда балық шаруашылығын өркендету балыққа деген сұраныспен республика халқын қамтамасыз етуге жағдай жасайды. Шөлдерде тіршілік ететін жыландардың уы медицинада қолданылады. Жануарлар дүниесі қорлары азықтүлік, шикізат ондірісінде пайдаланылады. Сонымен қатар олардың ғылыми-практикалық және экономикалық маңызы бар. Елімізде ежелден мекен еткен жабайы жылқы (тарпаң), қулан, домбай (жабайы есек), сусар, бцлгын, лаиіын, жолбарыс, дала сілеусіні, шақиіақай, қоқиқаз, жірпар тышқан және т.б. жануарлар бүгінде жоқ немесе жоқтың қасы.
Осындай сирек кездесетін немесе жойылып кетуге таяу өсімдіктер мен жануарлар дүниесін қорғау мақсатында 1962 жылы Халықаралық табигат және табиги байлықты қоргау одагы кұрылды. 1966-1981 жылдары осы жойылып бара жатқан өсімдіктер мен жануарлар дүниесін қорғау мақсатында «Қазақстанның Қызыл кітабы» шықты. Мұнда негізінен жойылып кету қаупі бар және сирек кездесетін өсімдіктер мен жануарлар тіркелген. Қазіргі Қазақстан жерінде экологиялық апатты аймақтардың, ластанған жарамсыз жерлердің молаюына байланысты сирек кездесетін жануар түрлеріне аса қауіпті жагдай тууда. Сондықтан «Қызыл кітапқа» тіркеуге алынбаған түрлерді қорғау шараларына Қазақстан ғалымдары да белсене ат салысуда. 1996 жылы «Қазақстан Республикасы Қызыл кітабының» жаңа басылымы жарық көрді. Бұл кітапқа сүтқоректілердің 40, күстардың 56, бауырымен жорғалаушылардың 10, қос мекенділердің 3, балықтардың 16 түрі еніп отыр.
Табиғи қорларды тиімді пайдалану
Қазақстандағы табиғи қорларды тиімді пайдалану республиканың даму болашағы үшін маңызы зор. Алайда аумақты игеруге қатаң табиғат жағдайлары кедергі келтіреді. Табиғи қорларды игеру мәселесі табиғатты қорғаудың түйінді мәселелерін де туғызады. Табиғи қорларды игерудегі жіберілген қателіктер табиғаттың қай қоры болмасын таусылмайды деген жаңсақ үғымның үстем болуына байланысты болды. Осының салдарынан табиғаттағы тепе-теңдік бұзылды. Мұны су қорын пайдалану мысалынан айқын көруге болады.
Республика үшін су қорын тиімді пайдаланудың маңызы зор. Өйткені дамып келе жатқан өнеркәсіп пен суармалы егіншілік алқаптарының ұлғаюы суды көп қажет етеді. Еліміздегі қазір қалыптасқан экологиялық жағдайда өзен суының ластанып немесе құмға сіңіп, ысырап болып жатқаны белгілі. Су қорларының дұрыс пайдаланылмауы, адамның шаруашылық әрекеті нәтижесінде су режимінің өзгеруі өз кезегінде табиғаттың басқа компоненттерінің өзгеруіне әкеп соқты. Оңтүстік Қазақстанның күріш егістіктерінде осындай қателіктер әсерінен топырақ құнарлы қабатынан айырылып, сортаңданды. Топырақтағы өзгерістер өсімдік жамылғысының түрлік құрамына, таралуына кері әсерін тигізді. Бұл тізбектегі өзгерістер тұтас бір аймақты экологиялық апат аймағына айналдырды. Сонымен табиғат ерекшеліктерін ескермегендіктен, су қорларын халық шаруашылығына пайдалану мәселелері әзірше дұрыс шешілмей отыр. Тың және тыңайған жерлерді игеру барысында мыңдаған гектар жер топырақ, су және жел эрозияларына ұшырады. Алғашқы жылдары өнім біршама мол болғанымен, кейінгі жылдары бұл керсеткіш төмендеп кетті. Жыртылған жердің борпылдақ топырағы желдің әрекетінен құнарлы қабатын ұшырып әкетіп, сол жердің топырағы жел эрозиясына ұшырады. Өйткені топырақтардың құрылымдық ерекшеліктері ескерілмеді. Мысалы, құмайт және саздақ топырақты аудандар 4-5 жыл пайдаланғаннан кейін жері сортаңданып, егістік көлемнен шығып қалады. Жел топырақтың құнарлы қабатын ұшырып әкетеді.
Республикадағы шөлейттер мен шөлдер 167 млн га жерді алып жатыр. Суарылған жағдайда бұл алқапты тек мал жайылымы ретінде ғана пайдалануға болады. Кейінгі жылдары көлдетіп суландыру жолымен тиісті нәтижеге жету мүмкіншілігі белгілі болып отыр. Жайылымдарды суландыруға артезиан суын пайдаланудың болашағы зор.
Қазақстан табиғат ресурстарының басты ерекшеліктері
- көлемі алуан түрлі, кешенді таралған, жоғары сапалы.
- елдің қажеттіліктерін өтейді, экспорттық әлеуеті мол.
- қаржылық түсімдердің негізгі көзі.
- ел аумағы бойынша біркелкі таралмаған.
Дереккөздер
- Қазақстанньң физикалық географиясы, Алматы: Атамұра, 2008. ISBN 9965-34-809-Х
- Қазақстанньң физикалық географиясы, Алматы: Атамұра, 2008. ISBN 9965-34-809-Х
- Қазақстанньң физикалық географиясы, Алматы: Атамұра, 2008. ISBN 9965-34-809-Х
- Қазақстанньң физикалық географиясы, Алматы: Атамұра, 2008. ISBN 9965-34-809-Х
- Қазақстанньң физикалық географиясы, Алматы: Атамұра, 2008. ISBN 9965-34-809-Х
- Қазақстанньң физикалық географиясы, Алматы: Атамұра, 2008. ISBN 9965-34-809-Х
уикипедия, wiki, кітап, кітаптар, кітапхана, мақала, оқу, жүктеу, тегін, тегін жүктеу, mp3, видео, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, сурет, музыка, ән, фильм, кітап, ойын, ойындар, ұялы, андроид, iOS, apple, ұялы телефон, samsung, iphone, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, ДК, веб, компьютер
Tabigi korlar tabigi ortanyn kogamnyn materialdyk zhәne ruhani muktazhyn kamtamasyz etu үshin ondiriste pajdalanylatyn boligi Tabigi korlardy tiimdi pajdalanu zhәne adamzatty one bojyn tabigi kormen kamtamasyz etu ote kүrdeli mәselelerdin biri bolyp otyr Sondyktan tabigi korlardy sarkyltpau үshin kalpyna kelmejtin tabigat bajlyktaryn tiimdi pajdalanuga shikizattyn otynnyn energiyanyn zhana kozderin izdeuge barlyk kүsh zhumyldyruda Bul sharalardy iske asyrudyn manyzdy zholdary baska arzan shikizatty keninen koldanu zhәne zhan zhakty tolyk pajdalanu tropikalyk orman Markiz araldary tabigi korlardyn buzylmagan tүrlerinin biri Argentina Santa Krus provinciasyndagy tabigi korlardyn buzylmagan tүrlerinin biri Koptegen muhittarda tabigi korlardyn buzylmagan tүrlerinin biri Tabigi korlar zhәne ondirisOsygan bajlanysty tabigi korlardy korgaudyn bүgingi tanda dүniezhүzilik manyzy bar problemaga ajnaluy zandy mәsele Tabigi korlarga ziyandy әser tigizetin litosfera gidrosfera atmosferanyn lastanuymen ojdagydaj kүresu koptegen eldermen birlese otyryp bul kүrdeli mәseleni sheshudi talap etedi Қazakstandagy tektonikalyk kurylymdardyn ereksheligi geologiyalyk damu tarihynyn kүrdeliligi aumagynyn ken kolemdi boluy mүnda san aluan tabigi korlarynyn shogyrlanuyna zhagdaj zhasajdy Respublika aumagynan tabigatta kezdesetin pajdaly kazbalardyn koptegen tүrleri tabylgan bugan kosa klimattyk zhәne mineraldyk otyn energetikalyk t b korlar zhoninen de respublikamyz dүniezhүzinde kornekti oryn alady Zhalpy Қazakstanda kezdesetin tabigi korlardy mynadaj toptarga boluge bolady Otyn energetikalyk korlarҚazakstanda bul kor tүrlerinen tas komir konyr komir munaj tabigi gaz zhәne zhangysh taktatastar taralgan Tas komir ondiriletin audandary Ekibastuz Majkүbi Қaragandy Kendirlik Taskomirsaj Alakol ken oryndary Osylardyn ishinde manyzdyragy Қaragandy zhәne Ekibastuz alaptary Munaj men gaz korlary Қazaktannyn batysynda shogyrlangan Bulardyn Mangystau tүbegi men Zhemnin tomengi agysyndagy alkaptar igerilgen Barlyk ken oryndarynda munajga kosymsha tabigi gaz ondiriledi Embi munajynyn sapasy zhoninen dүnie zhүzinde aldyngy oryndarda Songy zhyldary munda zhana ken oryndary barlanyp igerile bastady Mineraldyk korlarҚazakstan mineraldyk korlardyn tүrleri men kory zhoninen tendesi zhok ajmak bolyp tabylady munda shyn mәninde Mendeleev kestesindegi elementterdin barlygy derlik kezdesedi Soltүstik Қazakstanda әjgili Sokolov Sarybaj Қashar Lisakov Қorzhynkol ken oryndary ornalaskan Sondaj ak temir keni Altajda Shygys Қazakstan Қarsakpaj Қarazhalda Ortalyk Қazakstan kezdesedi Қazakstan polimetall kenderine de baj onyn negizgi korlary Kendi Altajda Saryarkada Ontүstik Қazakstanda shogyrlangan Sirek zhәne bagaly metall tүrlerinin ken oryndary bүkil aumakta taralyp ornalaskan Ken emes kazbalardan fosforitter men tuzdardyn kurylys materialdarynyn ken oryndary negizinen Batys zhәne Ontүstik Қazakstanda Қaratau onirinde kezdesedi Fosforittin kory zhәne sapasy zhoninen respublikamyz dүnie zhүzine әjgili bolyp otyr Klimattyk korlarҚazakstannyn geografiyalyk ornynyn erekshelikterine bajlanysty klimattyk korlary mol Өsip onu merziminin uzaktygy kүn sәulesinin mol tүsui Қazakstanda әsirese onyn ontүstiginde koptegen zhylu sүjgish osimdikterdi zhүgeri kүrish makta bidaj zhәne t b osiruge mүmkindik beredi Mol kүn energiyasyn geliokondyrgylarda koldanu mүmkindikteri bar Қazakstanda kүn energiyasy tүrgyn үjlerdi zhylyzhajlardy zhylytuga zhumsalady Respublika zhel energiyasyna baj Zheldi audandarda Shar Zhangyztobe Zhongar kakpasy Ile angary zhәne t b zhel energiyasyn mehanikalyk zhәne elektr energiyasyna ajnaldyruga bolady Su korlaryҚazakstannyn su korlaryna betki sulardan ozen kol muzdaktar baska zher asty suy men mineraldy su kozderi zhatady Қazakstannyn klimaty zhagdajynda ozen zhүjesi onsha zhii bolmagandyktan halyk sharuashylygy үshin zher asty suy korlaryn pajdalanudyn үlken manyzy bar Mal sharuashylygyn orkendetu үshin sholejt pen shol zonalarynda artezian kudyktary pajdalanylady Үlken kalalardy suga tapshy audandardagy eldi mekenderdi sumen kamtamasyz etu kobine zher asty suy esebinen bolady Қazakstan zher kojnauynan kuramynda adam agzasyna kazhetti tuzdary bar mineraldy su kozderi tabylgan Munda Almaarasan Barlyk Arasan Қapalarasan Zharkentarasan Saryagash siyakty sanatorij kurorttar osy arkyly emdeu ortalyktaryna ajnalgan Zhalpy Қazakstan aumagynyn klimattyk erekshelikterine bajlanysty su korlarynyn manyzy arta tүsedi Sebebi kuan klimat zhagdajynda auyl sharuashylygyn әsirese suarmaly egisterdi orkendetu үshin su korlary basty oryn alady Bүgan kosa kalalar men onerkosip oryndarynyn osui respublikadagy su korlarynyn zhetispeushilik zhagdajyna әkep sogady Elimizdin transshekaralyk ozenderi Ertis pen Ileni үtymdy pajdalanumen birge ekologiyasynyn kauipti zhagyn da eskergen zhon Olardyn bastauy bizdin memlekettik shekaradan tys zhatkandyktan transshekaralyk ozenderdin problemasy san kyrly Olardyn sharuashylyk zhone ekologiyalyk sipatymen katar sayasi tarihi ekonomikalyk zhәne tabigatyn korgau mәseleleri tur Korshiles tuystas memlekettermen ortak ozenderdin Syrdariya Talas Shu tagdyryna katysty da dәl osyndaj problemalar tuyndajdy Transshekaralyk ozender men kolderdi Kaspij zhone Aral korgau men tiimdi pajdalanu erezheleri 1992 zhyly BҰҰ Helsinki konferenciyasynda bekitilgen Su korlaryn pajdalanudyn zhyl sajyn osuine bajlanysty olardy utymdy pajdalanu lastanudan korgaudyn manyzy zor Өzenderge gidrotehnikalyk kondyrgylar salu kezinde de zhergilikti tabigat erekshelikterin eskeru kazhet Topyrak osimdik korlaryRespublikadagy topyrak osimdik korlary aumagynyn aukymdy boluyna bajlanysty әrkelki taralgan Bul kor tүrlerinin ereksheligi olardyn onerkәsip auyl sharuashylygy үshin shikizat kozinin kyzmetin atkaruy osygan bajlanysty adamnyn sharuashylyk әreketinin әserine kop ushyragan Қazakstan kunarly topyrak tүrlerine onsha baj emes Birkatar ajmaktarda topyraktyn ylgaldyn korektik elementterdin zhetispeuinen nemese sortandanu әserinen auyl sharuashylygynda pajdalanylmajdy Sondyktan zharamsyz zherlerdi ondeuden otkizu nemese melioraciyalau arkyly sharuashylykka pajdalanu aldagy mindet Өsimdik korlaryn birneshe toptarga boluge bolady orman korlary dәrilik osimdikter mal azyktyk osimdikter Ormandar negizinen tauly ajmaktarda shogyrlangan Қazakstandagy ormandy alkaptyn audany 21 mln gektar Dәrilik osimdikterdin respublikada 250 tүri bar Olar farmacevtik ondirisi үshin kymbat shikizat bolyp esepteledi Respublikanyn ontүstik ajmaktarynda dүnie zhүzinde tendesi zhok asa kundy dermene santonindi zhusan osedi Adamdardyn densaulygyna ziyan әkeletin allergiya tudyratyn himiyalyk zhasandy dәri dәrmekterdin ornyna tabigi osimdikterden zhasalatyn dәrilerdi pajdalanudyn mүmkindigi zor 1997 2001 zhyldarga usynylgan memlekettik bagdarlama bojynsha Қazakstan galymdary 20 dan astam fitopreparattar men әr tүrli farmakologiyalyk dәriler shygarmak Tabigi emdik kasietteri mol osimdikterden bizdin elimizde zhasalatyn dәri dәrmekter ekologiyalyk zhagynan taza al ekonomikalyk turgydan arzan Sonyn katarynda karagandylyk galymdar zhasagan katerli isikke karsy arglobin dәrisin atauga bolady Қazir bul dәri emhanalarda keninen pajdalanyluda Қalakaj men soran majlarynan zhasalgan kabynuga karsy allapinin preparatynyn sol siyakty shyrganak zhemisinen alyngan majdyn emdik kasieti ote zhogary Zhalbyz zholzhelken tүjetiken sargaldak kymyzdyk zhabajy sarymsak siyakty osimdikterdin or tүrli emdik kasietteri bar Tobylgy men ariianyn kәsiptik manyzy zor Tobylgydan halkymyz ezhelden ak boyau algan zhәne kymyz ashytatyn ydystardy saba kүbi ystauga pajdalangan Tabigi dorilik osimdikter kazir adam әreketi saldarynan sirep azayuda Sondyktan dorilik osimdikterdin azajgan tүrin kalpyna keltire otyryp tiimdi pajdalanyp ony korgauga alu kerek Shabyndyktar men zhajylymdarda osetin shoptesin osimdikter mal azygy retinde pajdalanylady Өsimdik korlary halyk sharuashylygynyn tүrli salalary үshin shikizat bazasy bolgandyktan tabigi osimdik zhamylgysyn korgaudyn әsirese kuryp bara zhatkan osimdik tүrlerin saktaudyn manyzy zor Zhanuarlar dүniesinin korlaryRespublika aumagynda omyrtkaly zhanuarlardyn 835 tүri esepke alyngan Olardyn ishinde sүtkorektilerdin 172 tүri kustardyn 481 bauyrymen zhorgalaushylardyn 48 balyktardyn 150 tүri kezdesedi Omyrtkasyz zhәndikterdin bүgingi kүnge dejin anyktalgany gana 50 mynnan asady Қazakstan aumagynda әsirese tauly olkelerde zhabajy zhanuarlar kop ushyrasady Munda terisi bagaly andar taralgan Bugan kosa Zajsan men Alakol manyna tauly tajganyn kara tүlkisi men bulgyn zhersindirilgen Sol siyakty respublikanyn ozen kolderinin barlygynda derlik terisi asa kүndy amerikalyk ondatr zhersindirilip an sharuashylygynyn negizgi salalarynyn birine ajnalyp otyr Olardyn kәsiptik manyzy bar Sholejtter men sholdi onirlerde tulki karsak akboken kiik karakshryk kezdesedi Қoryktardyn ujymdastyryluyna bajlanysty olardyn sanyn retteu durys zholga kojylgan Respublikanyn ozenderi men tabigi zhәne zhasandy kolderi balyk koryna baj Kaspij tenizinen bagaly balyktyn koptegen tүrleri aulanady Munaj ondirumen bajlanysty bul ajmaktyn ekologiyalyk zhagdajy kejingi kezde nasharlagan Kaspij tenizinin ozine tәn endemigi itbalyktyn 2000 zhyldary zhappaj kyrylyp baryp toktauy uyldyryk shashatyn kundy balyktardyn azayuy tendesi zhok tagamdyk kara kyzyl uyldyryk ondiretin sharuashylykka kauip keltirip tur Bogenderde togandarda balyk sharuashylygyn orkendetu balykka degen suranyspen respublika halkyn kamtamasyz etuge zhagdaj zhasajdy Sholderde tirshilik etetin zhylandardyn uy medicinada koldanylady Zhanuarlar dүniesi korlary azyktүlik shikizat ondirisinde pajdalanylady Sonymen katar olardyn gylymi praktikalyk zhәne ekonomikalyk manyzy bar Elimizde ezhelden meken etken zhabajy zhylky tarpan kulan dombaj zhabajy esek susar bclgyn laiiyn zholbarys dala sileusini shakiiakaj kokikaz zhirpar tyshkan zhәne t b zhanuarlar bүginde zhok nemese zhoktyn kasy Osyndaj sirek kezdesetin nemese zhojylyp ketuge tayau osimdikter men zhanuarlar dүniesin korgau maksatynda 1962 zhyly Halykaralyk tabigat zhәne tabigi bajlykty korgau odagy kuryldy 1966 1981 zhyldary osy zhojylyp bara zhatkan osimdikter men zhanuarlar dүniesin korgau maksatynda Қazakstannyn Қyzyl kitaby shykty Munda negizinen zhojylyp ketu kaupi bar zhәne sirek kezdesetin osimdikter men zhanuarlar tirkelgen Қazirgi Қazakstan zherinde ekologiyalyk apatty ajmaktardyn lastangan zharamsyz zherlerdin molayuyna bajlanysty sirek kezdesetin zhanuar tүrlerine asa kauipti zhagdaj tuuda Sondyktan Қyzyl kitapka tirkeuge alynbagan tүrlerdi korgau sharalaryna Қazakstan galymdary da belsene at salysuda 1996 zhyly Қazakstan Respublikasy Қyzyl kitabynyn zhana basylymy zharyk kordi Bul kitapka sүtkorektilerdin 40 kүstardyn 56 bauyrymen zhorgalaushylardyn 10 kos mekendilerdin 3 balyktardyn 16 tүri enip otyr Tabigi korlardy tiimdi pajdalanuҚazakstandagy tabigi korlardy tiimdi pajdalanu respublikanyn damu bolashagy үshin manyzy zor Alajda aumakty igeruge katan tabigat zhagdajlary kedergi keltiredi Tabigi korlardy igeru mәselesi tabigatty korgaudyn tүjindi mәselelerin de tugyzady Tabigi korlardy igerudegi zhiberilgen katelikter tabigattyn kaj kory bolmasyn tausylmajdy degen zhansak үgymnyn үstem boluyna bajlanysty boldy Osynyn saldarynan tabigattagy tepe tendik buzyldy Muny su koryn pajdalanu mysalynan ajkyn koruge bolady Respublika үshin su koryn tiimdi pajdalanudyn manyzy zor Өjtkeni damyp kele zhatkan onerkәsip pen suarmaly eginshilik alkaptarynyn ulgayuy sudy kop kazhet etedi Elimizdegi kazir kalyptaskan ekologiyalyk zhagdajda ozen suynyn lastanyp nemese kumga sinip ysyrap bolyp zhatkany belgili Su korlarynyn durys pajdalanylmauy adamnyn sharuashylyk әreketi nәtizhesinde su rezhiminin ozgerui oz kezeginde tabigattyn baska komponentterinin ozgeruine әkep sokty Ontүstik Қazakstannyn kүrish egistikterinde osyndaj katelikter әserinen topyrak kunarly kabatynan ajyrylyp sortandandy Topyraktagy ozgerister osimdik zhamylgysynyn tүrlik kuramyna taraluyna keri әserin tigizdi Bul tizbektegi ozgerister tutas bir ajmakty ekologiyalyk apat ajmagyna ajnaldyrdy Sonymen tabigat erekshelikterin eskermegendikten su korlaryn halyk sharuashylygyna pajdalanu mәseleleri әzirshe durys sheshilmej otyr Tyn zhәne tynajgan zherlerdi igeru barysynda myndagan gektar zher topyrak su zhәne zhel eroziyalaryna ushyrady Algashky zhyldary onim birshama mol bolganymen kejingi zhyldary bul kersetkish tomendep ketti Zhyrtylgan zherdin borpyldak topyragy zheldin әreketinen kunarly kabatyn ushyryp әketip sol zherdin topyragy zhel eroziyasyna ushyrady Өjtkeni topyraktardyn kurylymdyk erekshelikteri eskerilmedi Mysaly kumajt zhәne sazdak topyrakty audandar 4 5 zhyl pajdalangannan kejin zheri sortandanyp egistik kolemnen shygyp kalady Zhel topyraktyn kunarly kabatyn ushyryp әketedi Respublikadagy sholejtter men sholder 167 mln ga zherdi alyp zhatyr Suarylgan zhagdajda bul alkapty tek mal zhajylymy retinde gana pajdalanuga bolady Kejingi zhyldary koldetip sulandyru zholymen tiisti nәtizhege zhetu mүmkinshiligi belgili bolyp otyr Zhajylymdardy sulandyruga artezian suyn pajdalanudyn bolashagy zor Қazakstan tabigat resurstarynyn basty erekshelikterikolemi aluan tүrli keshendi taralgan zhogary sapaly eldin kazhettilikterin otejdi eksporttyk әleueti mol karzhylyk tүsimderdin negizgi kozi el aumagy bojynsha birkelki taralmagan DerekkozderҚazakstannn fizikalyk geografiyasy Almaty Atamura 2008 ISBN 9965 34 809 H Қazakstannn fizikalyk geografiyasy Almaty Atamura 2008 ISBN 9965 34 809 H Қazakstannn fizikalyk geografiyasy Almaty Atamura 2008 ISBN 9965 34 809 H Қazakstannn fizikalyk geografiyasy Almaty Atamura 2008 ISBN 9965 34 809 H Қazakstannn fizikalyk geografiyasy Almaty Atamura 2008 ISBN 9965 34 809 H Қazakstannn fizikalyk geografiyasy Almaty Atamura 2008 ISBN 9965 34 809 H