Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Орал-Алтай тілдері – тіл білімінің орал (фин, угор, самоди) және алтай (түркі, моңғол, тұңғыс-маньчжур, жапон, корей) тобы тілдерінің шығу тегін зерттейтін саласы.
Ф.Страленберг Орал-Алтай тілдерінің шығу тегі бір деген тұжырым ұсынып, бұл тіл білімінде “Орал – Алтай теориясы” деп аталды. 18 ғасырда пайда болған бұл теорияны қолдаушы ғалымдар (В.Шотт, Ф.Видеман, М.А. Кастрен, О.Бетлингк, Г.Винклер, В.Томсен, М.Рясянен, Д.Фокош – Фукус, Дж.Киекбаев, Б.Базылхан, т.б.) Орал-Алтай тілдерінің кейбір фонетикалық, грамматикалық, лексикалық ұқсастықтарын ескере отырып, бұл тілдердің шығу тегі бір деп тұжырымдап, оңтүстік, солтүстік, шығыс, батыс топтарына бөледі. Орал-Алтай тілдерінің теориясына қарсы ғалымдар (В.Котвич, Дж.Клоусон, А.М. Щербак, т.б.) бұл топ тілдерінде кездесетін түбір сөздердің ұқсастығын, кейбір грамматикалық тұлғалардың сәйкестігін осы тілдердің ұзақ уақыт өзара тарихи қарым-қатынаста болуының нәтижесі деп есептейді. Орал-Алтай тілдерінің туыстық ортақтығын қолдайтын ғалым пікірінше, бұл тілдерде әуелі жалпылық ортақ элемент (“V”, “CV” типті түбір морфема) қалыптасты да, эволюциялық даму барысында жекелік элементтер (дыбыстар, сөздер, морфологиялық, синтаксистік өзгеше тұлғалар) пайда болды. Орал-Алтай тілдері эволюциялық дамудың “ым тіл дәуірін”, “келте сөз дәуірін”, “күрделі сөз дәуірін” бастан кешіріп, қазіргі дербес тілдер деңгейіне жетті. “Ым тіл дәуірінің” басты сипаты бұл тілде сөйлескен адамдардың өзара қарым-қатынасында қазіргі бір, екі буынды түбір сөздердің, яғни алғашқы сөздік қордың болмауымен айқындалады. Тек “V”, “CV” тұлғасында дыбыстау арқылы, оған бас изеу, қол бұлғау секілді дене қозғалысын сәйкестендіру негізінде түсініскен. “V”, “CV” тұлғасындағы тіл дыбысының саны 140-тай деп көрсетеді ғалым. Бұл екі түрлі тіл дыбысы Орал-Алтай тілдерінде қазірге дейін сөз басында сақталған, оларды “түбір морфема” деп атап, Орал-Алтай тілдерінің “алғашқы ортақ түбір элементі” деуге болады. “Келте сөз дәуірінде” бір, екі буынды түбір сөздер туындап, алғашқы сөздік қор жасалды. Мұндай сөздер жұрнақ-жалғаусыз, келте сөйлем түрінде қолданылды. “Күрделі сөз дәуірі” – Орал-Алтай тілдерінің дербес тілдерге толық жіктеліп, “бір-бірінен алыстаған дәуір” ретінде тұжырымдалады. Орал-Алтай тілдерінің туыстығы әлі де зерттей түсуді қажет етеді.
Дереккөздер
- «Қазақстан»: Ұлттық энцклопедия / Бас редактор Ә. Нысанбаев – Алматы «Қазақ энциклопедиясы» Бас редакциясы, 1998 ISBN 5-89800-123-9, VII том; Цинциус В.И., Сравнительная фонетика тунгусо-маньчжурских языков, Л., 1949; Базылхан Б., Пракорневые элементы в монгольских и других алтайских языках, У.-Б., 1991; Нәпіл Б., Қазақ және моңғол тілдерінің салыстырмалы-тарихи грамматикасы (фонетика, морфология, синтаксис, лексика), УБ., 1997.
- Қазақ тілі. Энциклопедия. Алматы: Қазақстан Республикасы Білім, мәдениет және денсаулық сақтау министрлігі, Қазақстан даму институты, 1998 жыл, 509 бет. ISBN 5-7667-2616-3
уикипедия, wiki, кітап, кітаптар, кітапхана, мақала, оқу, жүктеу, тегін, тегін жүктеу, mp3, видео, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, сурет, музыка, ән, фильм, кітап, ойын, ойындар, ұялы, андроид, iOS, apple, ұялы телефон, samsung, iphone, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, ДК, веб, компьютер
Oral Altaj tilderi til biliminin oral fin ugor samodi zhәne altaj tүrki mongol tungys manchzhur zhapon korej toby tilderinin shygu tegin zerttejtin salasy Oral Altaj tilderi orbigen onir F Stralenberg Oral Altaj tilderinin shygu tegi bir degen tuzhyrym usynyp bul til biliminde Oral Altaj teoriyasy dep ataldy 18 gasyrda pajda bolgan bul teoriyany koldaushy galymdar V Shott F Videman M A Kastren O Betlingk G Vinkler V Tomsen M Ryasyanen D Fokosh Fukus Dzh Kiekbaev B Bazylhan t b Oral Altaj tilderinin kejbir fonetikalyk grammatikalyk leksikalyk uksastyktaryn eskere otyryp bul tilderdin shygu tegi bir dep tuzhyrymdap ontүstik soltүstik shygys batys toptaryna boledi Oral Altaj tilderinin teoriyasyna karsy galymdar V Kotvich Dzh Klouson A M Sherbak t b bul top tilderinde kezdesetin tүbir sozderdin uksastygyn kejbir grammatikalyk tulgalardyn sәjkestigin osy tilderdin uzak uakyt ozara tarihi karym katynasta boluynyn nәtizhesi dep eseptejdi Oral Altaj tilderinin tuystyk ortaktygyn koldajtyn galym pikirinshe bul tilderde әueli zhalpylyk ortak element V CV tipti tүbir morfema kalyptasty da evolyuciyalyk damu barysynda zhekelik elementter dybystar sozder morfologiyalyk sintaksistik ozgeshe tulgalar pajda boldy Oral Altaj tilderi evolyuciyalyk damudyn ym til dәuirin kelte soz dәuirin kүrdeli soz dәuirin bastan keshirip kazirgi derbes tilder dengejine zhetti Ym til dәuirinin basty sipaty bul tilde sojlesken adamdardyn ozara karym katynasynda kazirgi bir eki buyndy tүbir sozderdin yagni algashky sozdik kordyn bolmauymen ajkyndalady Tek V CV tulgasynda dybystau arkyly ogan bas izeu kol bulgau sekildi dene kozgalysyn sәjkestendiru negizinde tүsinisken V CV tulgasyndagy til dybysynyn sany 140 taj dep korsetedi galym Bul eki tүrli til dybysy Oral Altaj tilderinde kazirge dejin soz basynda saktalgan olardy tүbir morfema dep atap Oral Altaj tilderinin algashky ortak tүbir elementi deuge bolady Kelte soz dәuirinde bir eki buyndy tүbir sozder tuyndap algashky sozdik kor zhasaldy Mundaj sozder zhurnak zhalgausyz kelte sojlem tүrinde koldanyldy Kүrdeli soz dәuiri Oral Altaj tilderinin derbes tilderge tolyk zhiktelip bir birinen alystagan dәuir retinde tuzhyrymdalady Oral Altaj tilderinin tuystygy әli de zerttej tүsudi kazhet etedi Derekkozder Қazakstan Ұlttyk encklopediya Bas redaktor Ә Nysanbaev Almaty Қazak enciklopediyasy Bas redakciyasy 1998 ISBN 5 89800 123 9 VII tom Cincius V I Sravnitelnaya fonetika tunguso manchzhurskih yazykov L 1949 Bazylhan B Prakornevye elementy v mongolskih i drugih altajskih yazykah U B 1991 Nәpil B Қazak zhәne mongol tilderinin salystyrmaly tarihi grammatikasy fonetika morfologiya sintaksis leksika UB 1997 Қazak tili Enciklopediya Almaty Қazakstan Respublikasy Bilim mәdeniet zhәne densaulyk saktau ministrligi Қazakstan damu instituty 1998 zhyl 509 bet ISBN 5 7667 2616 3