Павлодар облысының экономикалық дамуының көрсеткіштері (1938 жылға)

Жұртшылық	мың адам	250
Өнеркәсіп өнімінің жалпы көлемі	млн. сом	24,4
Жалпы егіс алқабы	мың га	470,3
Астықтың жалпы түсімі	мың т	59,7
1 га астық өнімділігі	ц	12,7
Ірі қара мал басы	мың бас	226,9
Бөлшек товар айналымы	млн. сом	12,3

Павлодар облысы алғаш құрылғанда бірнеше ондаған кәсіпорын ғана болды, солардың ішінде полиметалл кендерін өндіретін «Майқайыңалтын» комбинаты, «Павлодартұз» тресі, Екібастұздық кірпіш заводы, жеңіл өнеркәсіп саласында тігін, тері, қой терісінен тон тігетін және басқа кәсіпорындар көзге түсетін.

Ауыл шаруашылығында шаруа қожалықтарының 95,6%-ын біріктіретін 465 ұжымшар болды.

Халық ағарту саласында санаулы адам (1409 адам, соның ішінде жоғары білімдісі – 44, орта білімдісі – 294, бастауыш білімдісі - 1152) еңбек етті.

Халық шаруашылығына қажетті кадрлар педагогикалық, сүт және мал дәрігерлік-зоотехникалық техникумдарда даярланып, оларда 900-дей оқушы оқыды.

1939 жылы өткен БКП/б/ ХVІІІ съезі негізгі экономикалық міндеттерді айқындап берді. Оны шешудің маңызды құрамдарының бірі елдің шығыс аудандарын игеру еді. осыған байланысты Павлодар облысының алдынан жаңа перспективалар ашылды.

1940 жылға қарай ауыл шаруашылығында елеулі ілгерілеушілік болды: мал басы 28%-ға өсті, тұқымын жақсартуға алғашқы қадам жасалды. Ұжымшарлар ұйымдық жағынан нығайды.

Қолапайсыз егіс бригадаларынан өзгеше еңбек ақы төлеудің звенолық жүйесіне көшу ұжымшар еңбеккерлерінің табысының өсуіне ықпал етті.

Өнеркәсіптің жалпы өнімі 140% дерлік өскенімен облыс экономикасындағы үлесі өте төмен болды: 1939 жылы Екібастұзда 3 мың, Жамантұз бен Майкөбенде 12 мың тоннадан сәл астам көмір өндірілді. Көмір өндіру қолмен атқарылатын.

1940 жылы жүргізілген геологиялық барлау жұмыстарының кешені екібастұздық көмір орындарының жалпы жобаларына алдын ала бағалауға мүмкіндік берді. Нәтижесінен мол үміт күтілді.

Облыс орталығы құлаш жайды. Соғыстың алдындағы 3 жылда ғана хром заводы, балық заводы, нан комбинаты салынды. Павлодар тұрғынының саны 29 мың адамға жетті. Мұнда 15 жалпы білім беретін мектеп, 5 арнаулы мектеп жұмыс істеді. Облыс орталығының өзі де аббаттандырылды: орталық көшелерге қолмен тас төселді, Ертіс өзенінен Володар көшесіне дейін бірнеше жүз метр су құбыры тартылды, жаңа мәдени-тұрмыстық объектілер – монша, балалар бақшасы, ясли бой көтерді, сүт-консерві заводының тұрғын үйлері салынды.

Тұңғыш көп қабатты 16 пәтерлі үй павлодарлықтардың мақтанышына айналып, «үшінші бесжылдықтың аса маңызды құрылысы» атанды.

Облыс өнеркәсібі Ұлы Отан соғысы жылдарында қатты серпін алды. Соғыстың басталуына байланысты фашистер басып алған экономикалық маңызды аудандардан кәсіпорындардың аз ғана бөлігін алып шығу мүмкін болуының, сол сияқты орталықтың бірқатар өндіріс кәсіпорындарының елдің шығыс аудандарына көшірілуінің салдарынан алғашқы айларда өнеркәсіп өнімінің көлемі күрт қысқарды. Бұл өнеркәсіптің алдына барлық шаруашылық өмірді қысқа мерзім ішінде қайта құрып, соғыс мүддесіне орайластыру міндетін қойды.

Павлодар облысында соғыс жағдайында жұмыс істеу үшін өнеркәсіпті қайта құру көп уақыт алған жоқ, өйткені жұмыс істеп тұрған кәсіпорындарда майдан өнімін шығару белгіленбеген еді. аз уақытта алтын, күміс, тұз, отқа төзімді балшық өндірісін ұлғайту, өзен көліктерін, ауыл шаруашылығы машиналарын барынша көп жөндеу қажет болды.

Соғыстың алғашқы екі жылында Павлодар облысы өнеркәсіп дамуының жоғарғы деңгейіне қол жеткізді.

Облыстық жергілікті өнеркәсіп саласы бойынша 1942 жылы 41 цех пен 4 өнеркәсіп кәсіпорны ұйымдастырылды. Бұрын облыста өндірілмеген ағаш табанды аяқ киім, сабаннан қағаз жасау, қалдықтардан аяқ киім тігу, сабын, қыш құмыра, сіріңке, кокс, дөрекі шұға және тағы басқа өнімдер шығаратын жаңа өндірістер игерілді.

1942 жылғы мәлімет бойынша жоспарды Павлодар облысының жергілікті өнеркәсіп кәсіпорындары 1770 мың, ал кооперативтік кәсіпорындар 1142,3 мың сомға орындаған, жыл ішінде облыстық жергілікті өнеркәсіп кәсіпорындарында еңбек өнімділігі 15%-ға өсті. Армия үшін көпшілік тұтынатын товарлар дайындау жоспардан тыс 3 млн. сомға орындалды.

Соғыс жылдарында жергілікті және кооперативтік өнеркәсіп өсіп дамыды. Тек облыстық өнеркәсіп жүйесінде соғыс жылдары жалпы өнім шығару 4,3 есе, 706,5 мың сомнан 3084,4 мың сомға өсті. Шығарылатын өнімдердің ассортименті 100 түрге жетті.

Соғыстан кейінгі бірінші бесжылдық соғыста бұзылған халық шаруашылығын қалпына келтіруге бүкіл күшті жұмылдыруды талап етті.

1954 жылы тың игеру басталды. КСРО-ның бүкіл бұрышынан Қазақстанға құрылыс материалдарын, жинамалы-қалқанды үйлер, ауыл шаруашылығ техникасын, жылжымалы электр станцияларын, жүк автокөлігін тиеген эшелондар ағылды. Тыңға механизаторлармен, дала еңбеккерлерімен бірге мұғалімдер, дәрігерлер, инженерлер келіп, село мәдениетінің деңгейін көтеруге оң әсерін тигізді.

Облыста игерілуге ұсынылған 750 мың гектардың орнына моллионнан гектардан астам жер жыртылды. 1954-1956 жылдар ішінде павлодарлықтар екі миллионнан астам тың жер жыртып, жалпы егіс алқабын 1953 жылмен салыстырғанда төрт есе дерлік кеңейтті, ал жалпы астық түсімі сегіз есе ұлғайды. Сол жылдары 32 жаңа астық кеңшары мен МТС құрылып, ең жаңа техникамен жарақтандырылды, туыстас республикалар мен облыстардан мемлекет есебінен Павлодар облысына 50 мыңдай отбасы тұрақты қоныстануға жіберілді. Облыстың ауыл шаруашылығын жарақтандыруға көптеген тракторлар, комбайндар, жүк автомобильдері, сан алуан ауыл шаруашылығы машиналары мен құрал-жабдықтары бөлінді.

Егіс алқаптарының кеңеюі мен мол астық ұжымшарлар мен кеңшарлардың экономикасын айтарлықтай нығайтты, сонымен бірге еңбекшілердің тұрмыс деңгейі көтерілді. Миллионер ұжымшардың саны тың игеруге дейін барлығы 17 болса, 1954 жылы 143-ке жеткенін айтсақ та жеткілікті.

Осылайша тың және тыңайған жерлерді игеру Павлодар облысын Қазақстанның ғана емес Совет Одағының астық шаруашылығының ірі орталығына айналдырды.

Павлодар облысы өнеркәсібінің өсуі елімізде социалистік құрылыс барысында мүмкін болып, соның нәтижесінде бұрын кенже қалған шеткі ұлттық аймақтардың дамуын материалдық база жасалды. Мәселен, кен өндіру өндірісі қазіргі Павлодар облысының аумағында Ұлы Октябрь социалистік революциясына дейін пайда болғанымен жергілікті кен, отын және тұз байлығын жалпы мемлекеттік іс ретінде жүзеге асқан шаруашылықтың социалистік жүйесі жағдайында ғана кең құлаш жайды.

Облыстың басты энергетикалық ресурстары – Екібастұздың тас көмірі мен Майкөбеннің қоңыр көмірі, келешекте Ертістің энергетикалық ресурстары халық шаруашылығына қызмет етеді.

Көмір өнеркәсібі Совет Одағында ең ірілердің бірінен саналған, Қазақстанда Құсмұрын мен Қарағанды бассейндерінен кейінгі орында тұрған Екібастұз кен орнында шоғырланған. Онда жалпы көмір қоры мллиардтаған тоннамен есептеледі. Екібастұз көмір бассейні көмір жинағының тығыздығы (1 ш. км-ге 144 млн. т) бойынша әлемде бірінші орынды, 150 метрден асатын көмір қабатының қуаты жағынан жер шарында белгілі кен орындары арасында төртінші орынды иемденеді. Көмірдің жинақы жатуы, қабаттардың зор қуаты мен олардың жер бетіне тақау орналасу кен орнында ең үнемді тәсіл – ашық карьермен жұмыс істеуге ерекше қолайлы.

Павлодар облысында ағаш өңдейтін комбинаттар құрылды, солардың ішінде ең ірілері – Павлодар, Үрлітүп, Екібастұз. Олардың өнімінің ассортименті сан алуан: әдемі жиһаз (шифоньер, шкаф, стол, орындық), ат арба, шана, ыдыс, соңғы жылдары дала вагондарын, дала ұсталықтарын, қамыс қалқанды қөс және басқаларын шығара бастады.

Павлодар облысының тамақ өнеркәсібі жергілік ауыл шаруашылығы шикізатын ұқсатады. Барлық жалпы өнеркәсіп өнімі көлемінің үштен бірден астамы мен өнеркәсіп жұмысшыларының 15%-дан астамы соның үлесінде. Ұн тарту, нан пісіру, сүт-май жасау мен балық өнеркәсіптері ең дамыған салалары болып табылады, сондай-ақ сыра қайнату, кондитерлік және басқа кәсіпорындары бар. Барлық кәсіпорындар кеңес кезінде жаңадан салынған және түбірінен қайта жарақтандырылған.

Облыстың жеңіл өнеркәсібінің салалары: тігін, тері, қой терісінен тон тігу, тері аяқ киім және басқалары. Олардың бәрі де негізінен жергілікті және кооперативтік өнеркәсіп тарапынан дамуда, кәсіпорындары үлкен емес. 60-жылдары халық санының және сұраныстың енуіне байланысты Павлодарда тігін фабрикасы мен жеке тігін ательесін ашу қажеттілігі туды.

Жеңіл өнеркәсіп кәсіпорындарының арасында Ұлы Отан соғысы кезінде Павлодарға көшірілген тері (хром) заводы айрықша көзге түседі. Ол жергілікті тері шикізатынан жоғары сапалы қара, түрлі-түсті, астарлық, аяқ киім, галантерейлік хром, велюр және басқа сорттар шығарады. Завод өнімі Қазақстанның аяқ киім және галантереялық өнеркәсіп кәсіпорындарына жөнелтіледі.

Павлодар облысы сан алуан қарқынды дамыған өнеркәсібімен Қарағанды экономикалық әкімшілік ауданының маңызды бөлігіне айналып, оның негізгі өнеркәсіп кешенін көмір, металлургия, химия және машина жасау өнеркәсібімен толықтыруда. Қара, түсті, асыл және сирек металдарды өндіріп, ұқсатуда Қарағандымен Павлодар облысының ортақ мүдделері көп. Ақмола-Павлодар облысы темір жолы арқылы Қарағандымен, Ақмоламен және басқа жерлермен байланысады.

Елуінші-алпысыншы жылдардың аяғы облыс тарихында үлкен индустрияның қалыптасуы мен сонымен қоса Павлодар құрылысы мен аббаттануының гүлдену кезеңі.

1955 жылы трактор және аллюминий заводтарының құрылысы басталды.

1959-1965 жеті жылдығы Ертістің Павлодар өңірі үшін ірі меже болды. Сол кезеңде құрылыс индустриясының негізі қаланды, өнеркәсіп кәсіпорындары – машина жасау заводы, аллюминий заводының бірінші кезегі, ТЭЦ-2 өнім бере бастады, Ертіс арқылы өтетін автожол көпірі пайдалануға бір жыл бұрын тапсырылды, телеорталық, ЖБИ-2 салынды, трамвайдың бірінші кезегі іске қосылды.

Жалпы тек Павлодардың өзінде 45 өндірістік кәсіпорын жұмыс істеп, құрылысшылардың саны 20 мың адам болды. 417 мың шаршы метр тұрғын үй салынды.

60-жылдары Ертіс жағасында ГРЭС, ферроқорытпа заводы, құрылыс индустриясы заводы сияқты ірі өндіріс кәсіпорындары салына бастады.

Өндірістік құрылыспен бір мезгілде тұрғын үй қоры мен әлеуметтік-мәдениет-тұрмыс объектілерінің құрылысы жүргізілді. 11 бесжылдықта қарқынды дамып, жыл сайын 14000 шаршы метрдей тұрғын үй пайдалануға берілді.

КСРО Трактор және ауыл шаруашылығы машина жасау министрінің 1966 жылғы 4 наурыздағы №70 бұйрығымен Павлодар машина жасау зауытын қайта жабдықтау нәтижесінде Павлодар трактор заводы құрылды. Егіс тракторлары өндірісін ұлғайту мақсатында елде 1971 жылға қарай Павлодар трактор заводының қуатын жылына 82 мың ДТ-75М трактор шығаруға жеткізу көзделді.

1971 жылы «Ертіс-Қарағанды» құрылыс-суландыру каналы пайдалануға берілді. «Ертіс-Қарағанды» каналының кешеніне 458 километр трассада 100-ден аса ғимарат, Ертістің суын 453 метр деңгейге көтеретін 22 насос станциясы, 13 су қоймасы, байланыс желілері, үш поселке кірді. Канал аймағында Павлодар облысында «Пригородный», Ю. Гагарин атындағы, Октябрьдің 60 жылдығы атындағы, Қарағанды облысында «қазақстан», «Мирный», «Звезда» мамандандырылған жаңа кеңшарлар құрылды. Канал суымен 100 мың гектар ауыл шаруашылығы алқабы суландырылды.

1974 жылы 30 желтоқсанда Павлодар картон-рубероид заводы пайдалануға қабылданды. Заводта жұқа жамылтқы өндірісінің негізі – жамылтқы картон өндірісінің толық циклі бар. Шикізат ретінде шүберек, макулатура, ағаш үгінділері және басқалар пайдаланылады.

Тоғызыншы бесжылдықтың (1971-1975) қорытындысы бойынша Ертістің Павлодар өңірінің өнеркәсіп өндірісінің көлемі екі есе өсті. 5 мыңдай еңбеккерлер ордендермен және медальдармен марапатталды, олардың арасында 12 Социалистік Еңбек Ері бар.

1970 жылғы халық санағында облыс тұрғындары 700 мыңдай адам болса, 1972 жылы 730 мыңнан асты. 70-жылдардың екінші жартысында облыстың келешегі Республика мен бүкіл елдің ірі индустриалды орталығы ретінде айқындалды.

80-жылдары өңірді дамытуға жаңа үлкен қадам жасалды. Облыста машина жасау, энергетика, қара және түсті металлургия, жылу, мұнай өңдеу және химия өнеркәсібі бұрынғысынша қарқынды дамыды. 100 кәсіпорын мен цех іске қосылды.

Өнеркәсіп өндірісінің көлемі 28,8 пайызға өсті. Жаңа техника бойынша 4 мыңнан астам шара, экономикалық тиімділігі 80 млн. сом шамасында 30 мың өнертапқыштық ұсыныс енгізілді 10-бесжылдықпен салыстырғанда капитал салымының көлемі бір жарым есе өсіп, Екібастұз жылу-энергетикалық кешені құрылысының қарқыны артты.

1990-94 жылдары экономиканың барлық саласында дерлік өнім өндірісінің, жұмыс пен қызмет көрсетудің көлемі едәуір қысқарды. Мұны, ең алдымен, экономиканы өндірістік және материалдық-техникалық қамтамасыз ету жүйесінің, кәсіпорындардың өндірістік-технологиялық байланыстарының «құлауымен» түсіндіруге болады. Инфляцияның жоғары қарқыны барлық жинақтар мен кәсіпорындардың айналымдағы қаржыларын құнсыздандырды. Тез құбылмалы жағдайға, экономиканы ырықтандыру үрдісіне бейімделуге қабілетсіздік кәсіпорындардың не ішкі, не сыртқы рынакта өтпейтін, бәсекеге қабілетсіз товарларды шығара беруіне соқтырды. Кәсіпорынның айналмалы капиталы өтпейтін товармен «тұйықталды». Соның салдарынан дайын өнім не қоймаларды толтырды, не сатып алуға жағдайы жоқтарға берілді, сөйтіп берешекті өсірді.

Өнім өндірісінің мен қызмет көрсету түрлерінің қысқару түрлі сипатта болды. Өнеркәсіпте жеңіл, химия, мұнай өңдеу, сол сияқты трактор жасау өнеркәсіптерінде өнім шығару барынша тез қысқарды.

Өнеркәсіп кешенін жасақтарында жекелеген сала топтарын дамытуға тепе-теңдіктің сақталмағанын, соның салдарынан белгілі бір дәрежеде құрылымының бұзылғанын айтпай кетуге болмайды. Маманданудың (металлургия, жылу-энергетикалық) базалық салаларының дамуы жеңіл және тамақ өнеркәсібінің даму қарқынына әлденеше есе асып түсті.

Жекешелендіру мен мемлекет меншігінен алу 90-жылдардың ортасында реформаландыру саласындағы негізгі үрдістер болды.

Ірі объектілерді жекешелендіру жеке жобалар бойынша жүргізілді. Жекешелендіру басталарда бәсекеге қабілетті экспорттық өнім өндіретін Павлодар облысының аса ірі кәсіпорындарының дәрі дерлік қиын қаржылық жағдайға тап болды, шығынға ұшырап, қарыздары көбейді.

Бұл кәсіпорындарды трасттық басқаруға беру олардың қалыпты жұмысын қалпына келтірудің барынша тиімді тәсілі болатын. Компания басшылары кәсіпорын қызметкерлеріне берешекті төлеуге және айналымдағы капиталға қаржы инвестициялауға міндеттеме алды. Алайда трасттық компаниялар осы кәсіпорындардың акционерлік капиталына қатыспай өндірісті одан әрі дамытуды инвестициялауды міндетіне алудан қашқақтады. Сондықтан шетелдік инвесторлардың меншігіне тау-кен-металлургия және энергетика кешендері акцияларының мемлекеттік пакеттері сатылды. Мәселен, көмір өнеркәсібінде «Екібастұзкөмір» М.А.Қ. аса ірі кәсіпорны қайта реформаландырылып, оның құрамынан бес көмір разрезі шығарылды да, солардың негізінде дербес кәсіпорын құрылды.

2001 жылдың басына қарай жеке меншік нысаны нақты сектордың барлық салаларында басымдылыққа ие болды. 2000 жылдың қорытындысы бойынша облыста тіркелген барлық кәсіпорындардың 78,9%-жеке, 20,8%-ы – мемлекеттік, 0,3%-ы шетелдік меншікте еді.

Жалпы өнеркәсіптегі жекешелендіру экспортқа бағдарланған өндіріске шетелдік капиталды тартуға мүмкіндік берді. Жеке меншіктің дамып, басымдылыққа ие болу банкроттық үрдістерді, санкциялар өткізуге, қарызды төлемегені үшін мүліктік жауапкершілікті белгілеуге алғы шарт тудырды.

2002-2003 жылдар облыстың әлеуметтік-экономикалық дамуының негізгі объектілерінің жақсарғанын көрсетеді. Өнеркәсіп өндірісі мен ауыл шаруашылығының жалпы өнімінің көлемі 2001 жылғы деңгейден асты, сыртқы сауда балансының оң сальдосы 30,2%-ға өсіп, 143,9 млн. АҚШ долларын құрады.

Өсуіне металлургия кәсіпорындарының өндірістік қуатын қайта жасақтау мен қайта жарақтандыру бойынша өткізілген шаралар ықпал етті.

Сілтемелер

1. С. Торайғыров атындағы Павлодар мемлекеттік университеті Мұрағатталған 19 маусымның 2008 жылы.