Мұхтар Әуезовтің аудармалары

Мұхтар Әуезовтің аудармалары — Әуезовтің шығармашылық мұрасында көркем аударма едәуір орын алады. Ол алғаш рет Л. Толстойдың «Будда» деген әңгімесін аударып, 1918 ж. «Абай» журналының 1-санында жариялаған.

Сөйтіп «бұл өзі қазақ әдебиетінің тарихында үлкен із қалдырған Мұхтар Әуезовтің де жазушылық өнерінің баспасөз бетін көрген тұңғыш туындысы деп айта аламыз» . 1924 ж. Ленинградта университетте оқып жүрген кезінде, Ю. Вагнердің «Жер жаратылысы жайындағы әңгімелерін» аударып, Түркістан мемлекет баспасында (Ташкент) бастырған. Бұдан кейін 30-жылдары, Қазақ академиялық драма театрында әдебиет бәлімін басқарып тұрған кезде, көркем аударма жұмысымен белсене шұғылданып, дүние жүзі, орыс және кеңес драматургтерінің бірсыпыра шығармаларын қазақ тіліне аударады және олардың ұлттық театр сахнасында қойылуына көмектеседі. Атап айтқанда, Әуезовтің аудармасымен 1933 ж. желтоқсанда Б. Пруттың «Жойқын князь Мстислав» пьесасы («Мстислав удалой», О. Бековпен бірігіп) сахнаға шығарылды; 1934 ж. А. Афиногеновтін, «Қорқыныш» («Страх») пьесасы ішінара өзгерте аударылып, Қазақстан мемлекеттік баспасынан жарық көрді; 1936 ж. 29 қаңтарда Н. Погодиннің «Ақсүйектер» пьесасының қазақша премьерасы көрсетілді; сол жылы 20 қазанда Н. Гогольдің «Ревизор» пьесасы қойылды; 1937 ж. 4 қарашада К. Треневтің «Любовь Яровая» пьесасы сахнаға шығарылды; 1939 ж. 23 сәуірде Шекспирдің «Отелло» трагедиясының премьерасы көрсетілді; 1943 ж. Шекспирдің «Асауға тұсау» («Укрощение строптивой») комедиясы аударылып, Қазақ академиялық драма театрының және бірсыпыра облыстық театрлардың сахнасында көрсетіле бастады.

Аталған шығармалардың аудармалары - М. Әуезовтің және жалпы қазақ драматургиясының қорына қосылған зор үлес, ал сол аудармалар бойынша жүзеге асырылған қойылымдар қазақ театр өнерін ілгері дамытуда белесті кезең болды. Бұлардың сыртында М. Әуезов әр жылдары дүние жүзі әдебиетінің таңдаулы улгілерінен прозалық шығармаларды да аударып отырды. Жоғарыда аталған екі әңгімеден басқа М. Әуезов қаламынан Л. Толстойдың «Той тарқар» (1931), «Булька» (1936), А. Чеховтың «Лұқасқа», Дж. Лондонның «Қасқыр» (1936) атты әңгімелерін, И. Тургеневтің «Дворян ұясы» романын (1952) аударған. Солардың ішіндегі көлемі жағынан да, аудару принципіндегі өзгешеліктері жағынан да ерекше назар аударатыны, әрине, «Дворян ұясының» тәржімасы. Олай болатын себебі, біріншіден, И. Тургенев - Әуезовтің шығармашылық тәжірибесіне қатты әсер еткен суреткер. Екіншіден, бұл шығарманы тәржімалау үстінде Мұхтар Омарханұлы өзінің ұзақ жылғы аудармашылық қызметінде түйген ойлары мен пікірлерін, жинақтаған тәжірибесін қорытып, іс жүзінде қолдануға тырысқан. Ол ниетін аудармашы «Дворян ұясы» романының аудармасы туралы» жазған мақаласында былай деп баяндайды:

«Мен шамам келгенше ең алдымен романды дәл аударуға тырыстым. Тек дәл аудару ғана үлкен жазушының тіл, стиль, сөйлем ерекшеліктерін бере алатын болады, бұл жөніндегі дәл аударуды мен сөйлеміне сөйлем орай етіп аудару деп түсінемін... Сөйлемін дәл беру жазушының стилін дәл беруге төтелей себепші болады. Стилін білсе, сол жазушының өзгешелік, ерекшелік қасиеттерін де толық танитын болады»

Әуезов әдеби тәржімаға көзқарасы мен принципті пікірлерін бұдан басқа «Көркем аударманың кейбір теориялық мәселелері», «Пушкинді қазақшаға аудару тәжірибелері» деген мақалаларында да баяндап берді. Өкінішке қарай, қазақ әдебиеті классигінің бұл айтқандары әлі күнге дейін тиісінше пайымдалып, өзге аудармашылардың тәжірибесімен салғастыра зерттелмей келеді. Әуезовтің аударма еңбектері әр кездері жеке басылым түрінде немесе әр түрлі жинақтарда жарияланып келді. Олар 12 томдық басылымның 9, 10-кітаптарында, 20 томдықтың 13, 14-кітаптарында жарияланды.

Дереккөздер

1. Ә.Сатыбалдиев. Рухани қазына. А., Жазушы, 1987
2. Мұхтар Әуезов энциклопедиясы — Алматы, «Атамұра» баспасы, 2011 жыл. ISBN 978-601-282-175-8