Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Реактивті қозғалыс - Дененің бір бөлігі одан қандай да бір жылдамдықпен бөлінген кездегі қозғалысы. Реактивті қозғалыстың қарапайым мысалы ретінде, үрлеп одан кейін еркін қоя берілген ауа шарының қозғалысын қарастыруға болады. Үрленген шардың ішіндегі қысым сыртқа атмосфералық қысымнан едәуір артық болатыны белгілі, ал бос қоя берілген шардың ішіндегі біраз ауаның төменгі саңылау арқылы сыртқа шығуы шардың жоғары қарай көтерілуін тудырады. Ол біраз уақыт бөлме ішінде әрлі-берлі ұшатын болады. Шар ішінен шығатын ауа оны қарама – қарсы бағытта қозғалуға мәжбүр етеді. Реактивтік қозғалыс принцепі бойынша: сегізаяқ, кальмар, теңізқұрт, медуза сияқты теңіз жәндіктері қозғалады. Бүгінгі күні реактивті қозғалыс принцепін пайдалану адамның бір кездегі арманы және қиялы болған тылсым Әлеммен тілдесе бастауына әкелді. Реактивті қозғалыс принцепі сағатына бірнеше мыңдаған километр жылдамдықпен қозғалатын ұшақтарды, Жердің жасанды серіктерін, планетаралық саяхат жасайтын ғарыш зымырандарын жасауға мүмкіндік туғызды. Адам баласының ғарыш кеңістігіне шығуы үшін асқан кемеңгершілік, аса ыждағатты есеп, өте күрделі техника және асқан ерлік қажет.
Ғарышқа алғашқы қадам
Ғарышқа алғашқы қадам жасау белгілі ғалым К.Э.Циолковскийден (1857-1935) басталды десек те болады. К.Э.Циолковскийдің идеялары оның 1903жылы шыққан «Әлемдік кеңістікті реактивті құралдармен зерттеу» еңбегінде көрініс тапты ол зымырандардың көмегімен ғарышты игеру мүмкіндігін теориялық түрде дәлелдеді: денеде бірінші ғарыштық жылдамдық тудыра алатын зымыран құрылысын, көпсатылы зымырандардың сипаттамаларын, массасы айнымалы денелердің қозғалысы туралы, сондай-ақ ғарышқа ұшу жөніндегі басқа да маңызды идеяларды ұсынды. Ойы мен қиялы болашаққа ұмтылған К.Э.Циолковскийдің идеяларында ғажайып қиял мен техникалық мүмкіндіктер арқылы жүзеге асырылатын мәселелер үндестік тапты. Тек содан жарты ғасыр өткеннен соң ғана, адам баласының ғарыш кеңістігіне шығуы туралы арманы орындалды. К.Э.Циолковский идеялары орыс ғалымы С.П.Королевтің басшылығымен жүзеге асырылды. Тұңғыш жасанды Жер серігі біздің еліміздегі «Байқоңыр» ғарыш айлағынан 1957 жылы ұшырылған болтын. 1961жылы адамзаттың тұңғыш ғарышкері Ю.А.Гагарин ғарышқа қадам басты. Жыл өткен сайын ғарыш кемелері, зерттеу бағдарламалы жетілдірілді. Ғарышқа сапар шегіп, ғылыми – зерттеу жұмыстарына қатысқан ғарышкерлердің ішінде біздің екі қазақ ғарышкерлері – Тоқтар Әубәкіров пен Талғат Мұсабаев та бар.
Реактивті қозғалыс принцепі
Реактивті қозғалыс принципі – зымыран қозғалысына мысал келтірсек. Қарапайым зымыран жану камерасы бар отын толтырған қабықтан тұрады. Отынның жануа кезінде жоғарғы температураға дейінгі қызған жоғары қысымдағы газ Сопло деп аталатын ерекше пішіні бар камерадан үлкен жылдамдықпен (4км/с-қа дейінгі) атқылап шығады.Есептеуді жеңілдету үшін қабықша ішіндегі отын түгел жанады да, жану өнімдері mv1 импульс алады деп есептейік, мұндағы v1 – атқылап шығатын газ жылдамдығы, m – жанған отынның массасы. Газ бен зымыранның өзара әрекеттесуі кезіндегі күштер сыртқы күштермен салыстырғанда өте үлкен болғандықтан, «зымыран – газ» жүйесін тұйық жүйе деп есептеуге болады. Бұлай қарастыру жүйеге импульстің сақталу заңын қолдануға мүмкіндік береді. Мәре алдындағы зымыранның сыртқы қабығымен және отынның қоса есептегендегі массасы М болсын. Онда газ сыртқа атқылап шыққаннан кейін де денелер жүйесінің қорытқы импульсі өзгермейді. Онда массасы М- m болатын зымыран қабығы модулі бойынша тең, бірақ газ импульсінің бағытына қарама – қарсы бағытталған (М – m) v2 импульс алады, мұндағы v2 – зымыран қабығының жылдамдығы, Онда mv1 = - (М – m) v2 болады. Ал бұдан v2 = - mv/(М- m)
Осылай зымыран газдың атқылап шығу жылдамдығы бағытына қарама – қарсы бағытталған жылдамдық алатын болады. Дененің бір бөлігі одан қандай да бір жылдамдықпен бөлініп шыққан кездегі қозғалысы реактивті қозғалыс деп аталады.
Осы күнгі зымырандар
Қазіргі заманғы зымырандардың қозғалтқыштары отын түрлерін пайдалану бойынша сұйық және қатты отынды болып ажыратылады. Қатты отынды зымыранда оқ – дәрініңң арнайы түрі,ал сұйвқ отынды зымыранда керосин, спирт, анилин, сұйық сутегі және жануды қамтамасыз ету үшін тотықтандырғыш ретінде оттегі, азот қышқылы және т.б. қолданылады. Сұйық реактивті қозғалтқыштар ғарыш кемелерін ұшыру үшін пайдаланылады. Ұшақтарда пайдаланылатын әуе реактивті қозғалтқыштарының зымыран қозғалтқыштарынан айырмашылығы сол, онда отынның жануы үшін ауадағы оттегі пайдаланылады. Қазіргі кезде көптеген әуе лайнерлері осындай реактивті қозғалтқыштармен жабдықталған.
Осы күнгі зымырандар көп сатылы болып жасалынады, яғни оның әр сатысының отын қоры тотықтандырғышы және реактивті қозғалтқышы бар болады. Бірінші сатыдағы отынның барлық қоры түгел жанып біткенде ол бөлініп қалады. Осыдан кейін екінші саты массаларының қосындысына тең зымыран бөлігі қозғалады. Массаның азаюы екінші, одан кейін үшінші сатыдағы отынды үнемдеуге және зымыранның жылдамдығын одан әрі қарай арттыруға себептеседі.Егер зымыранның Жерге қайтып оралуы жоспарланған болса онда үшінші саты қосылардың алдында ғарыш кемесі 180 градусқа бұрылады. Үшінші сатыдағы жану өнімдері зымыранның қозғалыс бағытына қарама – қарсы бағытталған импульс береді, ал бұл оның жылдамдығының азаюына, яғни тежелуіне әкеледі. Адамзаттың ғарышқа шығуы, басқа планеталарды, табиғат құбылыстары мен жер қойнауындағы қорларды зерттеуге мүмкіндік береді. Ғарыш зерттеулері өндірісте де, ғылымға да үлкен пайдасын тигізуде. «Байқоңыр» сияқты ғарыш айлағы бар біздің Қазақстан Әлемдегі санаулы ғарыштық мемлекеттердің біріне айналды.
Тағы қараңыз
| Бұл мақалада еш сурет жоқ. Мақаланы жетілдіру үшін қажетті суретті енгізіп көмек беріңіз. Суретті қосқаннан кейін бұл үлгіні мақаладан аластаңыз.
|
уикипедия, wiki, кітап, кітаптар, кітапхана, мақала, оқу, жүктеу, тегін, тегін жүктеу, mp3, видео, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, сурет, музыка, ән, фильм, кітап, ойын, ойындар, ұялы, андроид, iOS, apple, ұялы телефон, samsung, iphone, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, ДК, веб, компьютер
Reaktivti kozgalys Denenin bir boligi odan kandaj da bir zhyldamdykpen bolingen kezdegi kozgalysy Reaktivti kozgalystyn karapajym mysaly retinde үrlep odan kejin erkin koya berilgen aua sharynyn kozgalysyn karastyruga bolady Үrlengen shardyn ishindegi kysym syrtka atmosferalyk kysymnan edәuir artyk bolatyny belgili al bos koya berilgen shardyn ishindegi biraz auanyn tomengi sanylau arkyly syrtka shyguy shardyn zhogary karaj koteriluin tudyrady Ol biraz uakyt bolme ishinde әrli berli ushatyn bolady Shar ishinen shygatyn aua ony karama karsy bagytta kozgaluga mәzhbүr etedi Reaktivtik kozgalys princepi bojynsha segizayak kalmar tenizkurt meduza siyakty teniz zhәndikteri kozgalady Bүgingi kүni reaktivti kozgalys princepin pajdalanu adamnyn bir kezdegi armany zhәne kiyaly bolgan tylsym Әlemmen tildese bastauyna әkeldi Reaktivti kozgalys princepi sagatyna birneshe myndagan kilometr zhyldamdykpen kozgalatyn ushaktardy Zherdin zhasandy serikterin planetaralyk sayahat zhasajtyn garysh zymyrandaryn zhasauga mүmkindik tugyzdy Adam balasynyn garysh kenistigine shyguy үshin askan kemengershilik asa yzhdagatty esep ote kүrdeli tehnika zhәne askan erlik kazhet Ғaryshka algashky kadamҒaryshka algashky kadam zhasau belgili galym K E Ciolkovskijden 1857 1935 bastaldy desek te bolady K E Ciolkovskijdin ideyalary onyn 1903zhyly shykkan Әlemdik kenistikti reaktivti kuraldarmen zertteu enbeginde korinis tapty ol zymyrandardyn komegimen garyshty igeru mүmkindigin teoriyalyk tүrde dәleldedi denede birinshi garyshtyk zhyldamdyk tudyra alatyn zymyran kurylysyn kopsatyly zymyrandardyn sipattamalaryn massasy ajnymaly denelerdin kozgalysy turaly sondaj ak garyshka ushu zhonindegi baska da manyzdy ideyalardy usyndy Ojy men kiyaly bolashakka umtylgan K E Ciolkovskijdin ideyalarynda gazhajyp kiyal men tehnikalyk mүmkindikter arkyly zhүzege asyrylatyn mәseleler үndestik tapty Tek sodan zharty gasyr otkennen son gana adam balasynyn garysh kenistigine shyguy turaly armany oryndaldy K E Ciolkovskij ideyalary orys galymy S P Korolevtin basshylygymen zhүzege asyryldy Tungysh zhasandy Zher serigi bizdin elimizdegi Bajkonyr garysh ajlagynan 1957 zhyly ushyrylgan boltyn 1961zhyly adamzattyn tungysh garyshkeri Yu A Gagarin garyshka kadam basty Zhyl otken sajyn garysh kemeleri zertteu bagdarlamaly zhetildirildi Ғaryshka sapar shegip gylymi zertteu zhumystaryna katyskan garyshkerlerdin ishinde bizdin eki kazak garyshkerleri Toktar Әubәkirov pen Talgat Musabaev ta bar Reaktivti kozgalys princepiReaktivti kozgalys principi zymyran kozgalysyna mysal keltirsek Қarapajym zymyran zhanu kamerasy bar otyn toltyrgan kabyktan turady Otynnyn zhanua kezinde zhogargy temperaturaga dejingi kyzgan zhogary kysymdagy gaz Soplo dep atalatyn erekshe pishini bar kameradan үlken zhyldamdykpen 4km s ka dejingi atkylap shygady Esepteudi zhenildetu үshin kabyksha ishindegi otyn tүgel zhanady da zhanu onimderi mv1 impuls alady dep eseptejik mundagy v1 atkylap shygatyn gaz zhyldamdygy m zhangan otynnyn massasy Gaz ben zymyrannyn ozara әrekettesui kezindegi kүshter syrtky kүshtermen salystyrganda ote үlken bolgandyktan zymyran gaz zhүjesin tujyk zhүje dep esepteuge bolady Bulaj karastyru zhүjege impulstin saktalu zanyn koldanuga mүmkindik beredi Mәre aldyndagy zymyrannyn syrtky kabygymen zhәne otynnyn kosa eseptegendegi massasy M bolsyn Onda gaz syrtka atkylap shykkannan kejin de deneler zhүjesinin korytky impulsi ozgermejdi Onda massasy M m bolatyn zymyran kabygy moduli bojynsha ten birak gaz impulsinin bagytyna karama karsy bagyttalgan M m v2 impuls alady mundagy v2 zymyran kabygynyn zhyldamdygy Onda mv1 M m v2 bolady Al budan v2 mv M m Osylaj zymyran gazdyn atkylap shygu zhyldamdygy bagytyna karama karsy bagyttalgan zhyldamdyk alatyn bolady Denenin bir boligi odan kandaj da bir zhyldamdykpen bolinip shykkan kezdegi kozgalysy reaktivti kozgalys dep atalady Osy kүngi zymyrandarҚazirgi zamangy zymyrandardyn kozgaltkyshtary otyn tүrlerin pajdalanu bojynsha sujyk zhәne katty otyndy bolyp azhyratylady Қatty otyndy zymyranda ok dәrininn arnajy tүri al sujvk otyndy zymyranda kerosin spirt anilin sujyk sutegi zhәne zhanudy kamtamasyz etu үshin totyktandyrgysh retinde ottegi azot kyshkyly zhәne t b koldanylady Sujyk reaktivti kozgaltkyshtar garysh kemelerin ushyru үshin pajdalanylady Ұshaktarda pajdalanylatyn әue reaktivti kozgaltkyshtarynyn zymyran kozgaltkyshtarynan ajyrmashylygy sol onda otynnyn zhanuy үshin auadagy ottegi pajdalanylady Қazirgi kezde koptegen әue lajnerleri osyndaj reaktivti kozgaltkyshtarmen zhabdyktalgan Osy kүngi zymyrandar kop satyly bolyp zhasalynady yagni onyn әr satysynyn otyn kory totyktandyrgyshy zhәne reaktivti kozgaltkyshy bar bolady Birinshi satydagy otynnyn barlyk kory tүgel zhanyp bitkende ol bolinip kalady Osydan kejin ekinshi saty massalarynyn kosyndysyna ten zymyran boligi kozgalady Massanyn azayuy ekinshi odan kejin үshinshi satydagy otyndy үnemdeuge zhәne zymyrannyn zhyldamdygyn odan әri karaj arttyruga sebeptesedi Eger zymyrannyn Zherge kajtyp oraluy zhosparlangan bolsa onda үshinshi saty kosylardyn aldynda garysh kemesi 180 graduska burylady Үshinshi satydagy zhanu onimderi zymyrannyn kozgalys bagytyna karama karsy bagyttalgan impuls beredi al bul onyn zhyldamdygynyn azayuyna yagni tezheluine әkeledi Adamzattyn garyshka shyguy baska planetalardy tabigat kubylystary men zher kojnauyndagy korlardy zertteuge mүmkindik beredi Ғarysh zertteuleri ondiriste de gylymga da үlken pajdasyn tigizude Bajkonyr siyakty garysh ajlagy bar bizdin Қazakstan Әlemdegi sanauly garyshtyk memleketterdin birine ajnaldy Tagy karanyzReaktivti kozgaltkyshBul makalada esh suret zhok Makalany zhetildiru үshin kazhetti suretti engizip komek beriniz Suretti koskannan kejin bul үlgini makaladan alastanyz Suretti mynnan tabuga bolady osy makalanyn takyrybyna bajlanysty suret Ortak korda tabyluy mүmkin makalanyn ozge til uikilerindegi nuskalaryn karap koriniz oziniz zhasagan suretti zhүkteniz avtorlyk kukykpen korgalgan suret kospanyz