Су шығымын есептеу және өлшеу әдістері

Су шығымын есептеу және өлшеу әдістері— арнаның (ағыстың) көлденең қимасы арқылы белгілі бір мерзімде ағып өткен су көлемі. Ірі су көздері — өзендер, каналдар үшін су шығымы секундына текше метрмен (м3/сек), ал кішігірім су көздері — бастау, бұлақтар, үшін секундына литрмен (л/сек) өлшенеді. Су шығымы негізінен қарастырылып отырған өзен ағындысының жүргісін анықтайды, себебі ағын су көлемінің өзгеруіне байланысты судың деңгейі, ағыс жылдамдығы, тереңдігі және ұзына бойы еңістігі де өзгеріп отырады. Гидрологиялық жүргінің әр түрлі фазаларында өлшенген су шығындары, белгілі бір уақыт аралығы үшін (тәулік, ай, маусым, жыл және т.б.) су ағындысының көлемін есептеуге негіз болады. Гидрологиялық имараттарды жобалау, құру және пайдалану кезінде су ағындысын есептеу — ең негізгі элемент.

Су шығымын өлшеудің негізгі әдістері:

• ;

• ;

• ;

Аудан-жылдамдық әдісі арнаның қимыл қима ауданы мен ағыс жылдамдығын өлшеуге негізделген. Қимыл қима ауданы арнаның терендігін өлшеу арқылы анықталады да, ағыс жылдамдығы зырылдауық немесе қалтқы көмегімен өлшенеді. Гидравликалық әдісті негізінен гидротехникалық имараттардың саңыауларынан, су қашыртқыдан өтетін су өтімін өлшеу үшін және құрғап қалатын кішігірім өзендердегі су шығымын анықтау кезінде қолданады. Көлемдік әдіс өлшеуіш ыдысқа белгілі бір уақыт мөлшерінде құйылатын су көлемін өлшеуге негізделген. Мұнда су шығымы Q=w/t формуласымен анықталады. Бүл әдісті кішігірім (қайнар, , ) су көздерінің шығымын өлшеу үшін және зертхана жағдайында қолданады. Араластыру немесе иондық тасқын әдісі белгілі бір ерітіндіні ағын сумен араластыруға негізделген. Мысалы, ас тұзын ағын сумен араластырған соң ерітіндінің электр өткізгіштігі анықталады. Мұндай әдісті негізінен ағыны қатты тау өзендеріңде колданады, өйткені тау өзендерінде көлденең қиманың ауданы мен ағыстың жылдамдығын өлшеу қиынға түседі.

Су шығынының көрсеткіші

Су шығынының көрсеткіші — гидрологиялық бекетте бақыланған өзеннің белгілі деңгейлері үшін күн сайынғы шығынын анықтау. Су шығыны мен су деңгейі арасында белгілі бір төуелділік Q = f(Н) бар. Су шығынының көрсеткішімен бірге w = f(Н) жөне v0 = f2(Н) көрсеткішін де қоса бейнелейді. Q = f(H) көрсеткіші өлшенген су шығындары бойынша, арнада мұз бен өсімдіктің жоқ кезі үшін салынады. Мұндағы Q - су шығыны, м/с; л/с; w — қимыл қиманың ауданы, м2; v — ағыстың орташа жылдамдығы, м/с. Күн сайынғы су шығынының деректерін пайдалану арқылы онкүндік, айлық, жылдық орташа су шығынын есептеп табуға болады. Орташа, жоғары, төменгі су шығындары сипатты шығындар деп аталады. Жыл ішіндегі су шығынының өзгеруінің кестесі гидрограф деп аталады.

Су ысырабы

Су ысырабы - каналдан немесе басқа жүйелерден суармалау процесі кезінде судың пайдасыз шығындалуы. Мысалы, каналдағы судың булануы, топыраққа сіңуі, суару кезінде жүйек соңынан ағып кетуі және т.б.

Дереккөздер

1. Қазақ тілі терминдерінің салалық ғылыми түсіндірме сөздігі. Су шарушылығы. – Алматы, «Мектеп» баспасы, 2002 жыл.