Метаморфоз грек metamorphosіs өзгеру айналу жануарлар мен өсімдіктер тіршілігінде болатын құбылыс организм құрылысының т

Метаморфоз (грек. metamorphosіs – өзгеру, айналу), – жануарлар мен өсімдіктер тіршілігінде болатын құбылыс; организм құрылысының түбегейлі өзгеруі, соның барысында дернәсілдің ересек дарасына айналуы.
Метаморфоз омыртқасыздар тобының көпшілігіне, кейбір омыртқалыларға (), бірқатар балықтарға, қосмекенділерге тән. Метаморфоз әдетте жануарлардың жеке дамуындағы тіршілік қалпының шұғыл өзгеруінен байқалады. Мысалы, жануарлар еркін жүзуден – бекінуге, суда тіршілік етуден – құрлықтағы тіршілікке, т.б. ауысады.
Метаморфозбен дамитын жануарларда кем дегенде бір рет ересек жануардан айтарлықтай ерекшеленетін – болады. Метаморфозбен даму кезінде жануар кез келген түрдің сақталуына және тіршілігін жалғастыруына септігін тигізетін сан алуан қызметтерді жүзеге асырады. Метаморфоз төмен сатыдағы бекініп тіршілік ететін омыртқасыздарға да (губка, ішекқуыстылар) тән. Бұл кезде әр түрлі еркін жүзетін дернәсілдердің (, , планула) түрлері таралады. Көп жағдайда мұндай метаморфоз жыныссыз және жынысты түрде көбейіп, ұрпақтардың алмасуымен () күрделене түседі. өрпақ алмасуынсыз болатын метаморфоз жұмыртқадан түрдің таралуын жүзеге асыратын дернәсіл (мысалы, теңіз көп қылтанды құрттарының трохофорасы, теңіз моллюскілерінің велигері) шығады.
Немертиндерде болатын некрозды (өлі) Метаморфоз кезінде болашақ ересек дернәсілдің ішінде дамиды да, дернәсіл денесінің негізгі массасы тіршілігін жояды. Теңізде тіршілік ететін организмдердің тұщы судағы немесе құрылықтағы тіршілікке ауысуынан дернәсілдік саты дами алмай қалады. Жүзім ұлуында өтетін Метаморфозда дернәсілдік саты – ұлудың жұмыртқасында өтеді. Мұны “” (жасырын метаболия) деп атайды. Көптеген көпаяқтылар мен мұртсыз алтыаяқтылардағы өзгеріс денедегі сегменттер санының, мұрт буылтықтарының артуына, яғни анаморфозға байланысты болып келеді. Көптеген аптериготтар (қанатсыздар) мен бірқатар көпаяқтыларға өзгеріссіз даму протометаболия (эпиморфоз) тән. Алтыаяқтыларда қанаттың дамуы онтогенездің өзгеруіне әкеледі. Егер жәндіктердің дамуының алғашқы сатысы мен имаго ұқсас болса, дернәсіл (нимфа) ересек жәндікке ұқсас болады да дене құрылымы біртіндеп қанаттың пайда болуына қарай өзгереді. Мұны шала түрлену немесе деп атайды. Мысалы., оларға біркүндік инелік, турақанаттылар, теңқанаттылар, т.б. жатады. Егер онтогенезде негізгі атқаратын қызметі (дернәсіл сатысында қоректенуі, ересек сатысында таралуы, көбеюі) шұғыл өзгерсе, толық түрлену немесе голометаболия деп аталады (қоңыздар, көбелектер, жарғақ қанаттылар, қос қанаттылар, т.б. жатады). Мұндай жағдайда құрттәрізді дернәсіл әдетте ересек жәндікке ұқсамай, дернәсілдің ересек формаға ауысуы – қуыршақ сатысында жүзеге асады.

Бақа уылдырығы
Ит балық
Жас бақа
Бақа

Омыртқалыларда Метаморфоз

Омыртқалыларда Метаморфоз миногада айқын көрінеді, олардың дернәсілі (құмтесер) грунтте тіршілік етеді, ал ересек даралары балықтардың жартылай паразиттері; қосмекенділерде жұмыртқадан дернәсіл – итшабақ шығады. Метаморфоз барысында дернәсілдік мүшелер жойылады да, ересек жануардың мүшелері қалыптасады. Метаморфоздың реттелуі гормондар арқылы жүзеге асады.

Өсімдіктер Метаморфозы

Өсімдіктер Метаморфозы – негізгі мүшелерінің түрін өзгертуі, бұл онтогенезде өтеді және олардың атқаратын қызметіне немесе қызмет атқару жағдайларына байланысты болады. Нағыз Метаморфоз бір органның пішіні мен атқаратын қызметін өзгертіп, басқа органға түрленуі; бұл көптеген шөптесін өсімдіктерде байқалады, мыс., қолайсыз кезең жағдайында жер үсті өркенінің біртіндеп тіршілігін жойып, тамырсабаққа, түйнекпиязшыққа айналуы.

Пайдаланылған cілтемелер

О.Д.Дайырбеков, Б.Е.Алтынбеков, Б.К.Торғауытов, У.И.Кенесариев, Т.С.Хайдарова Аурудың алдын алу және сақтандыру бойынша орысша-қазақша терминологиялық сөздік. Шымкент. “Ғасыр-Ш”, 2005 жыл. ISBN 9965-752-06-0

[1] О.Д.Дайырбеков, Б.Е.Алтынбеков, Б.К.Торғауытов, У.И.Кенесариев, Т.С.Хайдарова Аурудың алдын алу және сақтандыру бойынша орысша-қазақша терминологиялық сөздік. Шымкент. “Ғасыр-Ш”, 2005 жыл. ISBN 9965-752-06-0