Нидерланд буржуазиялық революциясы - тәуелсіздік үшін күрес Нидерландов, шамамен 80 жыл бойы өткен.
Діни жағдайы
Батыс Еуропаның кальвинизм кең тараған аймақтарының бірі, Голландия жаңа еуропалық өмір салтының қызған ортасына айналады. Орта ғасырлық діни орталықтардан бұл орталықтардың ерекшелігі, олардың жердегі өмірдің, яғни — шаруашылық, өнеркәсіптік, сауда және ғылыми-техникалық қатынас әрекеттерінің орталығына айналуында еді.
Протестанттар индивидуализмнің етек алуын кеңінен мақұлдап, әркім өзі үшін нысанасына жете мән беретін көзқарасты ұстанды. Осындай нысаналы ұстаным әр адамның табыс табуы мен оның жеке мүдделерін құрметтеуге жағдай жасауға жетелейтін. Адам бәрінен де бұрын өзінің жеке мүмкіндігіне арқа сүйеуі керектігі жаңа заман адамының әрбір қадамы сайын көптеген жәйттерге кез болатындығын ұғындыра, оларды үнемі өзгеріп отыратын өмір жағдайына бейімдеуге мәжбүр етті.
Ревалюцияның алғышарттары (1555—1572)
Енді, революцияның экономикалық және әлеуметтік себептерінен бұрын, революцияның ең негізгі, Мотлей айтқандай «бүкіл халықты көтеріліске итермелеген» - тарихи себептеріне тоқталған жөн болар. Революцияның алғы шарты XVI ғасыр бойына қалыптасты. Бургундия герцоктігінің билеушілерінің бірі Мария Бургундская XV ғасырдың аяғында құдіретті Максимилиан Габсбургпен некеге тұрды. Бұл неке оның әлсіреп тұрған билігін күшейтті. Осыдан кейін Нидерланд жері династиялық Гаубсбургтерге бағынышты болды.
Карл V Габсбургтың (1500 – 1558 жж.) билігі кезінде 1548 жылы Аугсбург келісімі бойынша және 1549 жылы Прагматика санкциясы кезінде Нидерландияның 17 облысы, оның ішінде Фландрия, Голландия, Зеландия, Фрисландия және Утрехт бір тұтас мұрагерлік аймақ ретінде заңды түрде Габсбург империясына қосылды. Нидерландияның оңай қосылуы жай жасалған шешім емес еді. Нидерлан жерінің Габсбургтер құрған одақ құрамына кіруі үлкен пайда берді, нақтырақ айтқанда империя салығында жеңілдіктерге ие болды. 1555 жылы империя тарағаннан кейін, Нидерландқтар Филипп ІІ-нің билігіне өтті. Бұл ортағасырлық саяси жүйеде айтарлықтай елең еткізерлік жаңалық болмағанмен, кейін жаңа заманның қоғамдық қатнастары қалыптаса бастағанда Нидерлендияға үлкен зиян келтірді. Нидерланд жері Испанияның провинциясына айналды және испан шенеуніктері тағайындаған штатгальтерлер арқылы басқарылды. Сырттай қарағанда тек саяси орталық ауысқандай болғанмен, шындығында мәселе тереңде жатыр еді. Нақтырақ айтар болсақ, Нидерланд жерінде кімнің билігі орнаса да, тұрғылықты халық Нидерландқтар еді. Шет жерлерден келген саяси билеушілердің саяси-экономикалық шешімдерді өз қалауларынша қабылдауы, жергілікті халықты төмендетуі Нидерланд тұрғындарының ұлт ретінде қалыптасуып, бірігуіне себепкер болды. Тарихтан білетініміздей кез-келген аймақтың тұрғындары ұлт ретінде қалыптасып, біріккенде өзгелерге тәуелсіз жеке мемлекет құруға ұмтылады. Бұл табиғи заңдылық. Олай болса, өндірісі дамып, экономикасы өркендеу кезеңіне аяқ басқан Нидерланд жерінің Испан карольдігінің қанауына қарсы шығуын тәуелсіздікке ұмтылу деп айтуымызға толық негіз бар. Сондықтан, Нидерландияның саяси эволюциялық дамуын буржуазиялық революцияның негізгі себептерінің бірі деп айтуға болады.
Филипп патша Нидерланд буржуазиялық революциясының көтерілуіне негізгі себепші болған адам. Оның қорғанысы әлсіз, бірақ бай Нидерландқтарды тонауға бағытталған саясаты халықты қарулы көтеріліс жасауға мәжбүр етті.
Филипптің бүкіл саясаты байлыққа болашақта бағынышты аймақтардан салық салу арқылы баюды көздеген ақсүйектер мен патша қаржыгерлерінің жоспарларына негізделген болатын. Оның үстіне Испанияның тоқыраған өз ішкі экономикасы Нидерландия балығын тонауына агрессивті сипат берді. Испанияның Нидерланд жерін түрлі жолдармен тонауы оның экономикалық және әлеуметтік жағдайын бірден көтерді. Жалпы испандықтар кез-келген өзге тілді өлкені шелек салып алтын ала беруге болатын ешкімнің иелігіне кірмейтін қорғаусыз құдық секілді қабылдады. Бірақ XVI ғасырда Испанияға бағынатын жерлерде Нидердандия секілді сауда арқылы экономикасы жоғары дәрежеде дамып келе жатқан өлке жоқ болғандықтан, қажетті қаржылардың барлық ауыртпалығы осы жерге салынды.
Филипп Нидерланд жерінен қолы жеткеннің бәрін алуды мақсат етті. Сондықтан, темірдей тәртіп орнату қажеттілігі туған уақыттарды пайдаланып, өз ойларын жүзеге асырып отырды. Ол Нидерланд жеріне Францияға қарсы соғыс кезінде кіргізілген әскерді қалдырды.
Осы әскер арқылы бағынышты өлкедегі Мемлекеттік кеңес құрамындағы өз адамдарына биліктің бар мүмкіншіліктерін жасап берді. Бұл салықтар мен баж салығын көтеруге кедергілердің барлығын жойды. Нақтырақ айтқанда, Испанияға Нидерландияны тонудың барлық жолы ашылды.
Аймақта Испан әскерінің тұрақты орналасуы Филипп ІІ үкіметіне кез-келген жоспарларын жүзеге асыруға мүмкіндік жасады. Бірақ ол Нидерландияның ұлттық қорына қол салды. Барлығын заң жүзінде жасады: Филипп нидерланд қаржыгерлерінен бірнеше жылға жобамен айтқанда 3 млн. гульдендей ақша қарызға алды. Бұл ақшаның барлығы қайтаруға мәжбүр болған Филипптің шет елдегі қарыздарына төленді.
Бірақ алған қарызды нидерландтық қаржыгерлерге де қайтару керек болатын. Испан каролі ақшаны қайтармау жоспарымен 1557 жылы испан мемлекетін банкрот болды деп жариялады. Бұл нидерланд қаржыгерлеріне үлкен шығын алып келді.
Негізі саудасы мен өнеркәсібі жаңа дамып келе жатқан ел үшін ақшаның ел ішінде айналымда болуы үлкен маңызға ие. Ақша біріншіден, саудада керек. Сауда айналымын тоқтатпай жүргізіп отыру және жаңа сауда орындарын ашу ақшаға бағынышты әрекеттер. Ал ол кезде мұндай қолайсыз кезеңдерге арнап сақталған ақша жоқ болатын. Бұл әрекеттер өз кезегінде экономикаға серпін береді. Әр түрлі көлемдегі өндріс орындарын ашып, дамыту үшінде нақты ақшаның қолда болғаны керек. Экономика саласындағы сауда мен өнеркәсіптің дамуы кедей халықты өз жағдайларын жасауға мүмкіндік жасайтын жұмыс орнымен қамтамасыз етеді. Айналымдағы еркін ақшаның сыртқа қайтарымсыз кетуі нидерланд экономикасын апатты жағдайға алып келді. Шаруалардың кедейленгені соншалық тамақ тауып жеу үшін үйі мен дүниесін сатып, қаңғып кетті. Ол ақша экономикалық жүйеде содан кейін екінші орын алатын мануфактураның кең қанат жаюуына да мүмкіндік жасайтын.
Дегенмен, XIV ғасырдан бері экономикалық даму жүйесі кең ауқымды даму арнасына түсіп алғандықтан, Нидерландия біраз есеңгіреп қалғанмен, көп ұзамай есін жинады. Бүкіл қаражатынан бір күнде айырылған қиын жағдайдан шығу нидерландияның мүмкіндіктерін айқындап берді. Филипп ІІ өзінің бұрынғы саясатын жалғастырды. 1560 жылы Испания жүн импортының баж салығын 40% көтерді. Осыған байланысты Нидерландияда импорт екі есеге қысқарды. Бұл нидерланд халқына жасалған қанаушылық әрекеттердің бірі еді. Сонымен бірге, испандықтардың Нидерландқтар бұған қалай әсер берер екен деген сыни әрекеті десе де болады. Бұл сын Нидерландқтарды естен тандырарлық жағдайда қалдырды. Бұл жерде мата шығаратын мануфактуралар көп пайда беретін. Енді жоғарыдағы испан қанаушыларының туғызған қиындықтарынан кейін матаға қажетті шикізат өнімдерін өздерінде өндіруде көп қиындықтар туғызды. Сондықтан мануфактуралар қажетті жүнді Испаниядан ала бастады.
Нидерландқтардың басқа жолы қалмағандықтан не үлкен экономикалық аппатпен өндірісін жабады, не кез-келген шартқа келісетіндігін испандықтар өте жақсы білді. Өйткені Англия мен басқа еуропалық мемлекеттер ол уақытта нидерландияны қажетті шикізатпен қамтамасыз ете алмайтын еді. Бұл Нидерланд экономикасына үлкен соққы болып тиді.
Қалыптасқан жағдай осы жерде XIV ғасырдағы Француз каролі Филипп IV-тің Фландрияны көтеріліске алып келген жағдайға ұқсас. Өндірістік қалаларға карольдің ауыр салықтар салуы халықтың наразылығын тудырған. Кароль Фландрия арқылы Англияға зиан жасамақ болған. Нақтырақ айтқанда ол Фландрия саясатына ықпал ете отырып жауына қарсы пайдаланғысы келді. Бірақ Филиппен арадағы саяси қатынасқа қарағанда Англиямен арадағы экономикалық қатынас күштірек болып кішкентай Фландрия Француз патшасынан қорықпай ашық қақтығысқа шықты. Өкінішке орай фландриялықтардың батыл әрекеті француз әскерінің қатты соққысымен басылды. Жеңістен кейін Филипп патша Фландрияның теңіз жағалауындағы бөлігін өз қарауында ұстап, Франциядан сырт жерлерден шикізат алуға тыйым салды. Бұл Нидерланд саудасының XIV ғасырдың өзінде сыртқы импорт-экспортқа тәуелді болғанын көрсетеді. XVІ ғасырда өндірістің дамуына және сауданың көлеміне байланысты бұл тәуелділік экономикалық құрылыстың негізі болып қалды.
Испан каролі Филип ІІ баж салығын көтергендіктен сырттан алынатын шикізатқа тыйым салмады. Бірақ Нидерландқ саудагерлерге испан колонияларына баруға рұқсат бермеді. Ал англо-испан қақтығыстары Англиямен арадағы саудаға зиянын тигізді. Нидерландияның шет елдермен саудасының кең дамығандығын бұл жерде ешқашан болып көрмеген, флоренциялық дипломат және тарихшы Людовико Гвиччардини: «Нидерландияда шет елдік саудагерлер әлемнің басқа елдерімен салыстырғанда, барлық жерде еркін жүреді екен» деп жазғандығынан аңғаруға болады. Сол заманның көзі ашық адамының айтқан сөзі XVІ ғасырда нидерланд жерінде сауда орындары экономикалық жүйеде үлкен орынға ие болғанына дәлел болады. Мұндағы сауданың дамуымен бірге Филиппке осы аймақтан жылына 2 млн. флорин табыс тұрақты түсіп отырды. Бұл қаржы Испанияға бағынышты өлкелерден түсетін барлық табыстың тең жартысы еді. Мысалы: Испанияға Италиядан жылына 1 млн., Жаңа Әлемнен 0,5 млн., Испанияның өзінен 0,5 млн. салық жиналған. Кішкентай Нидерланд жері үшін бұл өте үлкен соққы болды. Филипп ІІ нің жоғарыда көрсеткен қысымдарының барлығы халық арасында үлкен наразылық тудырды. Сонымен қатар, кальвинистер мен анабаптистер өндірістік ірі қалаларда, Фландрия, Брабант, Голландия, Фрисландия және басқада провинциялардың елді мекендері мен тұрақтарында өз идеяларын жеткізуде үлкен жетістіктерге жетіп, халықтың қолдауына ие болды. Олар енді өз ойларын халық көп жиналған алаңдарда ашық насихаттай алатын дәрежеге жетті. 1561 жылы Валансьеде жаңашыл идеалистердің насихатынан кейін жандармерия мен магистрат мүшелерін қуып, өртегелі жатқан екі еретикті босатып алды. Ерестіктердің орталығы болған Антверпенде 1564 жылы монах Кристоф Фабрициюсті өлім жазасына кесу кезінде халық пен сақшылар арасында қақтығыс болды.
Иконаға қарсы көтеріліс
Иконаға қарсы болған көтеріліске қатысушылар испан қанаушылығынан әбден титықтаған шаруалар мен қала кедейлері болатын. Өйткені, салықтың ауырлығнан байлардың өзі қиналып жатқанда, кедейлер мүлде далада қлған еді. Көптеген адамдар тұрғылықты мекендерінен кетіп, жат жерлік басқыншыларға қарсы соғыс бастады. Бірақ бұл көтеріліс біріншіден, көтеріліс қатарында қоғамның барлық өкілі болмады; екіншіден, қозғалыс бүкіл қоғамдық сипатқа ие болмады; үшіншіден, барлығын топтастырып, ұйымдастыратын талантты қол басшылар болмады. Осныдай әлсіздітері көп көтеріліс бір жылдан кейін оңай басылды. Көтерілісшілер не істеді? дегенге келер болсақ. Бақылаудан шығып кеткен көтерілісшілер иконалар мен католик шіркеулерін бұзды.
Революцияның уақытша жеңіске жетуі (1572—1585)
Гент бітімі
1576 жылы қазанда Гент қаласында билікті өз қолына алған Бас штаттың жиналысы болды. Елдегі төңкерістік жағдайға қарамастан патрициаттардың, саудагерлер, католиктер құрамы толық жиналды. Жиналыста солтүстік провинциялардан келген депутаттар пікірлерін ашық айтты. 1576 жылы 4 қарашада испан жалдамалылары Антверпен цитадельінен шығып қаланы қырғын мен тонауға ұшыратты. Мәліметтерге қарағанда сол жолы Антверпеннің 8 мың тұрғыны қаза тапқан. Мыңдаған үйлер өртенген [7. 152]. Осы келеңсіз оқиғадан кейін Антверпен әлемдік экономикалық жүйедегі ықпалдылығын жоғалтты. Шарасыз қалған Бас штат 8 қарашада асығыс түрда дайындалған «Гент бейбітшілігі» келісімін жариялады. Аталмыш құжатта мынандай мәселелер қабылданды:
- испан әскерін елден шығару;
- герцог Альбаның кезінде күшіне енген еретиктерге қарсы заңдар жинағы «плакаттардың» күшін жою;
- аталмыш заңдар бойынша тұтқындалған адамдарды босату және сол заң аясында тәркіленген жер мен мүліктерді қайтару;
- Филипп ІІ-нің билігін насихаттау;
- Католик дінінің құқығын қорғау;
- Кальвинизмге тыйым салып, таралуына тосқауыл қою;
- Бүлікшіл Испан жалдамалыларына қарсы әскери операция ұйымдастыру;
- Нидерландқ көтерісшілер тәркілеген шіркеу жерлерін қайтару;
Сонымен қатар, келісім бойынша Голландия мен Зеландияның саяси статусы автономды болып қалдырылды. Бірақ оларға кальвинизмді таратуға және аталмыш діни ағымның басқа жерлердегі ошақтарына көмек берулеріне тыйым салды.
Он сегіздер коммитеті
Наместниктің сатқындығы Фландрия, Брабант және оңтүстік провинциялардан бастау алған жаңа саяси-әлеуметтік келбеттегі революцияның басталуына себепкер болды. Нидерлан тұрғындары үшке бөлінді. Біріншісі, Испанияның саясатын қолдаушы католиктік дініндегі ақсүйектер, саудагерлер, қала патрициаттары Филипп ІІ мен келісімге келудің жолын іздеді; екіншісі, Ұлт-азаттық соғысқа бекінген кальвинистік ағымды қолдаушы ірі және ұсақ буржуазия, қала халқы шаруалар; үшінші, басқыншы Испан саясатына қарсы, бірақ елдегі түбегейлі төңкерістің бақылаудан шығып кетуін қаламайтын ханзада Оранский бастаған ақсүйектердің бір тобы бейтарап бағыт ұстанды; Сатқындыққа ашуланған халық магистраттарды орнынан алып, испандықтарды қолдаушы басшыларды тұтқындады және католик дінін таратушыларды елден қуды. Брюсельде, Антверпенде, Ипрда және Гентта революциялық бағыттағы «Он сегіздер коммитеті» құрылды. «Он сегіздің» құрамына кальвинизмді қолдаушы буржуазия өкілдері, адвокаттар, цех шеберлері, саудагерлер, қала патрициаттары кірді. Коммитет мүшелері өздерінің басты міндеттері қалалар мен елді мекендерді испан басқыншыларынан қорғау деп есептеді. Бірақ уақыт өте келе олар саясатқа араласып, қалалрды басқаруға араласып, магистраттарды қатаң бақылауға алып, өз қалағандарын жүзеге асырып отырды. Мысалы: Брюсельде «Он сегіздер коммитеті» мемлекеттік кеңес пен Бас штатқа қысым жасап мемлекеттік қызметтерде маңызды орындарда отырған испан патшасының өкілдері мен олардың жақтастарын қызметтен кетіруді және халықты қаруландыруға рұқсат беруді талап етті. Дегенмен, «Он сегіздер коммитетінің», кальвинист консисторлардың және халықтық қозғалыстың және қалталы буржуазияның әрекеттері бір мақсатта болғанмен, бір бағытта бірікпеді. Нәтижесінде ұлт-азаттық қозғалысты ұйымдастырып, басқарушы орталық болмағандықтан Нидерланд жері Испан үстемдігінен құтыла алмады. Өз билігін күшейтуді көздеген ханзада Оранский осыны пайдаланып 1577 жылы Брюссельге келіп, өз жақтастарының жанкешті әрекетінің нәтижесінде Брабант провинциясының руворды (төтенше жағдайлардағы ниместник) дәрежесіне қол жеткізді.
Жан-жақты қысымға душар болған Испанияны жақтаушы ақсүйектер осы уақытта Фландриядағы билікті қолдарына алып, оның астанасы Гентті өз орталықтарына айналдыруға талпынды. Бірақ 1577 жылғы қазан айындағы Гент тұрғындарының көтерілісі олардың жоспарын іске асырмай тастады. Кертартпа ақсүйектердің басшысы герцог Арсхот пен оның жақтастары тұтқындалды. Фландрияда толығымен «Он сегіздер коммитеті» мен консисторлардың билігі орнады. Осы оқиғадан кейін «Гент бейбітшілігінің» ресми түрде күші жойылды деп жарияланбағанмен, іс жүзінде аталмыш құжат еш жерде ескерілмейтін болған еді. Нақтырақ айтқанда онда көрсетілген талаптар мен тиымдар орындалмады. Мысалы: «Он сегіздер коммитеті» кальвинистік идеядағы уағыздарын Нидерландияның барлық провинцияларында еркін жүргізе бастады. Бұрынғы билеушілерге бағынышты әскер жасақтары таратылды немесе қалалардан қуылды. Олардың орынына қалаларды қорғау үшін жаңа құрамдағы әскер жасақталды. «Он сегіздер коммитеті» шіркеу мүлкін тәркіледі және оны сатудан түскен қаржыға қаланың қажеттілігіне, әскердің шығынына, сонымен қатар, 1539 жылғы көтерілісті басу кезінде Карл V жойып жіберген цехтық-муниципальдық құрылысты қалпына келтіруге жұмсады.
XVI ғасырдың алғашқы жартысындағы Нидерландияның экономикалық дамуы
СXVI ғасыр Нидерландияда гүлдену кезеңі болды және Европадағы халық ең тығыз орналасқан мемлекет болды. Нақтырақ айтсақ, мәліметтерге қарағанда шағын аумақта 300-ден аса қала және 6500 дей елді мекен орналасқан.
Нидерландияның экономикалық даму ерекшеліктеріне байланысты әр аймақтарға әр түрлі дамығанмен, қарқыны шамалас болды. Экономикалық даму ерекшеліктеріне байланысты былай топтасты: Фландрия және Брабант – орталық өнеркәсіптік аудан; орталығы Голландия мен Зеландия болып есептелетін солтүстік өнеркәсіптік провинциялар тобы; ауыл шаруашылғы басым дамыған – Артуа, Люксембург, Намюр, Гельдерн.
Ескі Фландрия және Брабант провинцияларындағы – Гент, Ипр, Брюссель, Лувенде қалаларында ХІІІ ғасырдың өзінде дамыған цехтық қолөнер және кең салалы сауда орталығы ретінде танымал болатын. Бірақ, XVI ғасырдың ортасына қарай цехтық жүйе құлдырауға кетті. Сауда айналымында жоғары орын алатын шұға шығаратын цехтар елді мекендер мен жаңадан көркейіп келе жатқан Хондсхоте, Валансьене, Антверпене сияқты қалалардағы жүн иіретін мануфактуралық өнеркәсіппен бәсекеге қабілеті жетпей өзінің экономикалық маңызын жоғалтты. Басқа цехтарда сыртқа бейнесін сақтағанымен біртіндеп ыдырап, қатардан шыға берді.
Билікте отырған цех иелері дамып келе жатқан өдірістік өнеркәсіпке қарсы қатал күрес жүргізді. Сонымен бірге, қолында билігі бар монополистердің осы әрекетінің салдарынан шеберлер жеке қолөнер шеберханасының иегері болу мүмкіндігінен түбегейлі айырылған жалдамалы жұмысшы дәрежесіне дейін төмендеді. Көптеген цехтардың шеберлері өсімқорлар мен алыпсатарлардың жемі болып кедейленіп, өз мүмкіндіктері мен саудадағы еркіндіктерінен айырылды. Есесіне мануфактура формасындағы жүннен, жібектен мата, кілем, түсті кілем, шишадан, теріден және металдан заттар өндіретін өнеркәсіп орындары жылдам дами бастады. Фландрия мен Брабант провинцияларында орталықтандырылған және сонымен қатар, үйінде жұмыс істейтін қалалық және ауылдық қолөнер шеберлері мен аралас түрдегі мануфактуралар ағынатын шашыраңқы мануфактуралар пайда болды.
Брабанттың ең үлкен портты қаласы Антверпен өте маңызды сауда және қаржы орталығына айналды. Сыртқы саудадағы тауар шығаратын Брабант пен Фландрия қалаларындағы монуфактуралардың барлығы дерлік осы порт арқылы шет жерліктермен байланысты. Өте қолайлы және кең орналасқан портқа испан, партугал колонияларынан және әлемнің әр түпкірінен келген мыңдаған кемелер тоқтайтын. Антверпенге Европаның сол кездегі ірі қаржыгерлерінің барлығының конторы жиналды. Голландия, Зеландия және Утрехт провинцияларында да ескі цехтар жаңа мануфактуралық өнеркәсіптермен бәсекеге шыдамай жабыла бастыды. Бұл аймақтарда әсіресе кеме құрастыратын өнеркәсіптер қарыштап дамыды. Бұл процесстің нәтижесінде цехтардың шеберлері мен шағын жеке кәсіпкерлікпен айналысатын қолөнершілер кедейленіп мануфактураларға тәуелді жалдамалы жұмысшылар дәрежесіне төмендесе, есесіне жаңа өсіп шыққан буржуазия өкілдері, нақтырақ айтқанда мануфактура иелері одан әрі байып ірі қаржы иелеріне айналдырды.
Амстердам, Антверпен секілді ірі өндірістік қалаларға ауылдық шаруашылықпен айналысушы халық тәуелді болды. Яғни, жаңа заманғы өндіріс орта ғасырлық шаруашылықты басып озды. Бұл қалаларда сауданың дамығаны соншалық шет мемлекеттерден келген саудагерлердің барлығы тек көтерме саудамен айналысты. Өйткені аталмыш қалалардың базарынан өзге жерлерде тапшы болып есептелетін кез-келген тауар алатын мұмкіндік болған. Сондықтан, тауарын жекелеп сатып уақыт өткізгеннен, келесі аялдамасында өтімді болатын затты көтерме бағада алып сапарын жалғастырған пайдалы болды. Солтүстік провинциялардың экономикалық жүйесінде негізінен балық шаруашылығы мен сауда басым болды. Амстердам, Зеландияның – Мидельбург, Флиссинген порттары Англия, Шотландия, Прибалтика, Газа және Орыс мемлекеттерімен қызу сауда жүргізді. Ауылшаруашылығы кейіндеп қалған Гельдерн, Дрент, Оверейсель провинциялары голланд және зеланд порттары арқылы мал шаруашылығы өнімдерін саудаға шығарып, сол порттар арқылы өздеріне қажетті нан және басқа да тауарлар алып отырды.
Осы XVI ғасырда Фландрия мен Брабент ауыл шаруашылығында жалға беру жүйесі қалыптасты. Дворяндық жер телімдерін сатып алған фермерлер мен бай қалалықтар шаруашылқпен айналысушы дворяндарды ығыстыра бастады. Голландия мен Зеландияда батпақты жерлерді құрғатуға көп күш жұмсалды. Пельдер деп аталатын құрғатылған батпақты жерлер, көп ақша жұмсап осы жерлерде өнеркәсіп түріндегі ірі сүтті-мал шаруашылығын дамытатын фермерлерге көптеген талаптармен жалға берілді. Нидерланд экономикасында қалыптасқан жалға беру жүйесі арқылы баюды көздегендер мұнымен тоқтамады. Енді олар жер иеліктері бар шаруалар мен әлсіз дворяндары тонап мүлкін талан-таражға ұшырату арқылы қыспаққа алып жерлерін тартып алу арқылы жалға берілетін жерлердің көлемін ұлғайтып отырды. Осындай әрекеттердің салдарынан шаруалар мануфактураның тұрғылықты жері жоқ жалдамалы жұмысшыларының қатарын толықтырды.
Осы процестердің нәтижесінде XVI ғасырда Нидерландияда өте бай буржуазия мен оларға жалдамалы жұмысшы тобы қалыптасты.
Негізі саудасы мен өнеркәсібі жаңа дамып келе жатқан ел үшін ақшаның ел ішінде айналымда болуы үлкен маңызға ие. Ақша біріншіден, саудада керек. Сауда айналымын тоқтатпай жүргізіп отыру және жаңа сауда орындарын ашу ақшаға бағынышты әрекеттер. Ал ол кезде мұндай қолайсыз кезеңдерге арнап сақталған ақша жоқ болатын. Бұл әрекеттер өз кезегінде экономикаға серпін береді. Әр түрлі көлемдегі өндріс орындарын ашып, дамыту үшінде нақты ақшаның қолда болғаны керек. Экономика саласындағы сауда мен өнеркәсіптің дамуы кедей халықты өз жағдайларын жасауға мүмкіндік жасайтын жұмыс орнымен қамтамасыз етеді. Айналымдағы еркін ақшаның сыртқа қайтарымсыз кетуі нидерланд экономикасын апатты жағдайға алып келді. Шаруалардың кедейленгені соншалық тамақ тауып жеу үшін үйі мен дүниесін сатып, қаңғып кетті. Ол ақша экономикалық жүйеде содан кейін екінші орын алатын мануфактураның кең қанат жаюуына да мүмкіндік жасайтын.
Солтүстік және орталық провинциялардың экономикалық дамуы бір негізде қалыптасқанмен белгілі бір дәрежеде өзгешеліктер болды. Уақыт өте келе бұл өзгешеліктер ұлғая түсті. Фландрия мен Брабанттағы мануфактуралар жүн өндіретін Испаниядан әкелінетін жүнге және Испанияға бағынышты сауда заңдылықтарына икемделді. Сонымен қатар бұл провинциялардағы ақсүйектер саяси ыпалды қатты пайдаланды. Жерді сатып алған қалалық байлар өз иеліктеріне өткен аумақта орналасқан шаруаларды өз қалағандарынша қанады.
Шаруашылықтың жаңа үлгіге тез икемделуі мен жалға беру жүйесінің дамуына қарамастан, орталық провинциялар жерге қатысты көптеген ескі феодалдық борыштармен шатасып кетті. Сондықтан бұл провинцияларда ішкі сауда жәй дамыды. Антверпеннің саудасында алыпсатарлық басым болды. Бұл қаланың жеке кемелері болмады, жағалауда тоқтаған мыңдаған кемелердің барлығы өзге елдер мен қалалардың сауда кемелері болды. Мұның барлығы Фландрия мен Брабант экономикасын айтарлықтай әлсіретті және Испанияға бағынышты етті. Бұл провинцияларда XIV ғасырдың өзінде-ақ алғашқы мануфактуралар пайда бола бастаған еді. XVI ғасырда мұндағы жалдамалы еңбек жүйелі түрге енеді де, кең тараған тауар өндірісті-капиталистік қатынастардың дамуында алғышарттар қалыптастыра бастайды. Ірі өзгерістер Фландрия мен Брабанта провинцияларда, сондай-ақ ірі жер қатынастары түзілген салаларда жүзеге асады. Көптеген шаруалар осы кездің өзінде феодалдық құқықтағы жердің жалдаушылары мен ерікті иелері бола бастайды. Дворяндар біржолата жерді пайдаланудан алшақтай, одан жалға алынатын қаржылай рентамен де қанағаттануға төселеді. Дворяндардың шаруашылық өмірден ығыса бастауымен қатар, деревнялардың бірігу процесі де орын алып жатады. Дворяндық жерлердің бір бөлігі біріккен иеліктерге саудаланып, фермерлер мен бай бюргерлердің қолына көшеді.
Ал солтүстік провинцияларда бәрі керісінше, салыстырмалы түрде артта қалған ауылшаруашылығымен айналысушы провинциялардың өзі тауар-ақша қатынасына тартылды. Голландия, Зеландия және Фрисландия жерінде ақсүйектер көп жер иеленбеді. Сонымен қатар аталмыш провинцияларда ежелден келе жатқан жекеменшік жер телімдеріне иелік ететін еркін шаруалар болды. Ішкі сауда, сонымен бірге өндірістік қатнастардың дамуы кең қанат жайды. Заманына сай жарақталған теңіз флоттары және Англиямен, Балтық жағалауы елдерімен және Ганзамен сауда қатнастарының болуы солтүстік провинциялардың экономикасын толықтай Испаниядан тәуелсіз етті. Испанияның өзі Голланд көпестері алып келетін нанды тұтынды. Солтүстік сауда орталығы ретінде Амстердам қаласы жылдам дамыды.
Нидерландияның екі ірі экономикалық орталығы – оңтүстіктегі Антверпен мен солтүстіктегі Амстердам арасында үлкен бәсекелестік жүрді. Бірақ уақыт өте келе оңтүстік орталық бәсекеге қабілетсіздік танытып әлсірей бастады, есесіне солтүстік аймақтың бас қаласы күшейгеннің үстіне күшейе берді.
Геннегау, Артуа, Люксембург, Намюр, Гельдерн провинцияларында ақсүйектердің ықпалы басым болды. Сондықтан бұл аймақтарда өндіріс жай дамыды. XVI ғасырдың ортасында Нидерландия жаңадан қалыптасып келе жатқан әлемдік капиталисік жүйеде жетекші орын алды. Мәліметтерге қарағанда XVI ғасырдың ортасында Нидерланд экономикасындағы импорт 20 – 22 млн., ал экспорт 16 млн. гульденді құраған. Аталған қаржыға порттарда көрсетілетін түрлі қызметтерден, баж салығы мен басқада жиналатын қаржыларды қосатын болсақ Нидерландия экономикасының қуатын байқауға болады.
Біріккен Нидерланд провинциялары Республикасының тәуелсіздік алуы
Ағылшындар мен голландықтардың бәсекелесінде, Балтықта голландықтардың позициясы ерекше мықты болатын. Балтық теңізінің жағалауынан Батыс Еyропаға маңызды тауарларды: кемелік құрылыс ағаш, кенеп (кенептен, кендірден тоқылған мата және көптеген маңызды тауарларды таситын. Нақты мәліметтердің жетіспеуінен, Балтық саудасына ағылшындықтардың ену тенденциясын дәл анықтау қиын. Осыған екі көзқарас болып тұр. Біріншісі - дәстүрлі, оған көптеген зертеушілер сүйенеді, яғни ағылшындардың Балтыққа қатысуы үздіксіз өсіп отырды және егер де XV ғасырда Англияның Балтықпен саудасының маңызды бөлігі арасындағы делдал ганзейліктердің қолында болса, XVI ғасырдың екінші жартысында үкіметтің қолдауына ие болған ағылшын көпестері Балтық елдерімен сауданы өз қолдарына алды, ал бұл процестің нәтижесінде, 1579 жылы 17 тамызда Елизаветаның хартиясында жарқын көрініс тапқан Эстландия немесе Балтық компаниясының құрылуы болды. Ағылшын сауда экспансиясы XV-XVIII ғасырлардағы дәуірдің символына айналды. XV ғасырдың өзінде ақ ағылшын көпестері Ганза бақылауларынан құтылуға тырысты, XVI ғасырда олардан құтылды да, сонымен үкіметтің барлық күшінің қолдауымен Англияның коммерциялық кезеңі басталды. Балтық теңізінің аймағы ағылшындардың сауда экспансиясының бір бағыты болды, сондай-ақ 300 жылға жуық ағылшындардың қызығушылығында болды.
Aғылшын үкіметі Нидерландияны өздерінің жылдам қарқынмен дамып келе жатқан болашақ бақталасы ретінде танитындықтан мүмкіндікті пайдаланып шиеленіскен саяси жағдайды өз пайдаларына шешуді көздеді. Мемлекеттің көздеген саясатын жүзеге асыру граф Лестерге жүктелді. Лестер 1587 жылы желтоқсанда Лестер провинциялар бірлестігіне келді [19. 56]. Провинцияларға Испаниямен, Франциямен және олардың одақтастарымен сауда жасасуға тыйым салды. Ол билік өкілдерінің, консисторлар мен радикалдардың арасындағы қатнастардың нашарлығын пайдаланып, оларды бір-біріне айдап салды. Испандықтармен соғыста оның әскері жеңіліс тапты. Бас штаттың бос шығындалуды тоқтатып, келісім шарттағыдай қарым-қатнасты қалпына келетіру және испандықтарға қарсы соғыста жеңуді қамтамасыз ету туралы талаптарын елемеді. Лестердің Филипп ІІ мен бейбіт келісімге қол қоюы туралы Англиядан келген құпия нұсқаулықтың қолға түсуі, Елизавета мен оның қолшоқпарының шын мақсатын әшкере етті. Осыдан кейін Амсердам мен басқа бірнеше қалада көтеріліс жасап басып алу жоспарлары да жүзеге аспай қалды. Алданғанын білген Нидерландқтар одан теріс айналды. 1587 қараша айында граф Лестер Англияға қайтып кетті. Осы оқиға мен герцог Анжуйскидің сәтсіздіктері провинциялар бірлестігін басқарушы ақсүйектерді тәуелсіздік жолында жат жерліктердің көмегіне сүйенудің мүлде пайдасыз екендігіне көздерін жеткізді. Аталмыш сатқындықтың Нидерландқтарға тигіген пайдасы олар батыл шешім қабылдап провинциялар бірлестігін республикаға айналдырды. Біріккен провинциялар республикасының жоғарғы билеуші органы – Бас Штат, ал мемлекеттік құрылысы республикалық болды.
Билеуші топ саясаттың көптеген сақ қадамдарын меңгерді. Ян фан Олденбарнофелт секілді ірі ұлттық саяси қайраткерлер пайда болды. Ян фан Олденбарнофелт іс жүзінде республиканың бүкіл ішкі және сыртқы саясатына басшылық жасады. Осы кезде ханзада Оранскийдің ұлы Морис Нассауский де өзінің батыл саясаты мен қабылетті қолбасшы ретінде көзге түсіп, халықтың қолдауын тапты. Ол Лестер келместен бұрын Нидерланд жерінің статхаудері болып сайланған еді. Бірақ ол кезде оның жастығы мен тәжірибесіздігі саясатқа белсене араласып, ықпал етуіне көп кедергі болған. 1588 жылы Мористің басшылығымен Республиканың теңіз әскері Филипп ІІ нің Жеңілмес армадасына үлкен соққы берді. Ағылшындар үшін ең басты сауда тірегі Антверпен қаласы болды. XVI ғасырдың ортасында авантюристік-көпестер Компаниясы күшті болғаны соншалық, ішкі ағылшын нарығынан ганзейліктерді толығымен ығыстыруға күші жетті. Сондай-ақ дәл осы кезеңде aвантюристік-көпестер қаржысы ағылшын өкметінің несие берушісіне айналған. Сонымен бұл компанияның ықпалы үлкен маңызға ие болды.
Нидерланддан кейін ағылшын көпестерің қызығушылығында сөзсіз Балтық болды. XIV ғасырда ағылшын-балтық саудасы тек қана ганзей арқылы жүргізілді. XV ғасырдын аяғында ганзейліктердің қамқорлығы ағылшының сыртқы саудасының дамуына кері әсерін тигізді. XVI ғасырдың басында Англия өзінің сауда экспанциясын кеңейтуді белсенді түрде бастайды, ағылшын көпестері барған сайын елдің ішінде өздерінің позицияларын күшейте түседі. Ағылшын саудасынан шетелдіктерді біртіндеп ығыстыра бастайды, XVI - XVII ғасырларда Ганзaның жеңілдіктері біртіндеп жоғала бастайды, ал 1598 жылы Лондонда Болат сарайы жабылады. Осыдан кейін Англиямен қатынас тұрақты жүйеге түсті.
Францияның өз ішінде қиыншылықтар туып Нидерландияға бұрынғыдай араласуына мүмкіндіктері болмады. 1592 жылы Фарнез француздық католиктерге көмекке жасақталған экспедициялық әскерге қолбасшы болып тағайындалды. Ал 1596 жылы Испания кезекті тоқырау жағдайына тап болды. Көршілес ықпалды державалардың бастарына түскен қиыншылық Нидерландияның мемлекеттік жүйесінің қалыптасып нығаюына ықпал етті. 1588 – 1598 жылдар аралығында Морис Нассауский жеті провинция мен оңтүстіктегі біршама аудандардың тұтастығын қалпына келтірді. Республиканың ішкі саяси жағдайы біршама тұрақталып, экономикасында айтарлықтай ілгерілеу болды.
XVII ғасырдың басында біраз қиыншылықтар болды. Морис Нассаускийдің оңтүстікті азат ету мақсатында жасаған жорығы Голландияның бастартуынан кейін Нианортты алумен тоқтатылды. Голландияның оңтүстікті азат етуден бас тартуларының себебі, ежелгі қарсыластары Фландрия мен Брабанттың қайта жаңғыруынан қауіптенгендік еді. Испанияның экономикалық қиындықтарды бастан кешіруі, 1607 жылғы кезекті тоқырау мен Гибралтар маңында испан теңіз әскерінің Нидерланд флотынан тағыда жеңілуі оны Нидерландияның пайдасына шешілетін бейбіт келісімге көнуіне мәжбүр етті. 1609 жылы 1621 жылға дейінгі 12 жылдық бейбіт келісім жасалды. Келісімде Біріккен провинциялар Республикасының шекарасы мен тәуелсіздігі мойындалды.
Революция не пайда берді дегенге келер болсақ. Нидерланд буржуазиялық революциясы жеңіске жетті. Біріккен провинциялар Республикасы құрылып, аймақта жаңа басқару формасы қалыптасты. Бірақ 1579 жылы Утрехт униясымен кепіл берілген жаңа құрылыстағы буржуазиялық-демократиялық мемлекет 1789 жылдан кейінгі Франциядағыда толыққанды республикалық келбетке өте алмады. Жоғарғы билеу құзіреті жаңа салық енгізу, заң шығару, соғыс және бейбітшілік мәселелерін шешу секілді сұрақтарды жөнге салатын билік орны – Генералдық штатқа берілді. Ондағы провинциялардың делегациялары бір дауысқа ие болды. Бірақ олардың шешімі барлығы бірдей дауыс бергенде ғана күшіне енді. Голландияда басшылықпен тек ақсүйектер айналысты. Тек Фрисландияда ғана ақсүйектермен қатар қалалықтарда дауыс беруге қатысып тұрды.
Теңіз жолдары арқылы өзге жерлермен тығыз қарым-қатнастың орнауынан экономикасы мен мәдениетінде қарқынды дамулар болған Біріккен Нидерланд провинциялары Республикасы шамалы уақыттың ішінде сол заманғы Европадағы ықпалды мемлекеттердің қатарына кірді.
Әдебиеттер
- Чистозвонов А. Н. Нидерландская буржуазная революция XVI века. М.: Издательство АН СССР, 1958.
- Политические и правовые учения в Голландии и Англии в период ранних буржуазных революций
уикипедия, wiki, кітап, кітаптар, кітапхана, мақала, оқу, жүктеу, тегін, тегін жүктеу, mp3, видео, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, сурет, музыка, ән, фильм, кітап, ойын, ойындар, ұялы, андроид, iOS, apple, ұялы телефон, samsung, iphone, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, ДК, веб, компьютер
Niderland burzhuaziyalyk revolyuciyasy tәuelsizdik үshin kүres Niderlandov shamamen 80 zhyl bojy otken Ispaniyalyk koroldyn kolyndagy europalyk aumaktar 1580 zh Niderland ashyk zhasyl tүspen belgilenen kartada kazirgi kezdegi elderdin shekaralary korsetilgen Dini zhagdajyKarta s izobrazheniem vosstavshih provincij 1609 Batys Europanyn kalvinizm ken taragan ajmaktarynyn biri Gollandiya zhana europalyk omir saltynyn kyzgan ortasyna ajnalady Orta gasyrlyk dini ortalyktardan bul ortalyktardyn ereksheligi olardyn zherdegi omirdin yagni sharuashylyk onerkәsiptik sauda zhәne gylymi tehnikalyk katynas әreketterinin ortalygyna ajnaluynda edi Protestanttar individualizmnin etek aluyn keninen makuldap әrkim ozi үshin nysanasyna zhete mәn beretin kozkarasty ustandy Osyndaj nysanaly ustanym әr adamnyn tabys tabuy men onyn zheke mүddelerin kurmetteuge zhagdaj zhasauga zhetelejtin Adam bәrinen de buryn ozinin zheke mүmkindigine arka sүjeui kerektigi zhana zaman adamynyn әrbir kadamy sajyn koptegen zhәjtterge kez bolatyndygyn ugyndyra olardy үnemi ozgerip otyratyn omir zhagdajyna bejimdeuge mәzhbүr etti Revalyuciyanyn algysharttary 1555 1572 Endi revolyuciyanyn ekonomikalyk zhәne әleumettik sebepterinen buryn revolyuciyanyn en negizgi Motlej ajtkandaj bүkil halykty koteriliske itermelegen tarihi sebepterine toktalgan zhon bolar Revolyuciyanyn algy sharty XVI gasyr bojyna kalyptasty Burgundiya gercoktiginin bileushilerinin biri Mariya Burgundskaya XV gasyrdyn ayagynda kudiretti Maksimilian Gabsburgpen nekege turdy Bul neke onyn әlsirep turgan biligin kүshejtti Osydan kejin Niderland zheri dinastiyalyk Gaubsburgterge bagynyshty boldy Karl V Gabsburgtyn 1500 1558 zhzh biligi kezinde 1548 zhyly Augsburg kelisimi bojynsha zhәne 1549 zhyly Pragmatika sankciyasy kezinde Niderlandiyanyn 17 oblysy onyn ishinde Flandriya Gollandiya Zelandiya Frislandiya zhәne Utreht bir tutas muragerlik ajmak retinde zandy tүrde Gabsburg imperiyasyna kosyldy Niderlandiyanyn onaj kosyluy zhaj zhasalgan sheshim emes edi Niderlan zherinin Gabsburgter kurgan odak kuramyna kirui үlken pajda berdi naktyrak ajtkanda imperiya salygynda zhenildikterge ie boldy 1555 zhyly imperiya taragannan kejin Niderlandktar Filipp II nin biligine otti Bul ortagasyrlyk sayasi zhүjede ajtarlyktaj elen etkizerlik zhanalyk bolmaganmen kejin zhana zamannyn kogamdyk katnastary kalyptasa bastaganda Niderlendiyaga үlken ziyan keltirdi Niderland zheri Ispaniyanyn provinciyasyna ajnaldy zhәne ispan sheneunikteri tagajyndagan shtatgalterler arkyly baskaryldy Syrttaj karaganda tek sayasi ortalyk auyskandaj bolganmen shyndygynda mәsele terende zhatyr edi Naktyrak ajtar bolsak Niderland zherinde kimnin biligi ornasa da turgylykty halyk Niderlandktar edi Shet zherlerden kelgen sayasi bileushilerdin sayasi ekonomikalyk sheshimderdi oz kalaularynsha kabyldauy zhergilikti halykty tomendetui Niderland turgyndarynyn ult retinde kalyptasuyp biriguine sebepker boldy Tarihtan biletinimizdej kez kelgen ajmaktyn turgyndary ult retinde kalyptasyp birikkende ozgelerge tәuelsiz zheke memleket kuruga umtylady Bul tabigi zandylyk Olaj bolsa ondirisi damyp ekonomikasy orkendeu kezenine ayak baskan Niderland zherinin Ispan karoldiginin kanauyna karsy shyguyn tәuelsizdikke umtylu dep ajtuymyzga tolyk negiz bar Sondyktan Niderlandiyanyn sayasi evolyuciyalyk damuyn burzhuaziyalyk revolyuciyanyn negizgi sebepterinin biri dep ajtuga bolady Filipp patsha Niderland burzhuaziyalyk revolyuciyasynyn koteriluine negizgi sebepshi bolgan adam Onyn korganysy әlsiz birak baj Niderlandktardy tonauga bagyttalgan sayasaty halykty karuly koterilis zhasauga mәzhbүr etti Filipptin bүkil sayasaty bajlykka bolashakta bagynyshty ajmaktardan salyk salu arkyly bayudy kozdegen aksүjekter men patsha karzhygerlerinin zhosparlaryna negizdelgen bolatyn Onyn үstine Ispaniyanyn tokyragan oz ishki ekonomikasy Niderlandiya balygyn tonauyna agressivti sipat berdi Ispaniyanyn Niderland zherin tүrli zholdarmen tonauy onyn ekonomikalyk zhәne әleumettik zhagdajyn birden koterdi Zhalpy ispandyktar kez kelgen ozge tildi olkeni shelek salyp altyn ala beruge bolatyn eshkimnin ieligine kirmejtin korgausyz kudyk sekildi kabyldady Birak XVI gasyrda Ispaniyaga bagynatyn zherlerde Niderdandiya sekildi sauda arkyly ekonomikasy zhogary dәrezhede damyp kele zhatkan olke zhok bolgandyktan kazhetti karzhylardyn barlyk auyrtpalygy osy zherge salyndy Filipp Niderland zherinen koly zhetkennin bәrin aludy maksat etti Sondyktan temirdej tәrtip ornatu kazhettiligi tugan uakyttardy pajdalanyp oz ojlaryn zhүzege asyryp otyrdy Ol Niderland zherine Franciyaga karsy sogys kezinde kirgizilgen әskerdi kaldyrdy Osy әsker arkyly bagynyshty olkedegi Memlekettik kenes kuramyndagy oz adamdaryna biliktin bar mүmkinshilikterin zhasap berdi Bul salyktar men bazh salygyn koteruge kedergilerdin barlygyn zhojdy Naktyrak ajtkanda Ispaniyaga Niderlandiyany tonudyn barlyk zholy ashyldy Ajmakta Ispan әskerinin turakty ornalasuy Filipp II үkimetine kez kelgen zhosparlaryn zhүzege asyruga mүmkindik zhasady Birak ol Niderlandiyanyn ulttyk koryna kol saldy Barlygyn zan zhүzinde zhasady Filipp niderland karzhygerlerinen birneshe zhylga zhobamen ajtkanda 3 mln guldendej aksha karyzga aldy Bul akshanyn barlygy kajtaruga mәzhbүr bolgan Filipptin shet eldegi karyzdaryna tolendi Birak algan karyzdy niderlandtyk karzhygerlerge de kajtaru kerek bolatyn Ispan karoli akshany kajtarmau zhosparymen 1557 zhyly ispan memleketin bankrot boldy dep zhariyalady Bul niderland karzhygerlerine үlken shygyn alyp keldi Negizi saudasy men onerkәsibi zhana damyp kele zhatkan el үshin akshanyn el ishinde ajnalymda boluy үlken manyzga ie Aksha birinshiden saudada kerek Sauda ajnalymyn toktatpaj zhүrgizip otyru zhәne zhana sauda oryndaryn ashu akshaga bagynyshty әreketter Al ol kezde mundaj kolajsyz kezenderge arnap saktalgan aksha zhok bolatyn Bul әreketter oz kezeginde ekonomikaga serpin beredi Әr tүrli kolemdegi ondris oryndaryn ashyp damytu үshinde nakty akshanyn kolda bolgany kerek Ekonomika salasyndagy sauda men onerkәsiptin damuy kedej halykty oz zhagdajlaryn zhasauga mүmkindik zhasajtyn zhumys ornymen kamtamasyz etedi Ajnalymdagy erkin akshanyn syrtka kajtarymsyz ketui niderland ekonomikasyn apatty zhagdajga alyp keldi Sharualardyn kedejlengeni sonshalyk tamak tauyp zheu үshin үji men dүniesin satyp kangyp ketti Ol aksha ekonomikalyk zhүjede sodan kejin ekinshi oryn alatyn manufakturanyn ken kanat zhayuuyna da mүmkindik zhasajtyn Degenmen XIV gasyrdan beri ekonomikalyk damu zhүjesi ken aukymdy damu arnasyna tүsip algandyktan Niderlandiya biraz esengirep kalganmen kop uzamaj esin zhinady Bүkil karazhatynan bir kүnde ajyrylgan kiyn zhagdajdan shygu niderlandiyanyn mүmkindikterin ajkyndap berdi Filipp II ozinin buryngy sayasatyn zhalgastyrdy 1560 zhyly Ispaniya zhүn importynyn bazh salygyn 40 koterdi Osygan bajlanysty Niderlandiyada import eki esege kyskardy Bul niderland halkyna zhasalgan kanaushylyk әreketterdin biri edi Sonymen birge ispandyktardyn Niderlandktar bugan kalaj әser berer eken degen syni әreketi dese de bolady Bul syn Niderlandktardy esten tandyrarlyk zhagdajda kaldyrdy Bul zherde mata shygaratyn manufakturalar kop pajda beretin Endi zhogarydagy ispan kanaushylarynyn tugyzgan kiyndyktarynan kejin mataga kazhetti shikizat onimderin ozderinde ondirude kop kiyndyktar tugyzdy Sondyktan manufakturalar kazhetti zhүndi Ispaniyadan ala bastady Niderlandktardyn baska zholy kalmagandyktan ne үlken ekonomikalyk appatpen ondirisin zhabady ne kez kelgen shartka kelisetindigin ispandyktar ote zhaksy bildi Өjtkeni Angliya men baska europalyk memleketter ol uakytta niderlandiyany kazhetti shikizatpen kamtamasyz ete almajtyn edi Bul Niderland ekonomikasyna үlken sokky bolyp tidi Қalyptaskan zhagdaj osy zherde XIV gasyrdagy Francuz karoli Filipp IV tin Flandriyany koteriliske alyp kelgen zhagdajga uksas Өndiristik kalalarga karoldin auyr salyktar saluy halyktyn narazylygyn tudyrgan Karol Flandriya arkyly Angliyaga zian zhasamak bolgan Naktyrak ajtkanda ol Flandriya sayasatyna ykpal ete otyryp zhauyna karsy pajdalangysy keldi Birak Filippen aradagy sayasi katynaska karaganda Angliyamen aradagy ekonomikalyk katynas kүshtirek bolyp kishkentaj Flandriya Francuz patshasynan korykpaj ashyk kaktygyska shykty Өkinishke oraj flandriyalyktardyn batyl әreketi francuz әskerinin katty sokkysymen basyldy Zhenisten kejin Filipp patsha Flandriyanyn teniz zhagalauyndagy boligin oz karauynda ustap Franciyadan syrt zherlerden shikizat aluga tyjym saldy Bul Niderland saudasynyn XIV gasyrdyn ozinde syrtky import eksportka tәueldi bolganyn korsetedi XVI gasyrda ondiristin damuyna zhәne saudanyn kolemine bajlanysty bul tәueldilik ekonomikalyk kurylystyn negizi bolyp kaldy Ispan karoli Filip II bazh salygyn kotergendikten syrttan alynatyn shikizatka tyjym salmady Birak Niderlandk saudagerlerge ispan koloniyalaryna baruga ruksat bermedi Al anglo ispan kaktygystary Angliyamen aradagy saudaga ziyanyn tigizdi Niderlandiyanyn shet eldermen saudasynyn ken damygandygyn bul zherde eshkashan bolyp kormegen florenciyalyk diplomat zhәne tarihshy Lyudoviko Gvichchardini Niderlandiyada shet eldik saudagerler әlemnin baska elderimen salystyrganda barlyk zherde erkin zhүredi eken dep zhazgandygynan angaruga bolady Sol zamannyn kozi ashyk adamynyn ajtkan sozi XVI gasyrda niderland zherinde sauda oryndary ekonomikalyk zhүjede үlken orynga ie bolganyna dәlel bolady Mundagy saudanyn damuymen birge Filippke osy ajmaktan zhylyna 2 mln florin tabys turakty tүsip otyrdy Bul karzhy Ispaniyaga bagynyshty olkelerden tүsetin barlyk tabystyn ten zhartysy edi Mysaly Ispaniyaga Italiyadan zhylyna 1 mln Zhana Әlemnen 0 5 mln Ispaniyanyn ozinen 0 5 mln salyk zhinalgan Kishkentaj Niderland zheri үshin bul ote үlken sokky boldy Filipp II nin zhogaryda korsetken kysymdarynyn barlygy halyk arasynda үlken narazylyk tudyrdy Sonymen katar kalvinister men anabaptister ondiristik iri kalalarda Flandriya Brabant Gollandiya Frislandiya zhәne baskada provinciyalardyn eldi mekenderi men turaktarynda oz ideyalaryn zhetkizude үlken zhetistikterge zhetip halyktyn koldauyna ie boldy Olar endi oz ojlaryn halyk kop zhinalgan alandarda ashyk nasihattaj alatyn dәrezhege zhetti 1561 zhyly Valansede zhanashyl idealisterdin nasihatynan kejin zhandarmeriya men magistrat mүshelerin kuyp ortegeli zhatkan eki eretikti bosatyp aldy Erestikterdin ortalygy bolgan Antverpende 1564 zhyly monah Kristof Fabriciyusti olim zhazasyna kesu kezinde halyk pen sakshylar arasynda kaktygys boldy Ikonaga karsy koterilis Fernando Alvares de Toledo Ikonaga karsy bolgan koteriliske katysushylar ispan kanaushylygynan әbden tityktagan sharualar men kala kedejleri bolatyn Өjtkeni salyktyn auyrlygnan bajlardyn ozi kinalyp zhatkanda kedejler mүlde dalada klgan edi Koptegen adamdar turgylykty mekenderinen ketip zhat zherlik baskynshylarga karsy sogys bastady Birak bul koterilis birinshiden koterilis katarynda kogamnyn barlyk okili bolmady ekinshiden kozgalys bүkil kogamdyk sipatka ie bolmady үshinshiden barlygyn toptastyryp ujymdastyratyn talantty kol basshylar bolmady Osnydaj әlsizditeri kop koterilis bir zhyldan kejin onaj basyldy Koterilisshiler ne istedi degenge keler bolsak Bakylaudan shygyp ketken koterilisshiler ikonalar men katolik shirkeulerin buzdy Revolyuciyanyn uakytsha zheniske zhetui 1572 1585 Gent bitimi 1576 zhyly kazanda Gent kalasynda bilikti oz kolyna algan Bas shtattyn zhinalysy boldy Eldegi tonkeristik zhagdajga karamastan patriciattardyn saudagerler katolikter kuramy tolyk zhinaldy Zhinalysta soltүstik provinciyalardan kelgen deputattar pikirlerin ashyk ajtty 1576 zhyly 4 karashada ispan zhaldamalylary Antverpen citadelinen shygyp kalany kyrgyn men tonauga ushyratty Mәlimetterge karaganda sol zholy Antverpennin 8 myn turgyny kaza tapkan Myndagan үjler ortengen 7 152 Osy kelensiz okigadan kejin Antverpen әlemdik ekonomikalyk zhүjedegi ykpaldylygyn zhogaltty Sharasyz kalgan Bas shtat 8 karashada asygys tүrda dajyndalgan Gent bejbitshiligi kelisimin zhariyalady Atalmysh kuzhatta mynandaj mәseleler kabyldandy ispan әskerin elden shygaru gercog Albanyn kezinde kүshine engen eretikterge karsy zandar zhinagy plakattardyn kүshin zhoyu atalmysh zandar bojynsha tutkyndalgan adamdardy bosatu zhәne sol zan ayasynda tәrkilengen zher men mүlikterdi kajtaru Filipp II nin biligin nasihattau Katolik dininin kukygyn korgau Kalvinizmge tyjym salyp taraluyna toskauyl koyu Bүlikshil Ispan zhaldamalylaryna karsy әskeri operaciya ujymdastyru Niderlandk koterisshiler tәrkilegen shirkeu zherlerin kajtaru Sonymen katar kelisim bojynsha Gollandiya men Zelandiyanyn sayasi statusy avtonomdy bolyp kaldyryldy Birak olarga kalvinizmdi taratuga zhәne atalmysh dini agymnyn baska zherlerdegi oshaktaryna komek berulerine tyjym saldy On segizder kommiteti Namestniktin satkyndygy Flandriya Brabant zhәne ontүstik provinciyalardan bastau algan zhana sayasi әleumettik kelbettegi revolyuciyanyn bastaluyna sebepker boldy Niderlan turgyndary үshke bolindi Birinshisi Ispaniyanyn sayasatyn koldaushy katoliktik dinindegi aksүjekter saudagerler kala patriciattary Filipp II men kelisimge keludin zholyn izdedi ekinshisi Ұlt azattyk sogyska bekingen kalvinistik agymdy koldaushy iri zhәne usak burzhuaziya kala halky sharualar үshinshi baskynshy Ispan sayasatyna karsy birak eldegi tүbegejli tonkeristin bakylaudan shygyp ketuin kalamajtyn hanzada Oranskij bastagan aksүjekterdin bir toby bejtarap bagyt ustandy Satkyndykka ashulangan halyk magistrattardy ornynan alyp ispandyktardy koldaushy basshylardy tutkyndady zhәne katolik dinin taratushylardy elden kudy Bryuselde Antverpende Iprda zhәne Gentta revolyuciyalyk bagyttagy On segizder kommiteti kuryldy On segizdin kuramyna kalvinizmdi koldaushy burzhuaziya okilderi advokattar ceh sheberleri saudagerler kala patriciattary kirdi Kommitet mүsheleri ozderinin basty mindetteri kalalar men eldi mekenderdi ispan baskynshylarynan korgau dep eseptedi Birak uakyt ote kele olar sayasatka aralasyp kalalrdy baskaruga aralasyp magistrattardy katan bakylauga alyp oz kalagandaryn zhүzege asyryp otyrdy Mysaly Bryuselde On segizder kommiteti memlekettik kenes pen Bas shtatka kysym zhasap memlekettik kyzmetterde manyzdy oryndarda otyrgan ispan patshasynyn okilderi men olardyn zhaktastaryn kyzmetten ketirudi zhәne halykty karulandyruga ruksat berudi talap etti Degenmen On segizder kommitetinin kalvinist konsistorlardyn zhәne halyktyk kozgalystyn zhәne kaltaly burzhuaziyanyn әreketteri bir maksatta bolganmen bir bagytta birikpedi Nәtizhesinde ult azattyk kozgalysty ujymdastyryp baskarushy ortalyk bolmagandyktan Niderland zheri Ispan үstemdiginen kutyla almady Өz biligin kүshejtudi kozdegen hanzada Oranskij osyny pajdalanyp 1577 zhyly Bryusselge kelip oz zhaktastarynyn zhankeshti әreketinin nәtizhesinde Brabant provinciyasynyn ruvordy totenshe zhagdajlardagy nimestnik dәrezhesine kol zhetkizdi Zhan zhakty kysymga dushar bolgan Ispaniyany zhaktaushy aksүjekter osy uakytta Flandriyadagy bilikti koldaryna alyp onyn astanasy Gentti oz ortalyktaryna ajnaldyruga talpyndy Birak 1577 zhylgy kazan ajyndagy Gent turgyndarynyn koterilisi olardyn zhosparyn iske asyrmaj tastady Kertartpa aksүjekterdin basshysy gercog Arshot pen onyn zhaktastary tutkyndaldy Flandriyada tolygymen On segizder kommiteti men konsistorlardyn biligi ornady Osy okigadan kejin Gent bejbitshiliginin resmi tүrde kүshi zhojyldy dep zhariyalanbaganmen is zhүzinde atalmysh kuzhat esh zherde eskerilmejtin bolgan edi Naktyrak ajtkanda onda korsetilgen talaptar men tiymdar oryndalmady Mysaly On segizder kommiteti kalvinistik ideyadagy uagyzdaryn Niderlandiyanyn barlyk provinciyalarynda erkin zhүrgize bastady Buryngy bileushilerge bagynyshty әsker zhasaktary taratyldy nemese kalalardan kuyldy Olardyn orynyna kalalardy korgau үshin zhana kuramdagy әsker zhasaktaldy On segizder kommiteti shirkeu mүlkin tәrkiledi zhәne ony satudan tүsken karzhyga kalanyn kazhettiligine әskerdin shygynyna sonymen katar 1539 zhylgy koterilisti basu kezinde Karl V zhojyp zhibergen cehtyk municipaldyk kurylysty kalpyna keltiruge zhumsady XVI gasyrdyn algashky zhartysyndagy Niderlandiyanyn ekonomikalyk damuy SXVI gasyr Niderlandiyada gүldenu kezeni boldy zhәne Evropadagy halyk en tygyz ornalaskan memleket boldy Naktyrak ajtsak mәlimetterge karaganda shagyn aumakta 300 den asa kala zhәne 6500 dej eldi meken ornalaskan Niderlandiyanyn ekonomikalyk damu erekshelikterine bajlanysty әr ajmaktarga әr tүrli damyganmen karkyny shamalas boldy Ekonomikalyk damu erekshelikterine bajlanysty bylaj toptasty Flandriya zhәne Brabant ortalyk onerkәsiptik audan ortalygy Gollandiya men Zelandiya bolyp esepteletin soltүstik onerkәsiptik provinciyalar toby auyl sharuashylgy basym damygan Artua Lyuksemburg Namyur Geldern Eski Flandriya zhәne Brabant provinciyalaryndagy Gent Ipr Bryussel Luvende kalalarynda HIII gasyrdyn ozinde damygan cehtyk koloner zhәne ken salaly sauda ortalygy retinde tanymal bolatyn Birak XVI gasyrdyn ortasyna karaj cehtyk zhүje kuldyrauga ketti Sauda ajnalymynda zhogary oryn alatyn shuga shygaratyn cehtar eldi mekender men zhanadan korkejip kele zhatkan Hondshote Valansene Antverpene siyakty kalalardagy zhүn iiretin manufakturalyk onerkәsippen bәsekege kabileti zhetpej ozinin ekonomikalyk manyzyn zhogaltty Baska cehtarda syrtka bejnesin saktaganymen birtindep ydyrap katardan shyga berdi Bilikte otyrgan ceh ieleri damyp kele zhatkan odiristik onerkәsipke karsy katal kүres zhүrgizdi Sonymen birge kolynda biligi bar monopolisterdin osy әreketinin saldarynan sheberler zheke koloner sheberhanasynyn iegeri bolu mүmkindiginen tүbegejli ajyrylgan zhaldamaly zhumysshy dәrezhesine dejin tomendedi Koptegen cehtardyn sheberleri osimkorlar men alypsatarlardyn zhemi bolyp kedejlenip oz mүmkindikteri men saudadagy erkindikterinen ajyryldy Esesine manufaktura formasyndagy zhүnnen zhibekten mata kilem tүsti kilem shishadan teriden zhәne metaldan zattar ondiretin onerkәsip oryndary zhyldam dami bastady Flandriya men Brabant provinciyalarynda ortalyktandyrylgan zhәne sonymen katar үjinde zhumys istejtin kalalyk zhәne auyldyk koloner sheberleri men aralas tүrdegi manufakturalar agynatyn shashyranky manufakturalar pajda boldy Brabanttyn en үlken portty kalasy Antverpen ote manyzdy sauda zhәne karzhy ortalygyna ajnaldy Syrtky saudadagy tauar shygaratyn Brabant pen Flandriya kalalaryndagy monufakturalardyn barlygy derlik osy port arkyly shet zherliktermen bajlanysty Өte kolajly zhәne ken ornalaskan portka ispan partugal koloniyalarynan zhәne әlemnin әr tүpkirinen kelgen myndagan kemeler toktajtyn Antverpenge Evropanyn sol kezdegi iri karzhygerlerinin barlygynyn kontory zhinaldy Gollandiya Zelandiya zhәne Utreht provinciyalarynda da eski cehtar zhana manufakturalyk onerkәsiptermen bәsekege shydamaj zhabyla bastydy Bul ajmaktarda әsirese keme kurastyratyn onerkәsipter karyshtap damydy Bul processtin nәtizhesinde cehtardyn sheberleri men shagyn zheke kәsipkerlikpen ajnalysatyn kolonershiler kedejlenip manufakturalarga tәueldi zhaldamaly zhumysshylar dәrezhesine tomendese esesine zhana osip shykkan burzhuaziya okilderi naktyrak ajtkanda manufaktura ieleri odan әri bajyp iri karzhy ielerine ajnaldyrdy Amsterdam Antverpen sekildi iri ondiristik kalalarga auyldyk sharuashylykpen ajnalysushy halyk tәueldi boldy Yagni zhana zamangy ondiris orta gasyrlyk sharuashylykty basyp ozdy Bul kalalarda saudanyn damygany sonshalyk shet memleketterden kelgen saudagerlerdin barlygy tek koterme saudamen ajnalysty Өjtkeni atalmysh kalalardyn bazarynan ozge zherlerde tapshy bolyp esepteletin kez kelgen tauar alatyn mumkindik bolgan Sondyktan tauaryn zhekelep satyp uakyt otkizgennen kelesi ayaldamasynda otimdi bolatyn zatty koterme bagada alyp saparyn zhalgastyrgan pajdaly boldy Soltүstik provinciyalardyn ekonomikalyk zhүjesinde negizinen balyk sharuashylygy men sauda basym boldy Amsterdam Zelandiyanyn Midelburg Flissingen porttary Angliya Shotlandiya Pribaltika Gaza zhәne Orys memleketterimen kyzu sauda zhүrgizdi Auylsharuashylygy kejindep kalgan Geldern Drent Overejsel provinciyalary golland zhәne zeland porttary arkyly mal sharuashylygy onimderin saudaga shygaryp sol porttar arkyly ozderine kazhetti nan zhәne baska da tauarlar alyp otyrdy Osy XVI gasyrda Flandriya men Brabent auyl sharuashylygynda zhalga beru zhүjesi kalyptasty Dvoryandyk zher telimderin satyp algan fermerler men baj kalalyktar sharuashylkpen ajnalysushy dvoryandardy ygystyra bastady Gollandiya men Zelandiyada batpakty zherlerdi kurgatuga kop kүsh zhumsaldy Pelder dep atalatyn kurgatylgan batpakty zherler kop aksha zhumsap osy zherlerde onerkәsip tүrindegi iri sүtti mal sharuashylygyn damytatyn fermerlerge koptegen talaptarmen zhalga berildi Niderland ekonomikasynda kalyptaskan zhalga beru zhүjesi arkyly bayudy kozdegender munymen toktamady Endi olar zher ielikteri bar sharualar men әlsiz dvoryandary tonap mүlkin talan tarazhga ushyratu arkyly kyspakka alyp zherlerin tartyp alu arkyly zhalga beriletin zherlerdin kolemin ulgajtyp otyrdy Osyndaj әreketterdin saldarynan sharualar manufakturanyn turgylykty zheri zhok zhaldamaly zhumysshylarynyn kataryn tolyktyrdy Osy procesterdin nәtizhesinde XVI gasyrda Niderlandiyada ote baj burzhuaziya men olarga zhaldamaly zhumysshy toby kalyptasty Negizi saudasy men onerkәsibi zhana damyp kele zhatkan el үshin akshanyn el ishinde ajnalymda boluy үlken manyzga ie Aksha birinshiden saudada kerek Sauda ajnalymyn toktatpaj zhүrgizip otyru zhәne zhana sauda oryndaryn ashu akshaga bagynyshty әreketter Al ol kezde mundaj kolajsyz kezenderge arnap saktalgan aksha zhok bolatyn Bul әreketter oz kezeginde ekonomikaga serpin beredi Әr tүrli kolemdegi ondris oryndaryn ashyp damytu үshinde nakty akshanyn kolda bolgany kerek Ekonomika salasyndagy sauda men onerkәsiptin damuy kedej halykty oz zhagdajlaryn zhasauga mүmkindik zhasajtyn zhumys ornymen kamtamasyz etedi Ajnalymdagy erkin akshanyn syrtka kajtarymsyz ketui niderland ekonomikasyn apatty zhagdajga alyp keldi Sharualardyn kedejlengeni sonshalyk tamak tauyp zheu үshin үji men dүniesin satyp kangyp ketti Ol aksha ekonomikalyk zhүjede sodan kejin ekinshi oryn alatyn manufakturanyn ken kanat zhayuuyna da mүmkindik zhasajtyn Soltүstik zhәne ortalyk provinciyalardyn ekonomikalyk damuy bir negizde kalyptaskanmen belgili bir dәrezhede ozgeshelikter boldy Uakyt ote kele bul ozgeshelikter ulgaya tүsti Flandriya men Brabanttagy manufakturalar zhүn ondiretin Ispaniyadan әkelinetin zhүnge zhәne Ispaniyaga bagynyshty sauda zandylyktaryna ikemdeldi Sonymen katar bul provinciyalardagy aksүjekter sayasi ypaldy katty pajdalandy Zherdi satyp algan kalalyk bajlar oz ielikterine otken aumakta ornalaskan sharualardy oz kalagandarynsha kanady Sharuashylyktyn zhana үlgige tez ikemdelui men zhalga beru zhүjesinin damuyna karamastan ortalyk provinciyalar zherge katysty koptegen eski feodaldyk boryshtarmen shatasyp ketti Sondyktan bul provinciyalarda ishki sauda zhәj damydy Antverpennin saudasynda alypsatarlyk basym boldy Bul kalanyn zheke kemeleri bolmady zhagalauda toktagan myndagan kemelerdin barlygy ozge elder men kalalardyn sauda kemeleri boldy Munyn barlygy Flandriya men Brabant ekonomikasyn ajtarlyktaj әlsiretti zhәne Ispaniyaga bagynyshty etti Bul provinciyalarda XIV gasyrdyn ozinde ak algashky manufakturalar pajda bola bastagan edi XVI gasyrda mundagy zhaldamaly enbek zhүjeli tүrge enedi de ken taragan tauar ondiristi kapitalistik katynastardyn damuynda algysharttar kalyptastyra bastajdy Iri ozgerister Flandriya men Brabanta provinciyalarda sondaj ak iri zher katynastary tүzilgen salalarda zhүzege asady Koptegen sharualar osy kezdin ozinde feodaldyk kukyktagy zherdin zhaldaushylary men erikti ieleri bola bastajdy Dvoryandar birzholata zherdi pajdalanudan alshaktaj odan zhalga alynatyn karzhylaj rentamen de kanagattanuga toseledi Dvoryandardyn sharuashylyk omirden ygysa bastauymen katar derevnyalardyn birigu procesi de oryn alyp zhatady Dvoryandyk zherlerdin bir boligi birikken ielikterge saudalanyp fermerler men baj byurgerlerdin kolyna koshedi Al soltүstik provinciyalarda bәri kerisinshe salystyrmaly tүrde artta kalgan auylsharuashylygymen ajnalysushy provinciyalardyn ozi tauar aksha katynasyna tartyldy Gollandiya Zelandiya zhәne Frislandiya zherinde aksүjekter kop zher ielenbedi Sonymen katar atalmysh provinciyalarda ezhelden kele zhatkan zhekemenshik zher telimderine ielik etetin erkin sharualar boldy Ishki sauda sonymen birge ondiristik katnastardyn damuy ken kanat zhajdy Zamanyna saj zharaktalgan teniz flottary zhәne Angliyamen Baltyk zhagalauy elderimen zhәne Ganzamen sauda katnastarynyn boluy soltүstik provinciyalardyn ekonomikasyn tolyktaj Ispaniyadan tәuelsiz etti Ispaniyanyn ozi Golland kopesteri alyp keletin nandy tutyndy Soltүstik sauda ortalygy retinde Amsterdam kalasy zhyldam damydy Niderlandiyanyn eki iri ekonomikalyk ortalygy ontүstiktegi Antverpen men soltүstiktegi Amsterdam arasynda үlken bәsekelestik zhүrdi Birak uakyt ote kele ontүstik ortalyk bәsekege kabiletsizdik tanytyp әlsirej bastady esesine soltүstik ajmaktyn bas kalasy kүshejgennin үstine kүsheje berdi Gennegau Artua Lyuksemburg Namyur Geldern provinciyalarynda aksүjekterdin ykpaly basym boldy Sondyktan bul ajmaktarda ondiris zhaj damydy XVI gasyrdyn ortasynda Niderlandiya zhanadan kalyptasyp kele zhatkan әlemdik kapitalisik zhүjede zhetekshi oryn aldy Mәlimetterge karaganda XVI gasyrdyn ortasynda Niderland ekonomikasyndagy import 20 22 mln al eksport 16 mln guldendi kuragan Atalgan karzhyga porttarda korsetiletin tүrli kyzmetterden bazh salygy men baskada zhinalatyn karzhylardy kosatyn bolsak Niderlandiya ekonomikasynyn kuatyn bajkauga bolady Birikken Niderland provinciyalary Respublikasynyn tәuelsizdik aluyAgylshyndar men gollandyktardyn bәsekelesinde Baltykta gollandyktardyn poziciyasy erekshe mykty bolatyn Baltyk tenizinin zhagalauynan Batys Eyropaga manyzdy tauarlardy kemelik kurylys agash kenep kenepten kendirden tokylgan mata zhәne koptegen manyzdy tauarlardy tasityn Nakty mәlimetterdin zhetispeuinen Baltyk saudasyna agylshyndyktardyn enu tendenciyasyn dәl anyktau kiyn Osygan eki kozkaras bolyp tur Birinshisi dәstүrli ogan koptegen zerteushiler sүjenedi yagni agylshyndardyn Baltykka katysuy үzdiksiz osip otyrdy zhәne eger de XV gasyrda Angliyanyn Baltykpen saudasynyn manyzdy boligi arasyndagy deldal ganzejlikterdin kolynda bolsa XVI gasyrdyn ekinshi zhartysynda үkimettin koldauyna ie bolgan agylshyn kopesteri Baltyk elderimen saudany oz koldaryna aldy al bul procestin nәtizhesinde 1579 zhyly 17 tamyzda Elizavetanyn hartiyasynda zharkyn korinis tapkan Estlandiya nemese Baltyk kompaniyasynyn kuryluy boldy Agylshyn sauda ekspansiyasy XV XVIII gasyrlardagy dәuirdin simvolyna ajnaldy XV gasyrdyn ozinde ak agylshyn kopesteri Ganza bakylaularynan kutyluga tyrysty XVI gasyrda olardan kutyldy da sonymen үkimettin barlyk kүshinin koldauymen Angliyanyn kommerciyalyk kezeni bastaldy Baltyk tenizinin ajmagy agylshyndardyn sauda ekspansiyasynyn bir bagyty boldy sondaj ak 300 zhylga zhuyk agylshyndardyn kyzygushylygynda boldy Agylshyn үkimeti Niderlandiyany ozderinin zhyldam karkynmen damyp kele zhatkan bolashak baktalasy retinde tanityndyktan mүmkindikti pajdalanyp shielenisken sayasi zhagdajdy oz pajdalaryna sheshudi kozdedi Memlekettin kozdegen sayasatyn zhүzege asyru graf Lesterge zhүkteldi Lester 1587 zhyly zheltoksanda Lester provinciyalar birlestigine keldi 19 56 Provinciyalarga Ispaniyamen Franciyamen zhәne olardyn odaktastarymen sauda zhasasuga tyjym saldy Ol bilik okilderinin konsistorlar men radikaldardyn arasyndagy katnastardyn nasharlygyn pajdalanyp olardy bir birine ajdap saldy Ispandyktarmen sogysta onyn әskeri zhenilis tapty Bas shtattyn bos shygyndaludy toktatyp kelisim sharttagydaj karym katnasty kalpyna keletiru zhәne ispandyktarga karsy sogysta zhenudi kamtamasyz etu turaly talaptaryn elemedi Lesterdin Filipp II men bejbit kelisimge kol koyuy turaly Angliyadan kelgen kupiya nuskaulyktyn kolga tүsui Elizaveta men onyn kolshokparynyn shyn maksatyn әshkere etti Osydan kejin Amserdam men baska birneshe kalada koterilis zhasap basyp alu zhosparlary da zhүzege aspaj kaldy Aldanganyn bilgen Niderlandktar odan teris ajnaldy 1587 karasha ajynda graf Lester Angliyaga kajtyp ketti Osy okiga men gercog Anzhujskidin sәtsizdikteri provinciyalar birlestigin baskarushy aksүjekterdi tәuelsizdik zholynda zhat zherlikterdin komegine sүjenudin mүlde pajdasyz ekendigine kozderin zhetkizdi Atalmysh satkyndyktyn Niderlandktarga tigigen pajdasy olar batyl sheshim kabyldap provinciyalar birlestigin respublikaga ajnaldyrdy Birikken provinciyalar respublikasynyn zhogargy bileushi organy Bas Shtat al memlekettik kurylysy respublikalyk boldy Bileushi top sayasattyn koptegen sak kadamdaryn mengerdi Yan fan Oldenbarnofelt sekildi iri ulttyk sayasi kajratkerler pajda boldy Yan fan Oldenbarnofelt is zhүzinde respublikanyn bүkil ishki zhәne syrtky sayasatyna basshylyk zhasady Osy kezde hanzada Oranskijdin uly Moris Nassauskij de ozinin batyl sayasaty men kabyletti kolbasshy retinde kozge tүsip halyktyn koldauyn tapty Ol Lester kelmesten buryn Niderland zherinin stathauderi bolyp sajlangan edi Birak ol kezde onyn zhastygy men tәzhiribesizdigi sayasatka belsene aralasyp ykpal etuine kop kedergi bolgan 1588 zhyly Moristin basshylygymen Respublikanyn teniz әskeri Filipp II nin Zhenilmes armadasyna үlken sokky berdi Agylshyndar үshin en basty sauda tiregi Antverpen kalasy boldy XVI gasyrdyn ortasynda avantyuristik kopester Kompaniyasy kүshti bolgany sonshalyk ishki agylshyn narygynan ganzejlikterdi tolygymen ygystyruga kүshi zhetti Sondaj ak dәl osy kezende avantyuristik kopester karzhysy agylshyn okmetinin nesie berushisine ajnalgan Sonymen bul kompaniyanyn ykpaly үlken manyzga ie boldy Niderlanddan kejin agylshyn kopesterin kyzygushylygynda sozsiz Baltyk boldy XIV gasyrda agylshyn baltyk saudasy tek kana ganzej arkyly zhүrgizildi XV gasyrdyn ayagynda ganzejlikterdin kamkorlygy agylshynyn syrtky saudasynyn damuyna keri әserin tigizdi XVI gasyrdyn basynda Angliya ozinin sauda ekspanciyasyn kenejtudi belsendi tүrde bastajdy agylshyn kopesteri bargan sajyn eldin ishinde ozderinin poziciyalaryn kүshejte tүsedi Agylshyn saudasynan sheteldikterdi birtindep ygystyra bastajdy XVI XVII gasyrlarda Ganzanyn zhenildikteri birtindep zhogala bastajdy al 1598 zhyly Londonda Bolat sarajy zhabylady Osydan kejin Angliyamen katynas turakty zhүjege tүsti Franciyanyn oz ishinde kiynshylyktar tuyp Niderlandiyaga buryngydaj aralasuyna mүmkindikteri bolmady 1592 zhyly Farnez francuzdyk katolikterge komekke zhasaktalgan ekspediciyalyk әskerge kolbasshy bolyp tagajyndaldy Al 1596 zhyly Ispaniya kezekti tokyrau zhagdajyna tap boldy Korshiles ykpaldy derzhavalardyn bastaryna tүsken kiynshylyk Niderlandiyanyn memlekettik zhүjesinin kalyptasyp nygayuyna ykpal etti 1588 1598 zhyldar aralygynda Moris Nassauskij zheti provinciya men ontүstiktegi birshama audandardyn tutastygyn kalpyna keltirdi Respublikanyn ishki sayasi zhagdajy birshama turaktalyp ekonomikasynda ajtarlyktaj ilgerileu boldy Zhiteli Asterdama prazdnuyut XVII gasyrdyn basynda biraz kiynshylyktar boldy Moris Nassauskijdin ontүstikti azat etu maksatynda zhasagan zhorygy Gollandiyanyn bastartuynan kejin Nianortty alumen toktatyldy Gollandiyanyn ontүstikti azat etuden bas tartularynyn sebebi ezhelgi karsylastary Flandriya men Brabanttyn kajta zhangyruynan kauiptengendik edi Ispaniyanyn ekonomikalyk kiyndyktardy bastan keshirui 1607 zhylgy kezekti tokyrau men Gibraltar manynda ispan teniz әskerinin Niderland flotynan tagyda zhenilui ony Niderlandiyanyn pajdasyna sheshiletin bejbit kelisimge konuine mәzhbүr etti 1609 zhyly 1621 zhylga dejingi 12 zhyldyk bejbit kelisim zhasaldy Kelisimde Birikken provinciyalar Respublikasynyn shekarasy men tәuelsizdigi mojyndaldy Revolyuciya ne pajda berdi degenge keler bolsak Niderland burzhuaziyalyk revolyuciyasy zheniske zhetti Birikken provinciyalar Respublikasy kurylyp ajmakta zhana baskaru formasy kalyptasty Birak 1579 zhyly Utreht uniyasymen kepil berilgen zhana kurylystagy burzhuaziyalyk demokratiyalyk memleket 1789 zhyldan kejingi Franciyadagyda tolykkandy respublikalyk kelbetke ote almady Zhogargy bileu kuzireti zhana salyk engizu zan shygaru sogys zhәne bejbitshilik mәselelerin sheshu sekildi suraktardy zhonge salatyn bilik orny Generaldyk shtatka berildi Ondagy provinciyalardyn delegaciyalary bir dauyska ie boldy Birak olardyn sheshimi barlygy birdej dauys bergende gana kүshine endi Gollandiyada basshylykpen tek aksүjekter ajnalysty Tek Frislandiyada gana aksүjektermen katar kalalyktarda dauys beruge katysyp turdy Teniz zholdary arkyly ozge zherlermen tygyz karym katnastyn ornauynan ekonomikasy men mәdenietinde karkyndy damular bolgan Birikken Niderland provinciyalary Respublikasy shamaly uakyttyn ishinde sol zamangy Evropadagy ykpaldy memleketterdin kataryna kirdi ӘdebietterChistozvonov A N Niderlandskaya burzhuaznaya revolyuciya XVI veka M Izdatelstvo AN SSSR 1958 Politicheskie i pravovye ucheniya v Gollandii i Anglii v period rannih burzhuaznyh revolyucij