Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Сарымерген би Қосжанұлы (1877, Сенек маңында – 1933) — Байұлы тайпасы Адай руының Сүйіндік бөлімінен шыққан қазақ биі. Маңғыстау ойын қыстап, көктем шыға Шопан ата, Тышқан құм, Сеңгір құм, Бекет Ата, Оғыланды, Уәлі-Қатша арқылы Жем бойына дейін барып, кейбір жылдары Елек, Қобда өзендері бойын жайлап, салқын түссе қыстауына қайтады екен.
| Сарымерген би Қосжанұлы | |
| Туған күні | |
|---|---|
| Туған жері | Сенек маңында |
| Қайтыс болған күні | |
| Қайтыс болған жері | Ақша құймада, Қарағайлы молада |
| Ұлты | Қазақ |
| Қызметі | |
- Ауыл көшті Елекке, Көже ашыттым шелекке,
– деп айтылатын өлең шумақтары сол заманда туса керек.
Қазақтың жүз биінің бірі - айтқан сөзі мірдің оғындай, сөз мергені атанған Сарымерген атамыз болған екен. Сол кезде жаманадай ағайындар қожа, медет руларының ауылдарымен көрші отырғандықтан, Сарымерген атамыз екі әйелі – Көрпеш пен Ақбибіні медет руынан алып, өз қыздарын қоныстас отырған қожаларға берген. Төсекте басы біріккен, төскейде малы араласқан екі ел сыйластықта болуға тырысқан екен.
Өмірбаяны
Есімдері қата аталатын бұл ел ағалары қазақтың атақты 100 биінің бірінен саналатын Мәтжан бимен замандас. Қатар жүріп, иықтаса ел қамын ойлаған жандар. Замандас, қатар адамдардың әзіл-шыны аралас зілсіз қалжыңдары да қатар жүреді ғой. Мәтекең Сарымерген туралы жаман адайдың сарысынан сескенем, ол отырған жерде сөз бастау қиын десе, Нұрбергенді «нән ауыз» «үлкен ауыз» деп атап, ырысы артық, қиыннан қиыстырар сөзі артық,– деп есептесе керек. Әрі әрі болыс атанған Құдас бидің өзі үлкен жиында қатар отырған да сөзді Сарымергеннің бастауын қалайды екен. Ел арасында сөз қадірін білмес, әңгімелері жоғалған түйе, төбелескен баланың жағдайы төңірегінен аса алмайтын ағайындарға Сарымерген:
- «Тыңдалмаған әңгіме, аңға салған құсымның, аңды көрмей далаға лағып ұшқаны, одан не қайыр. Лебізі жақсының сөзі, жатқан ауруға ем болар, жақсы ділмәр сөйлесе естіген жанға шәрбат суындай дем болар. Жай жорытқанда аттың бәрі ат, жүйрігі шапқанда сыналар»
– деген екен. Сарымерген атамыз оқу білімнің қадірін білген, ерте түсінген адам. Сондықтан да болар:
- «Біздің халқымыз оқу - білімнен кенжелеу қалып, тауға шыға алмай жүр. Бізден басқа білімнің дәмін ерте татқандар биікке бізден бұрын шықты. Білім іздегенге табылады, қиындығы мен салмағының ауырлығы қорғасындай. Оқыған білімді жандарға қай жерде де орын табылады»
– деген екен. Сарымерген атамыз «байырғы қонысым» деп көзі тірісінде Шопан ата қауымынан өзіне арнап қима там салдырған. «Замана соққан жел, адамның басы алланың добы» демекші, өткен ғасырдағы жиырмасыншы жылдардың соңы, отызыншы жалдардың басындағы зауал-бай, құлактарды тәркілеу, ұжымдастыру халыққа ауыр тиді. Осы тұста Сарымерген атамыз қуғынға ұшырады. 1930 жылы елге келіп, тумаластарына:
- «Мен кетпесем, сіздерге тыныштық болмас»
– деп түрікмен бетіне қоныс аудармақшы болады. Төңірекшіңнің ойындағы Көшпайбұлақ, Бірқарын суынан түнделетіп өтіп, суыт жүрген көш кіндік қаны тамған атамекеннен қашықтай береді. Оларды шығарып салған қимас туыс, жекжаттар да Шағала сордың маңына дейін бірге барады. «Бірге тумақ болса да, бірге жүрмек жоқ» екендігін дәлелдеп, көңілдері босап, көздеріне жас алған туыстар тобы елге қайтып, көзден таса болады. Көш соңында жалғыз қалған Сарыекең ғана қол орамалын көзіне жиі-жиі апара береді. Артында туған ел қалды, алды беймәлім дүние, ашық теңіз айдынында қалған ескексіз қайықтай ақжал замана толқындары қай жағаға шығарып тастары белгісіз алмағайып уақыт еді ғой ол кез. Ығыса-ығыса түрікмен жеріндегі Қазанжық деп аталатын елді мекенге табан тіреп, қоныстанады. Танымайтын ел, өзінің сыйлы ортасынан жырақтап кеткен азаматқа онша жайлы бола қоймайды. 1933 жылдың жаз айында елу алты жасында науқастанып, жаппа жолым үйде қайтыс болады. Ақша құймадағы Қарағайлы молаға жерленеді. Әйелінің жағдайы да беймәлім, ауруханада қайтыс болған оны ақ жуып, арулап көметіндей жағдай да болмайды. Басы көтерілмегендіктен қабірінің қай жерде екені белгісіз.
Сүйіндіктің Жаманадай атануы
Қазақта «жер дауы, жесір дауы» қашан да жалғасын тауып отырған. Қыс Маңғыстауды қыстаған, жаз Арқаны жайлаған елдің 1000–1500 шақырымдық көшу бағытында дау-дамай жиі болғанымен, олардың басым көпшілігі мырза Досымұлы Құдас, жанғабыл Көбешұлы Нұрберген, қараменде Қосжанұлы Сарымерген сияқты ел ағаларының алдында шешіліп, ел бірлігі сақталып қалатын. Ағайындардың барлығы бірдей тек көшпелі ғұмыр кешпей, отырықшылыққа ден қойғандары да болыпты. Отырықшы туыстардың атына «жаман» сөзі қосақталып, Жаманадай (Сүйіндік) атанса керек. Отырықшылықтың арқасы болар, жаманадай ағайындар елдің айлап қала шығып, Бесқаладан, Арқадан тасыған астығын үй іргесі Жусанды, Шүкірәлі сияқты орпаларға егін егіп, өнім алып, жақыннан жинаған.
Екі ауылдың дауы
Бірде қатар отырған екі ауыл арасында кездейсоқ кісі өлімі болады. Оқтаулы мылтықтың шүріппесі жазының ағашына тиіп, атылған оқтан көрші ауылдың бір адамы қайтыс болып, қатар отырған екі ауыл арасында дау туындайды. Қаралы әйел: «Біздің ауыл қатын болды, Сүйіндік батыр болды» деп жылауын тоқтатпаса керек. Содан екі ел анттасатын болады. Дәл осы тұста Сүйіндік ауылының үш биі де жол жүріп кетсе керек. Құдас Арқаға, Нұрберген Бозашыға, Сарымерген Шағадамға кеткен екен. Сапардан оралған Сарымерген осы анттасу рәсімінің үстінен түседі. Ел тыныштығының бұзылғанын сезген ол қамшының сабына ақ орамал байлап алып, шауып жеткен бетінде сөз бастап кетеді:
- Бұл не деген дүрбелең, бұл не айқай? Екі ауыл ертеден-ақ аралас-құралас қатар көшіп, қатар қоныстас болды емес пе? Адам өлсе қойысқан, малы өлсе сойысқан, арын бірге арласып, жоғын бірге жоқтасқан ауыл емес пе едік? Су ішсек құдығымыз бір, мал жайылса өрісіміз бір ел емес пе едік? Мен ауылда жоқта теңдігіңді алып қалмақ болдыңдар ма? Тоқтат, мынау ақымақ істеріңді. Оясызды тезге келтіріп, оялыны жалпақ елге танытатын – ақыл. Ақылдының ажары жарқыраған көлге тең, Ақылсыздың ажары бұлт пенен буға тең, Ақылсызға айтқан сөз құмға сіңген суға тең, Ақылдыға айтқан сөз Алаш ұстар туға тең,
– деп қолындағы ақ туын жоғары көтерген екен.
- Шыққан күннің шырқын бұлт бұзады, Жақсы адамның сұрқын кек бұзады,
– дейді тағы да. Айбынды ақыл, жүйелі сөздің арқасында қан төгілмей, ел амандығы, жұрт тыныштығы сақталып қалған екен. Екі ел арасы тынышталып, бітімге келеді.
Дереккөздер
- Өмірзақ Озғанбай. Құрастырушы: Айтуар Өтегенов. — Алматы: ҚАЗақпарат, 2013 жыл. – 240 бет. (Маңғыстау ақын-жазушыларының кітапханасы) ISBN 978-601-030138-2
- Сарымерген би — https://www.zharar.com/index.php?do=shorttexts&action=item&id=87928
- Өмірзақ Озғанбай. Құрастырушы: Айтуар Өтегенов. — Алматы: ҚАЗақпарат, 2013 жыл. – 240 бет. (Маңғыстау ақын-жазушыларының кітапханасы) ISBN 978-601-030138-2
уикипедия, wiki, кітап, кітаптар, кітапхана, мақала, оқу, жүктеу, тегін, тегін жүктеу, mp3, видео, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, сурет, музыка, ән, фильм, кітап, ойын, ойындар, ұялы, андроид, iOS, apple, ұялы телефон, samsung, iphone, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, ДК, веб, компьютер
Sarymergen bi Қoszhanuly 1877 Senek manynda 1933 Bajuly tajpasy Adaj ruynyn Sүjindik boliminen shykkan kazak bii Mangystau ojyn kystap koktem shyga Shopan ata Tyshkan kum Sengir kum Beket Ata Ogylandy Uәli Қatsha arkyly Zhem bojyna dejin baryp kejbir zhyldary Elek Қobda ozenderi bojyn zhajlap salkyn tүsse kystauyna kajtady eken Sarymergen bi ҚoszhanulyTugan kүni1877 1877 Tugan zheriSenek manyndaҚajtys bolgan kүni1933 1933 Қajtys bolgan zheriAksha kujmada Қaragajly moladaҰltyҚazakҚyzmetiBiAuyl koshti Elekke Kozhe ashyttym shelekke dep ajtylatyn olen shumaktary sol zamanda tusa kerek Қazaktyn zhүz biinin biri ajtkan sozi mirdin ogyndaj soz mergeni atangan Sarymergen atamyz bolgan eken Sol kezde zhamanadaj agajyndar kozha medet rularynyn auyldarymen korshi otyrgandyktan Sarymergen atamyz eki әjeli Korpesh pen Akbibini medet ruynan alyp oz kyzdaryn konystas otyrgan kozhalarga bergen Tosekte basy birikken toskejde maly aralaskan eki el syjlastykta boluga tyryskan eken ӨmirbayanyEsimderi kata atalatyn bul el agalary kazaktyn atakty 100 biinin birinen sanalatyn Mәtzhan bimen zamandas Қatar zhүrip iyktasa el kamyn ojlagan zhandar Zamandas katar adamdardyn әzil shyny aralas zilsiz kalzhyndary da katar zhүredi goj Mәteken Sarymergen turaly zhaman adajdyn sarysynan seskenem ol otyrgan zherde soz bastau kiyn dese Nurbergendi nәn auyz үlken auyz dep atap yrysy artyk kiynnan kiystyrar sozi artyk dep eseptese kerek Әri әri bolys atangan Қudas bidin ozi үlken zhiynda katar otyrgan da sozdi Sarymergennin bastauyn kalajdy eken El arasynda soz kadirin bilmes әngimeleri zhogalgan tүje tobelesken balanyn zhagdajy tonireginen asa almajtyn agajyndarga Sarymergen Tyndalmagan әngime anga salgan kusymnyn andy kormej dalaga lagyp ushkany odan ne kajyr Lebizi zhaksynyn sozi zhatkan auruga em bolar zhaksy dilmәr sojlese estigen zhanga shәrbat suyndaj dem bolar Zhaj zhorytkanda attyn bәri at zhүjrigi shapkanda synalar degen eken Sarymergen atamyz oku bilimnin kadirin bilgen erte tүsingen adam Sondyktan da bolar Bizdin halkymyz oku bilimnen kenzheleu kalyp tauga shyga almaj zhүr Bizden baska bilimnin dәmin erte tatkandar biikke bizden buryn shykty Bilim izdegenge tabylady kiyndygy men salmagynyn auyrlygy korgasyndaj Okygan bilimdi zhandarga kaj zherde de oryn tabylady degen eken Sarymergen atamyz bajyrgy konysym dep kozi tirisinde Shopan ata kauymynan ozine arnap kima tam saldyrgan Zamana sokkan zhel adamnyn basy allanyn doby demekshi otken gasyrdagy zhiyrmasynshy zhyldardyn sony otyzynshy zhaldardyn basyndagy zaual baj kulaktardy tәrkileu uzhymdastyru halykka auyr tidi Osy tusta Sarymergen atamyz kugynga ushyrady 1930 zhyly elge kelip tumalastaryna Men ketpesem sizderge tynyshtyk bolmas dep tүrikmen betine konys audarmakshy bolady Tonirekshinnin ojyndagy Koshpajbulak Birkaryn suynan tүndeletip otip suyt zhүrgen kosh kindik kany tamgan atamekennen kashyktaj beredi Olardy shygaryp salgan kimas tuys zhekzhattar da Shagala sordyn manyna dejin birge barady Birge tumak bolsa da birge zhүrmek zhok ekendigin dәleldep konilderi bosap kozderine zhas algan tuystar toby elge kajtyp kozden tasa bolady Kosh sonynda zhalgyz kalgan Saryeken gana kol oramalyn kozine zhii zhii apara beredi Artynda tugan el kaldy aldy bejmәlim dүnie ashyk teniz ajdynynda kalgan eskeksiz kajyktaj akzhal zamana tolkyndary kaj zhagaga shygaryp tastary belgisiz almagajyp uakyt edi goj ol kez Ygysa ygysa tүrikmen zherindegi Қazanzhyk dep atalatyn eldi mekenge taban tirep konystanady Tanymajtyn el ozinin syjly ortasynan zhyraktap ketken azamatka onsha zhajly bola kojmajdy 1933 zhyldyn zhaz ajynda elu alty zhasynda naukastanyp zhappa zholym үjde kajtys bolady Aksha kujmadagy Қaragajly molaga zherlenedi Әjelinin zhagdajy da bejmәlim auruhanada kajtys bolgan ony ak zhuyp arulap kometindej zhagdaj da bolmajdy Basy koterilmegendikten kabirinin kaj zherde ekeni belgisiz Sүjindiktin Zhamanadaj atanuyҚazakta zher dauy zhesir dauy kashan da zhalgasyn tauyp otyrgan Қys Mangystaudy kystagan zhaz Arkany zhajlagan eldin 1000 1500 shakyrymdyk koshu bagytynda dau damaj zhii bolganymen olardyn basym kopshiligi myrza Dosymuly Қudas zhangabyl Kobeshuly Nurbergen karamende Қoszhanuly Sarymergen siyakty el agalarynyn aldynda sheshilip el birligi saktalyp kalatyn Agajyndardyn barlygy birdej tek koshpeli gumyr keshpej otyrykshylykka den kojgandary da bolypty Otyrykshy tuystardyn atyna zhaman sozi kosaktalyp Zhamanadaj Sүjindik atansa kerek Otyrykshylyktyn arkasy bolar zhamanadaj agajyndar eldin ajlap kala shygyp Beskaladan Arkadan tasygan astygyn үj irgesi Zhusandy Shүkirәli siyakty orpalarga egin egip onim alyp zhakynnan zhinagan Eki auyldyn dauyBirde katar otyrgan eki auyl arasynda kezdejsok kisi olimi bolady Oktauly myltyktyn shүrippesi zhazynyn agashyna tiip atylgan oktan korshi auyldyn bir adamy kajtys bolyp katar otyrgan eki auyl arasynda dau tuyndajdy Қaraly әjel Bizdin auyl katyn boldy Sүjindik batyr boldy dep zhylauyn toktatpasa kerek Sodan eki el anttasatyn bolady Dәl osy tusta Sүjindik auylynyn үsh bii de zhol zhүrip ketse kerek Қudas Arkaga Nurbergen Bozashyga Sarymergen Shagadamga ketken eken Sapardan oralgan Sarymergen osy anttasu rәsiminin үstinen tүsedi El tynyshtygynyn buzylganyn sezgen ol kamshynyn sabyna ak oramal bajlap alyp shauyp zhetken betinde soz bastap ketedi Bul ne degen dүrbelen bul ne ajkaj Eki auyl erteden ak aralas kuralas katar koship katar konystas boldy emes pe Adam olse kojyskan maly olse sojyskan aryn birge arlasyp zhogyn birge zhoktaskan auyl emes pe edik Su ishsek kudygymyz bir mal zhajylsa orisimiz bir el emes pe edik Men auylda zhokta tendigindi alyp kalmak boldyndar ma Toktat mynau akymak isterindi Oyasyzdy tezge keltirip oyalyny zhalpak elge tanytatyn akyl Akyldynyn azhary zharkyragan kolge ten Akylsyzdyn azhary bult penen buga ten Akylsyzga ajtkan soz kumga singen suga ten Akyldyga ajtkan soz Alash ustar tuga ten dep kolyndagy ak tuyn zhogary kotergen eken Shykkan kүnnin shyrkyn bult buzady Zhaksy adamnyn surkyn kek buzady dejdi tagy da Ajbyndy akyl zhүjeli sozdin arkasynda kan togilmej el amandygy zhurt tynyshtygy saktalyp kalgan eken Eki el arasy tynyshtalyp bitimge keledi DerekkozderӨmirzak Ozganbaj Қurastyrushy Ajtuar Өtegenov Almaty ҚAZakparat 2013 zhyl 240 bet Mangystau akyn zhazushylarynyn kitaphanasy ISBN 978 601 030138 2 Sarymergen bi https www zharar com index php do shorttexts amp action item amp id 87928 Өmirzak Ozganbaj Қurastyrushy Ajtuar Өtegenov Almaty ҚAZakparat 2013 zhyl 240 bet Mangystau akyn zhazushylarynyn kitaphanasy ISBN 978 601 030138 2