Полиплоидия - гаплоидты жиынтыққа қатысты хромосомдар санының өсуі (тақ және жүпты болады). Полиплоидия геномды мутацияларға жатады.
Полиплоидты органимздер хромосома санының еселену дәрежесіне қарай 3n – трипдоидті, 4n – тетраплоидті, 5n – пентаплоидті болып бөлінеді. Полиплоидия организмнің түрлі белгілерінің өзгеруіне себеп болады. Сондықтан ол эволюция мен селекция үшін тұқым қуатын өзгергіштіктің маңызды қайнар көзі болып есептеледі. Мысалы, селекционер В.Федоров шығарған қара бидайдың тетраплоидті формасын алсақ, ол диплоидті формасына қарағанда сабағы мықты , дәні ірі салмақты болып өзгерген. Полиплоидияның өзінің екі түрі бар – автоплоидия және аллополиплоидия деп аталады.Егер геномды А деп белгілесек, автодиплоид АА, автотриплоид ААА болады. Әр текті түрлердің геномдарының еселеніп көбеюінің нәтижесінде пайда болатын полиплоидті организмдер аллополиплоидтар немесе амфиплоидтар деп аталады. Аллополиплоидтар әр текті түрлерді будандастыру кезінде пайда болады. Мысалы, Егер будан дарада А мен В гені болса, одан алынған аллополиплоид ААВВ болып келеді. 1924 жылы тұңғыш рет шомыр мен капустаны будандастыру арқылы Г.Д.Карпченконың тұқымы мықты болып өскен. Жаңа форма систематикалық жағынан әр туысқа жататын өсімдіктердің геномдарының бірігуінәтижесінде шығып отыр. Жалпы полиплоидия ның негізінде өсімдіктердің, оның жеке мүшелерінің көлемі ұлғаяды. Полиплоидия – жануарларда өте сирек кездесетін құбылыс. Бұл көбінесе жыныстық көбеюі партогенез жолмен жүретін жәндіктерде кездеседі. Мысал ретінде аскариданы, жер құрттарын, көбелектерді алуға болады. Жануарлардың кейбір ұлпаларының сомалық жасушасында мейоз жолымен емс, митоз жолымен көбейеді. Анеуплоидия немесе Гетероплоидия. Хромосома санының гаплоидті жиынтыққа еселенбей өзгеруініңнәтижесінде пайда болады. Бұл құбылысты алғаш рет К.Бриджес дрозофила шыбыныдарындағы жыныспен тіркесіп тұқым қуу заңдылығын зерттеу барысында байқады. Ол аналық шыбындардың сомалық жасушасынан XXY хромосомалардың (Сонда Y –гі артық ), ал аталықтарынан XO, яғни Y –гі жоқ хромосомаларды тапты. Осыған байланысты дрозофила шыбындырының кейбір белгілерінің (қанаты, көзі және т.б.) кемістікке ұшырайтындығы анықталды.Сонда бір хромосомасы артық жыныс жасушасы қалыпты гаплоидті гаметамен ұрықтанғандахромосома жиынтығы 2n + 1 немесе трисомик зигота түзеді. Ал егер гаметада бір хромасома кем болып келсе, ұрықтану нәтижесінде моносомик, яғни 2n — 1 зигота пайда болады. Мысалы,адамда жыныстық хромосомалардың немесе 21-хромосоманың артық болуы күрделі аномалиялар туғызады. Кейбір жағдайларда хромосоманың белгілі бір жұбында қосымша жалғыз хромосома емес, екі хромосома (2n + 2) тетрасомик үш хромасома (2n + 3) пентасомик болып ауруға ұшырайды.Хромосомалар санының осылайша артуы немесе кемуі олардың кез-келген жұбында кездесуі мүмкін, сондықтан бірмезгілде қатарынанбірнеше анеуплоидия пайда бола алады. Анеуплоидия организмнің генотипі мен фенотипінде белгілі бір өзгерістер туғызады, организмнің тіршілік қабілетін төмендейді, өмірі қысқарады, өсімталдығы кемиді.және қалыпты диплоилтермен салыстырғанда көптеген морфологиялық айырмашылықтары болады.Жануарларға қарағанда өсімдіктерде анеуплоидия олардың тіршілік қабілетіне оншалық әсер етпейді.Анеуполидия құбылысы соның ішінде нулисомия өсімдіктерде жекелеген хромосомаларды алмастырып, жаңа линиялар алу үшін қолданылады.
Дереккөздер
- Орысша-қазақша түсіндірме сөздік: Биология / Жалпы редакциясын басқарған э.ғ.д., профессор Е. Арын - Павлодар: «ЭКО» ҒӨФ. 2007. - 1028 б. ISBN 9965-08-286-3
Бұл мақаланы Уикипедия сапа талаптарына лайықты болуы үшін уикилендіру қажет. |
Бұл мақалада еш сурет жоқ. Мақаланы жетілдіру үшін қажетті суретті енгізіп көмек беріңіз. Суретті қосқаннан кейін бұл үлгіні мақаладан аластаңыз.
|
Бұл — мақаланың бастамасы. Бұл мақаланы толықтырып, дамыту арқылы, Уикипедияға көмектесе аласыз. Бұл ескертуді дәлдеп ауыстыру қажет. |
уикипедия, wiki, кітап, кітаптар, кітапхана, мақала, оқу, жүктеу, тегін, тегін жүктеу, mp3, видео, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, сурет, музыка, ән, фильм, кітап, ойын, ойындар, ұялы, андроид, iOS, apple, ұялы телефон, samsung, iphone, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, ДК, веб, компьютер
Poliploidiya gaploidty zhiyntykka katysty hromosomdar sanynyn osui tak zhәne zhүpty bolady Poliploidiya genomdy mutaciyalarga zhatady Poliploidty organimzder hromosoma sanynyn eselenu dәrezhesine karaj 3n tripdoidti 4n tetraploidti 5n pentaploidti bolyp bolinedi Poliploidiya organizmnin tүrli belgilerinin ozgeruine sebep bolady Sondyktan ol evolyuciya men selekciya үshin tukym kuatyn ozgergishtiktin manyzdy kajnar kozi bolyp esepteledi Mysaly selekcioner V Fedorov shygargan kara bidajdyn tetraploidti formasyn alsak ol diploidti formasyna karaganda sabagy mykty dәni iri salmakty bolyp ozgergen Poliploidiyanyn ozinin eki tүri bar avtoploidiya zhәne allopoliploidiya dep atalady Eger genomdy A dep belgilesek avtodiploid AA avtotriploid AAA bolady Әr tekti tүrlerdin genomdarynyn eselenip kobeyuinin nәtizhesinde pajda bolatyn poliploidti organizmder allopoliploidtar nemese amfiploidtar dep atalady Allopoliploidtar әr tekti tүrlerdi budandastyru kezinde pajda bolady Mysaly Eger budan darada A men V geni bolsa odan alyngan allopoliploid AAVV bolyp keledi 1924 zhyly tungysh ret shomyr men kapustany budandastyru arkyly G D Karpchenkonyn tukymy mykty bolyp osken Zhana forma sistematikalyk zhagynan әr tuyska zhatatyn osimdikterdin genomdarynyn biriguinәtizhesinde shygyp otyr Zhalpy poliploidiya nyn negizinde osimdikterdin onyn zheke mүshelerinin kolemi ulgayady Poliploidiya zhanuarlarda ote sirek kezdesetin kubylys Bul kobinese zhynystyk kobeyui partogenez zholmen zhүretin zhәndikterde kezdesedi Mysal retinde askaridany zher kurttaryn kobelekterdi aluga bolady Zhanuarlardyn kejbir ulpalarynyn somalyk zhasushasynda mejoz zholymen ems mitoz zholymen kobejedi Aneuploidiya nemese Geteroploidiya Hromosoma sanynyn gaploidti zhiyntykka eselenbej ozgeruininnәtizhesinde pajda bolady Bul kubylysty algash ret K Bridzhes drozofila shybynydaryndagy zhynyspen tirkesip tukym kuu zandylygyn zertteu barysynda bajkady Ol analyk shybyndardyn somalyk zhasushasynan XXY hromosomalardyn Sonda Y gi artyk al atalyktarynan XO yagni Y gi zhok hromosomalardy tapty Osygan bajlanysty drozofila shybyndyrynyn kejbir belgilerinin kanaty kozi zhәne t b kemistikke ushyrajtyndygy anyktaldy Sonda bir hromosomasy artyk zhynys zhasushasy kalypty gaploidti gametamen uryktangandahromosoma zhiyntygy 2n 1 nemese trisomik zigota tүzedi Al eger gametada bir hromasoma kem bolyp kelse uryktanu nәtizhesinde monosomik yagni 2n 1 zigota pajda bolady Mysaly adamda zhynystyk hromosomalardyn nemese 21 hromosomanyn artyk boluy kүrdeli anomaliyalar tugyzady Kejbir zhagdajlarda hromosomanyn belgili bir zhubynda kosymsha zhalgyz hromosoma emes eki hromosoma 2n 2 tetrasomik үsh hromasoma 2n 3 pentasomik bolyp auruga ushyrajdy Hromosomalar sanynyn osylajsha artuy nemese kemui olardyn kez kelgen zhubynda kezdesui mүmkin sondyktan birmezgilde katarynanbirneshe aneuploidiya pajda bola alady Aneuploidiya organizmnin genotipi men fenotipinde belgili bir ozgerister tugyzady organizmnin tirshilik kabiletin tomendejdi omiri kyskarady osimtaldygy kemidi zhәne kalypty diploiltermen salystyrganda koptegen morfologiyalyk ajyrmashylyktary bolady Zhanuarlarga karaganda osimdikterde aneuploidiya olardyn tirshilik kabiletine onshalyk әser etpejdi Aneupolidiya kubylysy sonyn ishinde nulisomiya osimdikterde zhekelegen hromosomalardy almastyryp zhana liniyalar alu үshin koldanylady DerekkozderOryssha kazaksha tүsindirme sozdik Biologiya Zhalpy redakciyasyn baskargan e g d professor E Aryn Pavlodar EKO ҒӨF 2007 1028 b ISBN 9965 08 286 3Bul makalany Uikipediya sapa talaptaryna lajykty boluy үshin uikilendiru kazhet Bul makalada esh suret zhok Makalany zhetildiru үshin kazhetti suretti engizip komek beriniz Suretti koskannan kejin bul үlgini makaladan alastanyz Suretti mynnan tabuga bolady osy makalanyn takyrybyna bajlanysty suret Ortak korda tabyluy mүmkin makalanyn ozge til uikilerindegi nuskalaryn karap koriniz oziniz zhasagan suretti zhүkteniz avtorlyk kukykpen korgalgan suret kospanyz Bul makalanyn bastamasy Bul makalany tolyktyryp damytu arkyly Uikipediyaga komektese alasyz Bul eskertudi dәldep auystyru kazhet